Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Mulandu Nshi Mfililwa Ukupanga Ifibusa?

Richard asosa ukuti: “Insoni shilapwisha amaka. Mwenso wine wine uuteka umuntu imfine.”a

Elizabeth uuli ne myaka 18 atila: “Ilyo nalekula, nali uwa nsoni sana. Cali kwati naleikala fye neka mu ka calo kandi.”

‘BUSHE kwaliba icalubana kuli ine? Mulandu nshi mfililwa ukupanga ifibusa?’ Bushe inshita shimo ulaipusha ifi fipusho? Ukupala Richard uwambwilwe pa muulu, napamo ulaba no mwenso nelyo ulasakamikwa lintu wakumana na untu ushakumanyapo. Nalimo ulaba no mwenso lintu uli na ba mu bulashi. Nelyo pambi ulasakamikwa sana pa fyo bambi baletontonkanya pali iwe ica kuti lintu wapeelwa ishuko lya kulandapo utalala fye tondolo. Tracey wacaice atila: “Cilankosela sana ukusosha abantu abo nshaishiba bwino.”

Cinshi cilenga umo ukuumfwe fi? Ukwishiba icilenga e cingaba inshila ya kubalilapo mu kucimfya ubu bwafya. (Amapinda 1:5) Umwanakashi umo atile: “Nshaishibe umulandu nalebela no mwenso lintu ndi na bantu. Nomba apo ninjishiba ubwafya bwandi, kuti nabombelapo.” E co natulande pa milandu imo imo iyilenga abacaice bamo ukufilwa ukupanga ifibusa.

Ubwafya bwa Nsoni

Insoni napamo e mulandu waseeka sana. Ilyo uwacaice uupanga ifibusa aleshiba abantu bapusanapusana, uwacaice uwa nsoni kabili uuitalusha ku bantu alatalalilwa. Elizabeth uuli ne myaka 18 atila: “Ilyo nalekula nali uwa nsoni sana. Cali kwati naleikala fye neka mu ka calo kandi.” Diane ebukisha amafya alepitamo ilyo ali mu mwaka wa kubalilapo kwi sukulu lya ku sekondari. Atila: “Nshalefwaya ukwishibikwa. Twalikwete bakafundisha abatwebele ukutantawila ifyo twakatamika ukwishibikwa. Pa cipimo ca manamba ukutendekela pa 0 ukufika ku 5, namba 0 yaleimininako ukuti ukwishibikwa takwacindama kabili namba 5 yaleimininako ukuti kwalicindama. Abanakashi bonse abaishibikwa pa sukulu basalile pali 5. Nasalile pali 0. Ine insoni nakwete sha kutiina ukwishibikwa. Nshalefwaya abantu ukumona nelyo ukunjishiba pantu naletiina ifyo bambi te kuti bantemwe.”

Kwena, ukukwatako insoni takwabipa. Insoni shalipalana sana no bufuuke e kuti ukwishiba umwa kupelela. Na kuba mu Baibolo batukambisha ‘ukwenda bufuke bufuke na Lesa wesu.’ (Mika 6:8) Abantu batemwa ukuba no muntu uwafuuka nelyo uwakwatako insoni ukucila uwa filumba, umunkalwe, nelyo uufwaya fyonse filelola mu nshila yakwe. Kabili, ilyo ca cine ukuti kwaliba “inshita ya kusosa,” kwaliba ne “nshita ya kutalala.” (Lukala Milandu 3:7) Aba nsoni te kuti cibakosele ukutalala. Abengi balibatemwa nga bakakutika basuma pa mulandu wa kuti ilingi ‘balyanguka ku kuumfwa no kukokola ku kulanda.’—Yakobo 1:19.

Lelo ilingi, uwacaice alaba uwatalala sana, uwa nsoni, ica kuti cilamukosela ukupanga ifibusa. Kabili limo limo, insoni kuti shapanga ico kalemba umo eta “ukuibika mu cifungo lwa mu nkuntu” e kuti ukuitalusha ku bantu.—Amapinda 18:1.

Insoni—Ubwafya Bwaseeka

Nga ca kuti uli wa nsoni, ishiba ukuti ubu bwafya bwaliseeka. Mu kufwailisha kumo pa lwa ba ku sekondari na ba ku koleji, “amapesenti 82 aya bana be sukulu batile inshita imo balipo aba nsoni.” (Adolescence, icalembwa na Eastwood Atwater) Na bamo ababa mu fyalembwa fya Baibolo bali aba nsoni. Abaume bamapiki, pamo nga Mose na Timote, balikweteko ubu bwafya.—Ukufuma 3:11, 13; 4:1, 10, 13; 1 Timote 4:12; 2 Timote 1:6-8.

Natulande pali Shauli, imfumu ya ntanshi iya luko lwa Israele ulwa kale. Shauli ali muntu washipa. Lintu wishi alufishe icinka lya nama shakwe, Shauli aimine mu kushipa ku kuyafwaya shilya nama. (1 Samwele 9:3, 4) Lelo lintu asontelwe ukuba imfumu ya lulya luko, mu kupumikisha insoni shalimwikete. Mu cifulo ca kulolenkana na mabumba yalelumba, Shauli afiseme mu fipe!—1 Samwele 10:20-24.

