Ulupili Lwa Sinai—Icibekobeko ca mu Matololo — Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI

Ulupili Lwa Sinai—Icibekobeko ca mu Matololo

NSHAKABALE ndaba ifyo nacincimushiwe lintu namwene Ulupili lwa Sinai ulwalumbuka. Ilyo twalepita muli ci cifulo cakaba kabili ica lukungu ica mu Cofi ca Sinai mu Egypt, motoka wesu aishileingila mu Mutalanshi ukalamba uwa er-Raha. Ulu Lupili lwa Sinai ulwa kutiinya lwalilulubala mu mutalanshi. Lwalemoneka nge cibekobeko icabikwa mu ciswebebe. Cali ica kucincimusha natontonkenye ukuti ulu pambi lwali e lupili apo Mose apokeele Amalango ukufuma kuli Lesa!

Nangu cingati bamo bacili balakaana ukuti te pabelele Ulupili lwa Sinai ulwa mu Baibolo, bakapepa abatandalila ififulo fyashila ni kale batendeka ukuya kulya pantu baishiba ukuti ulu e lupili lwalumbuka. Ukutula fye mu mwanda wa myaka uwalenga butatu C.E., abatukami batendeke ukuya kulya, ku kuleka baleba beka ilyo balepepa. Mu mwanda wa myaka uwalenga 6, Justinian I Kateka wa ku Byzantium akambishe ukuti icifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo icacingililwa bwino cikuulwe ku kucingilila aba batukami, na ku kushininkisha ukuti muli cilya cifulo muli abena Roma. Cilya cifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo, icali mupepi na pe samba lya ulu Lupili lwalumbuka ulwa Sinai, nomba icaishibikwa nga St. Catherine. Twendeni ku Lupili lwa Sinai.

Ukulengula Ulupili

Pa numa ya kwenda mu mupokapoka waumisha, mululumba aleensha takisi ashile ine na cibusa wandi pe samba lya cilya cifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo. Twamona amabwe ne fibumba ifitali nga nshi ifya ici cifulo ne bala lyatemfuma. Lelo twapitilila, pantu intanshi tulefwaya ukunina insunsu ya ku kapinda ka ku kulyo no kulaalapo ubushiku. Iyi nsunsu ya Gebel Musa e kutila “Ulupili lwa kwa Mose” ukutula kale yaishibikwa ngo Lupili lwa Sinai.

Pa numa ya kuninika ulupili pa maawala yabili twafika apetwa Umupokapoka wa kwa Eliya, umupokapoka unono uwalalanya icilundulundu ca bamailoshi babili ica Lupili lwa Sinai. Ukulingana ne fishilano, mu ninga iyapalaminako e mo Eliya aumfwile ishiwi lya kwa Lesa. (1 Ishamfumu 19:8-13) Twatuushako mwi samba lya muti wa mutashuri uwaikala imyaka 500. Apa pene pali ne cishima ca kale. Fintu twaipakisha amenshi ya ici cishima ayalengama kabili ayatalala ayo batupeela ku munensu mululumba!

Pa numa ya kututandasha nga fintu batandasha abatandashi bonse, twashomboka pali baminiti na bambi 20 ukunina amatabo 750 aya mabwe ukufika pa muulu wa lupili. Palya twasanga akalicalici. Abashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo batila kakuulwa pa cifulo cine apo Mose apokelele Amalango. Mupepi ne calici pali ulupako mu cilibwe apo batunga ukuti epo Mose afiseme ilyo Lesa alepita. (Ukufuma 33:21-23) Lelo icishinka ca kuti takwaba uwaishiba apo ifi fifulo fyabela. Nangu cibe fyo, ifintu filamoneka bwino ilyo muli pa muulu! Twalolesha impili sha kashika ishatentemukila mu mutalanshi wa mabwe. Pa cifulo ca pa kati ka kapinda ka ku kulyo na ku masamba paba Gebel Katherina, nelyo Ulupili lwa Catherine ulwalepa bamita 2,637, icaba cifulo calepesha muli ilya ncende.

Ukunina Ulupili lwa Mupepi Ulwa Ras Safsafa

Ubushiku na bumbi bwatupeela ishuko lya kunina ulupili lwa Ras Safsafa, iyakwata insunsu iyabeela mupepi ne cilundulundu ca bamailoshi babili nga Gebel Musa. Ras Safsafa yaba ni nsunsu ya ku kapinda ka ku kuso, kabili tayalepa nga Gebel Musa. Ulupili lwa Ras Safsafa lwabela mu Mutalanshi wa er-Raha, uko pambi Abena Israele baikele lintu Mose aninine ku kupokelela Amalango ukufuma kuli Yehova.

