Ihinahapot nin mga Hobenes . . .

Mandaya—Taano ta Dai?

“NAG-AANDAM ako para sa tunay na kinaban. Daing prinsipyo an negosyo. An pandadaya . . . marahay sanang pagpatood. Mas makakaya ko an itao sako pagluwas ko.” Ini an ipinangatanosan nin sarong hoben na an ngaran Jeremy sa pagsumitir nia nin term paper na iba an nagsurat.

An kinse anyos na si Karen may sadiri man na mga dahelan sa pandadaya: “‘Ay, sarong beses man sana’ o ‘Ginigibo iyan nin gabos, kaya taano ta dai ko man iyan gigibohon?’” Si Karen dai nagpreparar para sa eksamen nia. Pero an pandadaya dai nakatabang ta nadiskobre sia kan saiyang maestro.

An patagilid na mga pagsalimbad sa ginigibo kan kataed, bukas na libro sa paa, o minsan an mga paaging adelantado sa teknolohiya​—dakol asin laen-laen an paagi kan mga madaya. Ano man an paagi, kadakol kan kapareho ni Karen asin Jeremy. Halimbawa, sa Estados Unidos, ipinaheheling nin mga surbey na labing kabanga sa gabos na estudyante an nandadaya, o nandaya, kaidtong sinda nag-eeskuwela. Pero an pandadaya problema sa haros gabos na lugar asin tibaad problema man nindo kun kamo nag-eeskuwela. Alagad taano ta lakop an pandadaya? Dawa kun iyan paagi na makakua nin haralangkaw na marka sa eskuwelahan, iyan daw talagang kapakipakinabang?

Taano ta Nandadaya Sinda?

Tanganing ikapangatanosan an gibong iyan, an ibang estudyante nagsasabi na an pag-eskuwela nakasusumo asin mas gusto nindang gamiton an saindang panahon sa mga bagay na talagang pinagkakainteresan ninda imbes na mag-adal. An iba nagsasabi na haros napipiritan sindang mandaya. An sarong 15 anyos na hoben nagpaliwanag: “An kada maestro naghohona na [sia] sana an nagtatao nin mga asignasyon asin test . . . Pero an nangyayari ngonyan, talagang dai kaya nin siisay man na mag-adal para sa gabos na test.”

Minsan siring, bakong gabos naghohona na kaipuhan an manarahotan, arog kan ipinaheheling nin sarong surbey sa Senegal. An dakol na hobenes na hinapot nag-admitir na an saro sa mayor na mga dahelan nin pandadaya iyo an kahugakan. An iba sa sainda nag-admitir na sinda dai nandadaya kun napag-adalan ninda an saindang leksion. Kun ini an talagang nangyayari, an siisay man na nasusugotan na mandaya maninigong horophoropon an minasunod na patanid sa libro kan Biblia na Talinhaga: “An saro na nagtatrabahong may hugakon na kamot magigin dukha.”​—Talinhaga 10:4.

“An pag-asenso saro sa mga dahelan na nandadaya an mga tawo.” Paagi sa mga tataramon na iyan nasabihan kan Journal of Business Education an saro pang bagay na parateng nasasabihan nin mga estudyante. Halimbawa, an 17 anyos na si Alison isinasaysay an inaatubang nia asin kan saiyang mga kaamiga: “Kan nakaaging mga taon, marahay an haralangkaw na marka. Ngonyan, iyan kaipuhan kun pinaplano nin mga estudyante na mag-aplay sa kolehiyo.” Ipinagpapadagos pa nia: “An pandadaya inaako na nin mas dakol mantang hinihingoa nin mga estudyante na maatubang an akademikong mga kagipitan.”

An mga hobenes naapektaran kan mga kagipitan na ini, arog kan ipinaheheling nin surbey na inorganisar sa 160,000 na hoben na mga Amerikano. An sisenta porsiento sainda nagsabi na sinda nag-aadal tanganing makapasar sa mga test asin 40 porsiento sana an tanganing makanood nanggad. Si Randy Herbertson, presidente kan mga estudyante sa Colorado University, nagsasabi na “an todo-todong kompetisyon” nagtutulod sa mga estudyante sa “desesperadong paghiro,” arog baga kan pandadaya.

An Pinakamarahay daw na Paagi?

Ipamugtak niato, tibaad grabe an pangigipit na makakua nin haralangkaw na marka. ‘Kaya kun an pandadaya nakatatabang sakong makapasar,’ tibaad mangatanosan kamo, ‘kun siring taano ta dai ko iyan gigibohon?’ Huli sa pirang dahelan. An saro iyo an kalabot na mga peligro. An totoo, an mga resulta puwedeng harayo an maabot kun an bagay na an estudyante nandaya ikabugtak sa saiyang permanenteng rekord. Arog kan paliwanag nin sarong direktor sa mga programa hudisyal sa eskuwelahan: “An siisay man na estudyante na naggigibo nin akademikong pandadaya may seryosong peligro na madanyaran an mga oportunidad sa edukasyon asin sa pagtrabaho sa maabot.” Ini naeksperyensiahan ni Linda. Sia nagpapaliwanag: “Nadakop akong nangongopya kan tigholog kan ako nasa tersera anyo, asin dai ko makombensir an maestro ko sa Ingles na lingawan iyan.” An nangyari, dai sia nakalaog sa ibang eskuwelahan na gusto niang laogan.

