Cingilileni Umwana Wenu Ku Masanso
KU ULEMBA LOLENI! MU SWEDEN
LINTU Hanna ali mupepi ne myaka itatu iya bukulu, abafyashi bakwe, Karl-Erik na Birgitta, balimusendele mu kuwamye ng’anda umwina mupalamano wabo uwafwile ashile. Ilyo abafyashi bacili balewamya, Hanna aishilefuma mu muputule na kabotolo ka muti wa tubulungwa. Ninshi napoosapo kale na tumo mu kanwa. Ilintu Birgitta apokele akabotolo no kubelengapo alyumfwile umwenso. Mwali umuti uwa bulwele bwa ku mutima untu umwina mupalamano alebomfya.
Hanna mu kwangufyanya bamutwele ku cipatala, uko bamutekele ubushiku bonse mu muputule bondapilamo abalwalishe. Nangu ca kuti umuti bamupeele ku cipatala wali no kumulwalikilako, te fintu cali. Mulandu nshi? Pa mulandu wa kuti ali nalyapo ica kulya ca nseke ishaipikwa ilyo ashilalya umuti. Ifi fya kulya e fyanashisheko ubukali bwa sumu, e co palya pene pa kuluka e po na sumu yafumiine.
Te Hanna eka ubusanso bwa musango uyu bwacitikila. Cila bushiku abana abengi nga nshi mu calo conse balaponenwa na masanso ayalengo kubatwala kuli dokota. Cila mwaka, umo pa bana 8 alondapwa lintu busanso bwacitika mu Sweden. E ico, nga ca kuti muli bafyashi, tamufwile ukutwishika ukuti ifintu fya musango uyu kuti fyacitika ku mwana wenu.
Ilingi line tulomfwa uko abana bacenwa mu ncende isho babelesha, pamo nga pa ng’anda nelyo fye mu lubansa. Ukuicena kukonka mu mushinku wa muntu. Akanya kuti napamo kapona pe tebulo bakafwikilapo amatebela nelyo ukupatwa ku cilyo bakapeele nangu fye akantu akali konse ako pambi kengabika mu kanwa. Abana banono balapona ilingi fye lintu balefwaya ukunina ku cintu kabili balapya ku mulilo nelyo fye ukwingililwa na sumu nangu ukuicena lintu baikata nelyo ukulya conse icili mupepi na bo. Kumfwa abana abaya ku sukulu na bo balacenwa mu masanso ya pa musebo nelyo kumbi uko baleangalila.
Amasanso ayengi ayalumbwilwe kale kuti yacincintilwa. Icifwaikwa fye kuba abaibukila no kwishiba fintu umwana wenu alekula lyena ifilonda nelyo amasanso ayengaleta imfwa kuti mwafitalusha. E fintu na programu iyo babikapo mu calo ca Sweden iilanda pa fya kucingilila bana ukutula mu mwaka wa 1954 ikomailapo. Ilyo tailati ibeko, abana ukucila pali 450 balefwa mu masanso cila mwaka. Pali ndakai, impendwa ya bana abafwa cila mwaka yalicepelako ukufika mupepi na 70.
Mu Ng’anda
Kerstin Bäckström uwasambilila fintu umuntontonkanya wa mwana ubomba atila: “Te kuti musambilishe fye umwana wa mwaka umo, ibili nelyo itatu ifya kusengauka amasanso e lyo mwatila akulaibukisha umwine.” E ico mwe bafyashi nelyo abaleshi ba mwana, ni mwe mwashingamwa lyonse pali uyo mwana.
Ica kubalilapo, lolekesheni mu ng’anda yenu. Bomfyeni akamukululo kali lwa mupepi ku kushininkisha ukuti tamushileko nangu fimo. Napamo fimo pali ifi fili mu mukululo te kuti fisangwe mu fyalo fimo pa mulandu wa kuluma kwa mitengo. Lelo nga mwatontonkanyapo sana, kuti fyamwafwa ukusanga inshila shisuma isho mwingabomfya mu kucingilila abana benu ku masanso pa ng’anda pa mwenu.
Ku ca kumwenako, nga ca kuti drawer mu kicini yakwata imikobelo ya tupunda kuti mulepishamo akamuti pa kwisala. Nangu fye ni pa uvuni akamuti kuti kabomfiwa pa kwisala. Ukukaka no kubika pamo amaplastiki na ko kwine kulacefyako amasanso yamo.
Nakalimo mwalishibako inshila na shimbi isha kupwishishamo amasanso pa ng’anda, cili bwino ukwebako ifibusa fyenu nelyo abantu mwaishiba abakwata abana banono.
Pa Nse ya Ng’anda
Ishibeni bwino uko umwana wenu angalila. Abana ba myaka ine no kuya pa muulu ilingi line baicena lintu bele mu kwangala kumbi. Limbi kuti bawa pa nshi no kuicena nelyo ukupona pa ncinga. Ku bana ba myaka itatu ukufika kuli 7 amasanso ya pa musebo no kunwena e yaseeka sana.
