Ukutiine Mipashi Bushe Kwanene Shani Ilelo?

UKUTIINE mipashi kwanene fye mpanga yonse, pa ncito, pa sukulu, pa musebo muli bamotoka, na mu misebo. Ilyo mwatesemuna, kuti mwaumfwa uko abantu mushaishiba na kwishiba, abapita nshila fye, bamweba ukuti: “Lesa amupaale” atemwa “Musenaminwe.” Mu ndimi ishingi balanda ifyapalako. Abena German batila “Gezundiiti.” [icipilibula ukuti ubumi] Aba Alabu batila “Yeramaki Alla,”[icipilibula ukuti shi Lesa amwikatilwe inkumbu] na bena Polynesia bamo aba ku South Pacific batila “Tiha maori ona.”

Nakalimo mwalitontonkanyapo umulandu abantu balandile fi, pantu limbi mwaishiba ukuti e fyo fye abantu bacindikana mu bwikashi. Lelo, iyi nsoselo yafuma mu kutiine mipashi. Moira Smith, uubombela mu laibrare wa pa Folklore Institute pa Universiti ya Indiana, mu Bloomington, Indiana, mu United States, alanda pa lwa iyi nsoselo atila: “Yafuma ku mfundo ya kuti nga watesemuna ni nshi uletesemuna umweo obe.” Kanshi ukusoso kuti “Lesa amupaale,” cimo no kweba Lesa ukuti aubweseshemo.

Kwena, abengi kuti basuminishako ukuti ukusumina ukuti umweo ulafuma mu mubili ilyo umo atesemuna tacipanga amano. Kanshi te kuti tupape, ukuti, dikishonari wa Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary alondolola ukutiine mipashi ukuti “kusumina atemwa kucite fintu mu bumbuulu, ukutiine fishabako, ukucetekela mu cimpa nelyo muli cela mushuke, atemwa ukusumina mu ca kwelenganya fye ukuti e cilenga fimo ukucitika.”

E mulandu wine dokota umo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 17 pali ilya nshita aitile ukutiine mipashi ukuti “kukanatesekesha kwa bantu yaweyawe” abashasambilila. E co, ilintu abantu baleingila mu mwanda wa myaka uwalenga 20 uwalunduluka mu fya sayansi, icitabo ca The Encyclopædia Britannica ica mu 1910 calondolwele mu kuba ne subilo ukuti kukesa inshita lintu “abantu abasambilila bwino bakalubulwa ku musango onse uwa kutiine mipashi.”

Ukutiine Mipashi Kucili Kwalyanana nga Kale

Lilye subilo ilyaliko mupepi ne myaka 80 iyapitapo talyabombele, pantu ukutiine mipashi kucili kwalilimba imishila mu bantu nga kale. Ifyo e fyo ukutiine mipashi kwaba, kulalimbe mishila. Ishiwi “ukutiine mipashi” lyafuma kwi shiwi lya ciLatin ilya supa, ilipilibula ukuti “pa muulu,” ne lya stare ilipilibula “ukwiminina.” Impalume abapuswike mu bulwi baaleitwa ukuti supastaitis, pantu bena tabafwile nge fyafwile abanabo bambi mu bulwi, kwati na cine ‘nabeminina’ abanabo pa muulu. Pa kulanda pa fyo ili shiwi lyaishileko, icitabo ca kuti Superstitions casosele ati: “Nangu ca kuti abantu balyesha ukulofya ukutiine mipashi pa nshita shalekanalekana, kwalitwalilila ukufika na ku bwa lelo.” Baleni bebeteni ifya kumwenako fye finono ifilangilila ifyo ukutiine mipashi kwatwalilila.

◻ Ilyo umulashi wa musumba ukalamba umo mu Asia afwile, uwalebomba apaleikala uyu mulashi alipelenganishiwe ica kuti apandile amano umulashi umbi uwali no kupyanapo ukuti alingile ukuyabukisha ku wacenjela mu fya mipashi. Pa numa uyu muntu wa fya mipashi atile ifintu fimo pali iyi ncende umuyashi aleikala filingile ukwalulwa. Umubomfi ena amwene ukuti nga bayalulapo fimo ninshi kuti balaalikisha ishamo.

◻ Umukalamba wa kampani kapanga amamilioni ya madola mu calo ca United States lyonse alenda ne libwe ilyaibela. Ukutula apo acimfishe mu fya kulangisha ifya bukwebo, enda fye ne li libwe konse uko aleya.

◻ Ilingi line abakalamba ba fya makwebo ku Asia balepusha kasobela wa fya ku ntanshi ukubapandako amano ilyo bashilasuminishanya pa fya makwebo yakalamba.

◻ Nangu ca kuti ukutukusho mubili e kwalenga ukuti kabutuka wa lubilo acimfye, atasha ica kufwala cintu afwala ukuti e cimwafwile. Kabili atwalilila ukulacifwala icabulo kucapa lyonse lintu kwaba ukucimfyanya.

◻ Umusambi wa pa sukulu abomfya bopeni umo pa kulemba amashindano, kabili akwata amatoni ayengi. Pa numa ya ico, atendeka ukumona ulya bopeni nga bopeni we “shuko.”

◻ Pa kuti nabwinga akwate ishuko kwalibo mwata uwa kuti pa bushiku bwa bwinga, alayemfya icitebo cakwe bwino, apatawilamo ne “ca kale (icileimininako ifya ku numa), ne ca ndakai (icileimininako ifya ku ntanshi), e lyo ne ca kwashima (icileimininako ifya pali nomba), ne cafiitulukila (icileimininako icasanguluka).”

◻ Bamo basumino kuti ilyo umuntu aisula Baibolo apali ponse no kubelenga amashiwi abalilapo ukumona, ayo mashiwi yakamwafwilisha muli fimo ifyo alekabila pali iyo nshita.

◻ Ilyo indeke ikalamba iisenda abantu abengi yatendeka ukubutuka no kupange congo palya pa kwima, abanininemo bamo balashila icishibilo ca musalaba. Bambi batomona imendulo iyabapo icikope ca kwa Christopher “Mutakatifu” lintu nomba bali mu ndeke baleya.

Cine cine, nangu fye ni lelo ukutiine mipashi kwalyanana nga nshi. Na kuba, profesa Stuart A. Vyse uwakwata digiri mu fya muntontonkanya pa Connecticut College, alemba mu citabo cakwe ica Believing in Magic—The Psychology of Superstition atila: “Nangu ca kuti twikala mu calo icalunduluka mu fya kupangapanga fya sayansi, ukutiine mipashi na nomba kwayanana fye nga kale.”

Ukutiine mipashi kwalilimba imishila sana ilelo ica kuti amatukuto ya kwesha ukukufumyapo tayabomba. Mulandu nshi ici cabele fyo?