Alagad dawa kun dai kamo madakop o kakadikit kan peligro na kamo padusahan, an pandadaya igwa nin iba, haloyan na mga resulta. Halimbawa, an saro pang daragita nandaya sa matematika. Nakatabang daw iyan saiya? Sabi nia: “Dai pa man giraray ako nakapasar. Mayo akong nanodan dian.” An pagkasudya tibaad nakapabuklat sa saiyang mga mata. Alagad nadugangan daw an nanodan nia kun nagkaepekto an pandadaya? Dai, an paradaya napipierde kisuerra sa sarong bagay: an pakinabang na makanood mantang nag-eeskuwela. An siisay man na minagawe nin arog kaini namemeligrong gayo na magkaigwa nin seryosong mga problema sa maabot. Kun nakakua sia nin diploma huli sa pandadaya, dangan an diplomang ini magtao saiya nin trabaho, ano an gigibohon nia kun baloon an saiyang mga abilidad?

Saro pa, nalilingawan kan paradaya na an mga taon sa eskuwelahan puwedeng magserbi bako sanang sa pagkultibar sa intelektuwal na mga abilidad nin saro kundi siring man sa marahay na mga kuwalidad. An librong Teenagers Themselves nagtatao nin sarong dahelan kun taano ta puwedeng may beses na malingawan nin mga hobenes an bagay na ini manongod sa hapot: “An mga tin-edyer . . . sa pundamental an nasa harani sana an iniisip. . . . An isip kan tin-edyer madaling ibabalyo an maabot na ugale sa haraning pakadulag sa padusa.”

Tibaad bako man kamong arog kaini, alagad bako daw na iyan totoo sa saro na nandadaya? Bako daw na mas marahay para sa saiya na makanood na atubangon an mga problema mantang nag-eeskuwela pa? An libro nin Talinhaga direkta sa punto kan iyan magsabi: “An mga plano kan mahigos siertong pasiring sa pakinabang, tara an gabos na naghuhumari daing liban na mapasiring sa kadukhaan.”​—Talinhaga 21:5.

Sono sa Biblia, an pagigin sadiosan nagtatao nin ibang bentaha apuwera sa marahay na pagkatawo. Kaiba digdi an marahay na konsensia, toninong na isip, asin nangorogna an oportunidad na magkaigwa nin marahay na relasyon sa Kaglalang kan uniberso. Sia an Dios nin katotoohan, asin sia nag-iinsistir na an mga nagsasamba sa saiya magkultibar kan kuwalidad na ini.​—Salmo 31:​5; Juan 4:24.

Pandadaya​—O Paghabon?

An pandadaya bako man na makatanosan sa mga dai nandadaya. Arog kan paliwanag kan tin-edyer na si Kelly: “An iba tibaad ginibo an bilog nindang makakaya asin tinandaan an kaipuhan para sa test imbes na isurat iyan sa saindang tukawan.” Ano an pagheling kan mga dai nandadaya sa mga nandadaya? Si Mrs. Lesser, maestra nin Ingles sa sarong eskuwelahan sa Siudad nin Nueva York, nagsimbag: “An mga matali nagsesentir kun naheheling an iba na naeenotan sinda sa madayang paagi.” Iyo, ano an iisipon nindo kun pagkatapos kan gabos nindong paghihingoa maheling nindo an paradaya na makakua nin mas halangkaw na marka o maenotan kamo na makalaog sa trabaho?

Saro pa, bako daw totoo na gusto nindong igalang kamo? Alagad igagalang daw kamo kan saindong mga katood kun madiskobre ninda na kamo nandadaya asin tibaad napierde sinda huli kaiyan? Posibleng gayo, madedepisilan kamong makua giraray an saindang paggalang. Bako daw na an potensial na kapierdihan na ini maninigong horophoropon bago mandaya?

Kaya dai nindo isipon na an pandadaya dai nakakadanyar. Huli ta kun kamo nakakapandaya, makapandadaya man an iba. Halimbawa pag-abot nin panahon kamo mag-agom asin magkaigwa nin mga aki. An saro sa mga aki maghelang, asin dinara sia nindo sa doktor. Ngonyan, ano an magigin saboot nindo kun maaraman nindo na an doktor talagang bakong kuwalipikado​—na sia nandaya tanganing makua an saiyang diploma? Matatatsaran daw nindo an doktor huli sa paggibo nin bagay na ginibo man mismo nindo?

An paghabon nangangahulogan pagkua nin bako nindo. Kaya an pandadaya sarong klase nin paghabon, ta paagi kaiyan an paradaya minakua nin marka o diploma na bakong maninigo saiya, o nin katongdan pa ngani na maninigo kutanang itinao sa iba. Kaya, an hatol kan Biblia sa parahabon aplikado man sa paradaya: “An parahabon [o, paradaya] dai na maghabon, kundi marahay pa na sia magpagal, na maggibo nin marahay kan saiyang mga kamot.”​—Efeso 4:28.

An nagpapagal sa pag-adal nagkakamit kan satispaksion na talagang nakua nia an saiyang marka. Minsan kun sa ngapit dai nia gamiton an gabos na detalye na nanodan nia sa pag-eskuwela, sia mahale sa eskuwelahan na igwa nin kaaraman asin abilidad na magagamit nia na may pakinabang sa bilog niang buhay. Dugang pa, an saiyang isip napahiwas, asin nag-ako sia nin marahay na pagtotokdo sa pagkultibar nin makosog na pagkatawo.

An paradaya? Dai mahaloy madidiskobre nia na an talagang dinaya nia iyo an saiyang sadiri.

[Ritrato sa pahina 22]

An paradaya dinadanyaran an saiyang sadiri saka an iba