Ilyo muleceeceeta mu cibansa bangalamo, mufwile ukumona ukuti fyonse ifyo abana bangasha fili bwino pa kuti ilyo baleangala te kuti baicene. Bushe utumpelwa ne fyakuninaninako nelyo ifili fyonse ifyo bangasha fisangwa apanaka, ukupala pa mucanga ica kuti umwana taicenene nga aliponene?
Bushe mwikalila mupepi ne fishiba nelyo akamulonga ka menshi? Umwana wa mwaka umo nelyo ibili kuti afwa ku tumenshi utunono fye. Bäckström, atila: “Nga ca kuti akana akanono kaponena mu menshi ubukupeme, te kuti keshibe ukuti umu e mu muulu e lyo pa nshi ni apa. Te kuti kaimine akene keka.”
Icipope cikalamba kanshi ca kuti: Te kwesha ukuleka umwana wa mwaka umo ukufika pali itatu ukwangala eka pa nse ukwabula uwa kumusopa. Nga ca kuti pantu mwikala paliba amenshi mupepi, mwileka umwana umunono ukwangala eka pa nse ukwabula uuli onse uwa kumusopa.
Bamotoka
E fintu cifwile ukuba na kuli abo abekalila ukupita sana bamotoka. Bäckström na kabili atila: “Umwana ashilatendeka ukuya ku sukulu eshiba fye ifintu ifyayanguka ukumfwa kabili cimo pa muku umo. Lelo bamotoka tabeshibikwa ico balefwaya ukucita.” Umwana nga talati afike pa mushinku wa kuya ku sukulu, te kwesha ukumuleka eka ukuciluko musebo. Incenshi shaishiba imyendele ya pa musebo shatile; umwana ashilafika pa myaka ya bukulu 12 talingile ukucofa incinga mu musebo umupita sana bamotoka.
Sambilisheni umwana wenu ukufwala icimpompo ku mutwe pa kucofe ncinga, na lintu aleangala pa twa kuninapo twa mipeto ne fyangalo fyapalako. Ifilonda fya ku mutwe filafya ukundapa napamo te kuti fyundapwe no kundapwa kabili filepaya! Pa cipatala ca bana cimo, amapesenti 60 abaundepwe pa numa ya kusangwa mu busanso bwa pa ncinga balikwete ifilonda ku mutwe na ku menso, lelo abafwele ifimpompo bacenenwe fye panono.
Moneni ukuti umwana wenu nacingililwa bwino ilyo muninine motoka. Ifyalo ifingi fyalibikako amafunde ya kuti abana abanono bafwile bakwata ifipuna fyaibela umo balingile ukubakakila lintu motoka ileenda. Ici calicefyako sana ukuicena ne mfwa ku bana banono ilintu basangwa mu masanso ya pa musebo. Nga ca kuti uko mwikala ifipuna fya musango yu e ko fyaba, cisuma ukufibomfya pantu kuti fyapususha umwana wenu. Lelo shininkisheni ukuti mwasala icipuna calinga. Ishibeni ukuti ifipuna fya tunya fyalipusana ne fya bana ba myaka mupepi na itatu no kuya pa muulu.
Abana ca bupe icacindamisha ukufuma kuli Yehova, kabili tufwile ukubasakamana bwino nga shi. (Amalumbo 127:4) Karl-Erik na Birgitta, bafyashi abasuma pantu lyonse balafwaisha ukucingilila abana babo––na lintu Hanna talaponenwa no busanso. Karl-Erik atila: “Kwena ukutula fye palya pene cilya cacitikile twaliba abaibukila sana.” Birgitta asondwelela ukuti: “Nomba natukwata abeshikulu, kabili lyonse fye umuti tulaukomena.”
[Akabokoshi pe bula 22]
Ukubaka Abana Mu Ng’anda
• Imiti: Talusheni ku bana banono nelyo komeneni mu kabati. Citeni cimo cine ku muti uushalembwapo ifya kuubomfya na ulya uwa mu mpanga. Ebeni abeni ukusunga bwino umuti wabo.
• Imiti ya kuwamisha mu Ng’anda: Ifwile ukusungilwa mu kabati uwakomwa. Isungileni mu fikopo mwashitilemo pa kuti ileishibikwa ukwabula ubwafya. Sakamaneni imiti lintu muleibomfya, lyonse sheni mwabika bwino––nangu ca kuti tamwakokole uko mwaya. Mwiesha ukusha tusopo mulya musamfisha ifipe.
• Icitofu: Lyonse nga mwateka pani pa citofu mufwile ukulosha imisuka ku citofu pa kuti taipulilemo. Nga mwalikwata ico mukupika pali pani kupikenipo. Kabili moneni ukuti mwabikako ica kulesha icitofu ukuwila lubali pa kuti nelyo umwana aesha ukupeluka ku kacibi ka uvuni icitofu tacimuponene. Iciibi ca uvuni cifwile ukukwata pa kukomena. Bushe nga umwana alikete ku ka ciibi ka uvuni kuti apya? Nga e fintu cili, bikeniko aka mupila ica kuti nangu umwana aikatako teti kamoce.