Ilyo tulenina ukulola ku lupili lwa Ras Safsafa mu mpili shinono ne mipokapoka, twapita mu macalici yalekeleshiwa, amabala, ne fimenwa, ifishibilo fya nshita lintu kwali abashimbe abaume abaipeeleshe ku fya mapepo na batukami ukucila pa mwanda umo abaleikala mu ninga na mu miputule ya mabwe. Nomba kwashala fye umo umushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo.

Twakumanya uyu mushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo uwikala eka mwi bala lyacingililwa no lupango lwa nsale ulwalepa. Ilyo atusuminisha ukwingila, alondolola ukuti imyaka isano naipitapo apo atendekele ukubombela muli ili bala, atentemukila kuli cilya cifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo umuku umo cila mulungu. Uyu mushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo atutungulula ku lupili lwa Ras Safsafa, kabili twatumbila ulupili mpaka twasuka twafika pa muulu sana ukucila impili sha mupepi. Twamona Umutalanshi ukalamba uwa er-Raha pe samba. Na kucilisha ici cifulo calenga njelenganye ukuti ici e cifulo Mose anininepo ulupili ukufuma ku nkambi ya bena Israele ku kwiminina pa ntanshi ya kwa Lesa. Naelenganya abena Israele amamilioni yatatu nabalongana “pa mulola wa lupili” muli uyu mutalanshi ushaikulila. Naelenganya Mose aletentemuka umukonko wa mupepi, ninshi nasenda mu maboko amabwe yabili apalembelwe Amafunde Ikumi.—Ukufuma 19:2; 20:18; 32:15.

Apo twaikushiwa ukuti ukucucutika kwesu pa kunina lulya lupili kwatunonsha, twabwelela kwi tenti lyesu ilyo akasuba kaya kalewa. Pa mbali ya mulilo unono, twabelenga amalembo yamo aya mu Ukufuma ayalondolola ifyacitikile Mose kuno, e lyo twasendama. Tulekonkonsha pa cibi ca ng’anda ya bashimbe baume ica St. Catherine ninshi na buca kale.

Mu Kati ka Cifulo ca Bashimbe Baume aba fya Mapepo

St.Catherine yaishibikwa nge caimikwa cacindamisha mu Kristendomu. Ici cifulo calesungwa ku bashimbe abaume abaipeelesha ku fya mapepo abe calici lya ciGriki ilya Orthodox, tacaishibikilwa fye pa mulandu wa cifulo cabelako lelo na pa mulandu wa filubi fya ciko na laibrare. Pa myaka iingi, St. Catherine yali cifulo caba ceka ica kuti te lingi kwaleya abatandashi kabili baletemwa ukubapokelela. Aba baume abashimbe abaipeelesha ku fya mapepo balekumbatila abeni babo, ukubafyompa no kubasamba amakasa. Abeni baleyendela muli ifi fikuulwa ifingi ifyacingililwa ku fibumba fya ici cifulo ca bashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo ifyalepele bamita 45. Libili libili aba bashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo balesosa ukuti ‘kuti mwaikala umulungu, umweshi, ukufikila fye apo mulefwaya.’ Lelo, shino nshiku, abashimbe baume mupepi na 12 abashalapo balacucutika pa kulanga icileela ku bengi. Nomba cila mwaka abesa mukumona ici cifulo ca bashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo balacila pali 50,000.

Pa mulandu wa aya mabumba, bapeela fye amaawala yatatu cila bushiku ayo abantu bengatandalilapo pa nshiku shisano mu mulungu. Abatandashi batandalila fye icifulo cinono ica ici cifulo ca bashimbe abaipeelesha ku fya mapepo, icibansa cakwata Icishima ca kwa Mose (uko bashimika ukuti Mose akumenye umwanakashi aishileupa), Icalici lya Kwaluka (ilyashimikwa nge calici lya kale sana ilyabapo nomba), no mwakusungila amabuuku. Aba batandashi balabalangisha na Kalicalici ka Burning Bush (Icimpusa ca Mulilo), icifulo Mose abalilepo ukulanshanya na Lesa nga fintu aba baume abashimbe abaipeelesha ku fya mipepele bashimikila abatandashi. Apo aba bashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo batila ici e cifulo cashilisha pe sonde, abatandashi balebwa ukufuula insapato, nga fintu Lesa aebele Mose ukucita.—Ukufuma 3:5.

Twalengwe nsoni lintu batukaanya ukumona laibrare walumbuka uwa ici cifulo, untu twacilafwaisha ukumona. Lintu twaeba kalinda ukuti atusuminishe asosa ukuti: “Tacingacitika! Kwashala fye amaminiti yanono ninshi ici cifulo ca bashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo caisalwa.” Lelo pa numa ya kashita kanono, lintu twafuma mwi bumba lya baletandala, uwaletutandasha atootoosha ukuti: “Iseni kuno!” Ilyo tulepita mwi samba lya myando no kunina amatabo, no kupita pa mushimbe mwaume umuFrench uwaipeelesha ku fya mapepo uwamoneka kwati napapa ukutumona kulya, twaisanga natwiminina muli laibrare wa kale sana kabili uwalumbukisha! Akwata impapulo ukucila pali 4,500, mu ciGriki, iciArabic, iciSyria ne cina Egypt. Pa nshita imo mwali ne cilibuuku ca mutengo ica Codex Sinaiticus.—Moneni umukululo pe bula 18.