• Ifisolobelo fileto busanso mu mayanda: Imyele, bashisala na fyonse ifisolobelo ifingaleto busanso fifwile ukusungilwa mu kabati nangu mu ma drawer ayakwata amaloko atemwa ica kukakilako nangu fye ukubika apa kuti abana banono te kuti bafikepo. Ilyo mwaleka ukufibomfya pa kashita kamo no kufibika, moneni ukuti tamubikile pa nembenembe ye tebulo nelyo kaunta, apo umwana engafika. Macisa na mapulastiki na fyo fine kuti fyaleta ubusanso ku bana banono.
• Amatabo: Bikeniko ifya kucingilila mu mbali konse kubili, fifwile ukulepa basentimita 70 nelyo 75.
• Amawindo ne fiibi fyaba ku ma bakoni: Bikeni baceni nelyo ifya kucingilila fimbi ifya kulesha umwana ukwisula nelyo ukuipatikisha pa kapunda apo mushile ukuti akamwela kaleingila.
• Amashelufu ya mabuuku: Nga umwana alitemwa ukunina no kukonena ku fintu, kakeni amashelufu ya mabuuku nelyo imipando ku cibumba, pa kuti tafimuponene.
• Amasoketi ne ntambo sha malaiti: Mufwile ukufwailapo utumaloko palya mwashisha amalaiti pa kuti paleba apakomwa ilyo tamulepabomfya. Intambo sha malaiti yalya yaba kwi tebulo shifwile ukushipopelela ku cibumba nelyo kwi tebulo kwine pa kuti umwana te kuti ashikule no kupya ku malaiti. Nga teti mucite co, kuti cawama ukukanabika amalaiti kwi tebulo. Mwisha inshimbi ya malaiti yeka palya mulecishila, kabili moneni ne ntambo nga naikata sana.
• Amenshi yakaba: Nga ca kuti mwalishiba ukufuushako amenshi, bikeni mupepi na madigiri seoshasi 50 pa kuti lintu umwana aisula pompi te kuti yamoce.
• Ifya kwangasha: Ifyangasho mwana wenu nga fintu fyasongoka fipooseni. Nga ca kuti pa fyo angasha paliba utuntu utunono nelyo utwingasokolwa tupimfya tupimfya, tupooseni pantu kuti abika mu kanwa no kupatwa. Moneni ukuti fyonse ifyaba ku cilubi umwana wenu angasha nafikatana bwino takuli ifilelebeela. Ebeni abana benu abakulileko ukutalusha ku kanya utuntu utunono baleangasha ilintu akanya kacili pa nshi.
• Switi no twa kulya tumbi utwalowa: Mwiesha ukubika utwa kulya utwakosa pamo nga imbalala nelyo switi iyakosa mupepi no mwana. Kuti apatwa nga abika mu kanwa.
[Abatusuminishe]
Intulo: Iofeshi lya ku Ombudsman Ililolekesha pa Bana Banono
[Akabokoshi pe bula 22]
Tutile Mwaponenwa no Busanso
• Sumu: Nga ca kuti umwana anwa sumu, musukuseni mu kanwa sana no kumunwensha kapu imo nelyo yabili aya menshi nangu umukaka. Lyena kuti mwaya kuli dokota nelyo balya bafwilisha mu masanso ya fya sumu. Nga ca kuti mu menso mwaingila ifyatapata, lyena bwangu bwangu musambeni ku menso na menshi ayengi pa maminiti ukucila 10.
• Ukupya: Nga filonda finono, musambileni na menshi ayatalala (mwibomfya ayatalalisha) pa maminiti 20. Nga ca kuti icilonda cikulu ukucila icisansa ca mwana nelyo cili pa menso, atemwa apalekanina ifilundwa, nelyo pe samba lya lufumo nangu ku fya mfwalo, lyena kuti mwamutwala ku cipatala. Ifilonda ifikulu sana filingile ukundapwa na dokota.
• Ukupatwa: Nga ca kuti umwana napatwa, mufwile ukwangufyanya ukumupatulula. Inshila mwingabomfya iibomba sana ni ilya beta ati Heimlich maneuver. Nga tamwaishiba ifya kucita lyena ipusheni dokota amulondolwele pa lwa iyi nshila, nelyo citeniko kosi ulanda pa masanso ya bana nelyo pa kundapa kwa mu kampampa (first-aid) e po mwingasambilila pa lwa iyi nshila.
[Abatusuminishe]
Intulo: The Swedish Red Cross
[Icikope pe bula 23]
Ukufwala ifimpompo pa ncinga
[Icikope pe bula 23]
Mu fipuna fya kucingilila ifya muli motoka