Ukuya no Bulanda

Ukutandala kwesu kwapwila ku nse ya fibumba fya ici cifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo ku kuya mona uko basungila amafupa ya bantu. Amafupa ya bashimbe baume aba kale na kale na batukami yalituulikwa, yaakanishiwa mu mafupa ya ku moolu, amafupa ya ku maboko, ifipanga, na fimbipo. Ifipanga ni cikanga fifike mu mutenge. Mulandu nshi icifulo ca bulanda umusango yu cacindamina? Aba baume abashimbe abaipeelesha ku fya mapepo bakwata fye inshishi inono. E co lintu umo afwa caba mwata wabo ukushula amafupa pa nshishi yakokwesha pa kuti bashikepo umbi. Umushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo umo na umo alishiba ukuti bushiku bumo amafupa yakwe yakaba pamo na ya banankwe mu cifulo basungila amafupa.

E co ukutandala kwesu kwapwa no bulanda. Lelo natumwenamo mu kutandala kwesu. Natuipakisha ukumona intamfu sha kutiinya ne cifulo ca bashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo icalumbuka. Lelo ilyo tuleya, twasansamushiwa nga nshi pe tontonkanyo lya kuti napamo twacipita mu nshila shimo shine Mose no luko lwa Israele bapitilemo imyaka 3,500 ku numa pano pa Lupili lwa Sinai, icifulo cayemba ica mu matololo.—Casangwilwako.

[Akabokoshi pe bula 18]

Ukusanga Icintu Cacindama

Mu mwanda wa myaka uwafumineko, Konstantin von Tischendorf umwina Germany uwasoma ifya Baibolo asangile mu cifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo mu St. Catherine manyuskripiti wa Baibolo uwa mu ciGriki uwalembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga bune, uwitwa nomba nga Codex Sinaiticus. Asanshamo Amalembo ayengi aya ciHebere, yamo yamo aya mu Septuagint wa ciGriki, pamo na Amalembo ya ciGriki yonse. Uyu manyuskripiti e wa kale sana pali bonse abaishibikwa abakwata Amalembo ya ciGriki yonse.

Tischendorf alefwaya ukusabankanya ifyaba muli ici cintu aitile ukuti “ca mutengo icishingalinganishiwa ku cili conse.” Ukulingana na Tischendorf, atubulwile ku bashimbe abaume abaipeelesha ku fya mapepo ukuti manyuskripiti apeelwe kuli kateka wa ku Russia uwingabomfya amaka yakwe mu kutungilila cilya cifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo apo ali ni kacingilila we Calici lya Orthodox ilya ciGriki.

Pa cibumba ca ici cifulo ca bashimbe baume aba fya mapepo paba kalata yapilibulwa iyo Tischendorf ashile. Alaile ‘ukubwesha manyuskripiti, umutuntulu kabili uwingasungwa bwino, kuli Holy Confraternity iya Lupili lwa Sinai ilyo bakamufwaya.’ Lelo Tischendorf aleyumfwa ukuti aba bashimbe abaume abaipeeleshe ku fya mapepo tabatesekeshe ubucindami bwa uyu manyuskripiti nelyo ubwa kumusabankanya. Tabweshiwa ku St. Catherine. Nangu cingati aba bashimbe abaume abaipeelesha ku fya mapepo basukile bapoka indalama sha ku Russia 7,000 ukufuma ku buteko bwa Russia pali ulya manyuskripiti, ukufika ilelo balatunganya sana abasoma abali bonse abafwaya ukusokolola ifi fyuma fyabo. Codex Sinaiticus yasukile yatwalwa ku Ng’anda ya Babenye iya ku Britain, uko abantu bengaimona ilelo.

Mu kumonekesha, ifibokoshi fya mbao 47 ifya filubi ne mpapa shalembwapo fyalisangilwe mu 1975 mwi samba lya cibumba ca ku kapinda ka ku kuso ica St. Catherine. Ifi fintu basangile fyasanshishemo amabula ayengi ayashalipo aya Codex Sinaiticus. Ukufika lelo, banono abasoma abakwata aya mabula.

[Icikope pe bula 17]

Ulupili lwa Sinai

[Abatusuminishe]

Icikope ca NASA

[Icikope pe bula 16, 17]

Umutalanshi wa er-Raha, na Ras Safsafa

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est

[Ifikope pe bula 18]

Gebel Musa ne ng’anda ya bashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo iya St. Catherine

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Insambu sha kukopa ici cikope shafumine kuli British Museum