Napamo kuti wapapa ukuti Shauli amoneke ngo wafililwe ukuicetekela. Na kuba Baibolo imulondolola ngo mulumendo umusuma nga nshi. “Ukutula pa mabeya yakwe no kupulapo ali umusansami ukucila abantu bonse”! (1 Samwele 9:2) Na kabili, kasesema wa kwa Lesa alaile Shauli ukuti Yehova ali no kupaala ukuteka kwakwe nge mfumu. (1 Samwele 9:17, 20) Nalyo line, Shauli taicetekele. Ilyo aebelwe ukuti ali no kuba imfumu, bufuuke bufuuke ayaswike ukuti: “Bushe nshili mwina Benyamini ine, uwa mu mukowa uwacepesha wa mu mikowa ya kwa Israele? No lupwa lwandi, bushe te luntu lwacepesha mu ndupwa shonse sha mukowa wa kwa Benyamini? Nga cinshi mulesosela kuli ine ngo musango uyu?”—1 Samwele 9:21.

Nga ca kuti umuntu waba nga Shauli kuti afilwa ukuicetekela, te kuti tupape ukuti inshita shimo na iwe kuti wafilwa ukuicetekela. Ngo wacaice, uli pa mushinku lintu umubili ulealuka lubilo lubilo. E lyo fye uletendeka ukwishiba ifya kubomba na bakalamba. E co, ca cifyalilwa inshita shimo ukuba uwaibukila pa fyo waba no kukanaicetekela. Dokota David Elkind alembele muli magazini wa Parents ukuti: “Ilyo umuntu ali umuteku, abacaice abengi balaba ne nsoni pa nshita imo, lintu bakwata ico ningeta ibumba lya kwelenganya e kuti ukutontonkanya ukuti bambi balebalolekesha kabili bapoosele amano ku fyo balemoneka ne fyo balecita.”

Apo abacaice ilingi babapimina ku mimonekele yabo ku banabo, abengi balasakamikwa pa fyo bamoneka. (Linganyako 2 Abena Korinti 10:7.) Lelo ukupoosa sana amano ku fyo umo amoneka takwawama. Umukashana mu France uwitwa Lilia alanda pa camucitikile pa lwa ici, atila: “Nakwete ubwafya bukwatako abacaice. Nalikwete ifipumba! Naletiina ukulanda na bambi pa mulandu wa kuti nalesakamikwa pa fyo moneka.”

Ukupita mu Cintu Cimo Cine Icabipa

Pa mulandu wa kuti aba nsoni ilingi tababomfwikisha, kuti baleitalusha ku bantu. Icitabo ca Adolescence cisosa ukuti: “Abateku bakwata insoni cilabakosela ukupanga ifibusa pa mulandu wa kuti ilingi bambi babamona mu nshila ishawama. Ilingi aba nsoni bamonwa nga bashifwaya ukupanga ifibusa, abatendusha, abashayangwa ku fintu, abaituumika, kabili abakaluka. Nga ca kuti abantu balabataluka pa mulandu wa ico balaitukamika, balatalalilwa no kupopomenwa.” Ici cibalenga ukubelako aba nsoni, ico cikosha imimwene ya kuti balaitakisha nelyo balaimona kwati balicindama sana.

Kwena, apantu pamo ngo Mwina Kristu uli “ca kutamba ku ba pano isonde,” ulingile ukwangwa ku fyo incitilo shobe shingalenga bambi ukutontonkanya. (1 Abena Korinti 4:9) Bushe ulasengauka ukulolesha bambi pa menso ilyo ulelanda nabo? Bushe incitilo shobe shilangilila ukuti taulefwaya ukuba na bantu? Ninshi ufwile ukwishiba ukuti bambi kuti basondwelela fimbi no kutendeka ukukusengauka. Ici kuti calenga cilekoselako ukupanga ifibusa.

Fimbi Ifilenga

Lelo ubwafya na bumbi ubwaseeka bwaba kutiina ukufilwa ukucita cimo. Ca cine, ca cifyalilwa ukumfwako umwenso nelyo ukushimunukako lintu ulecita icintu ushatala citapo. Lelo abacaice bamo balacishamo pa lwa ici. Ilyo ali umwaice, Gail alikwete ico eta umwenso wa bantu. Atila: “Nshaleyasukapo mu kalasi. Kabili abafyashi bandi lyonse balebeba ifyapala, ‘Temya ukuboko. Talanda ifyo aleyumfwa.’ Kuli ine calenkosela ukucite co. Na nomba, cicili cilankosela.” Ukutiina ukufilwa ukucita cimo kulapwisha amaka. Uwacaice uwitwa Peter atila: “Ndasakamikwa pa lwa kupanga ifilubo. Nshishiba ifyo ndecita.” Ukupumiwa no kulengululwa ku fibusa kuti kwalenga umo ukumfwa umwenso no kulenga uwacaice aleka ukuicetekela.

Ukukanaishiba ifya kupanga ifibusa bwafya na bumbi ubwaseeka. Napamo ulashimunuka ukusosha umuntu ushaishiba, pa mulandu fye wa kuti tawaishiba ifya kulanda. Kuti wapapa ukwishiba ukuti na bakalamba na bo balomfwe nsoni pa bantu inshita shimo. Shimakwebo uwitwa Fred atila: “Mu bukwebo, nalishiba ifyo momba bwino. Nga ndelanda fye pa bukwebo nshitwishika ukuti nalacita bwino. Lelo nga twatendeka ukwisha na bantu bamo bene, ndashimunuka. Kuti batila ndi wa kutendusha nelyo nshisekesha abantu.”

Nampo nga uli wa nsoni, walyangwako ku fyo waba, nelyo ulatiina abantu, kuti ca kuwamina ukwishiba ifya kupanga ifibusa. Baibolo ikoselesha Abena Kristu “ukwishiba bambi!” (2 Abena Korinti 6:13, NW) Lelo ni shani wingacite co? Ici cikalandwapo mu cipande ca ku ntanshi.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 28]

Ilingi aba nsoni bamonwa nga bashifwaya ukupanga ifibusa

[Icikope pe bula 28]

Ukutiina ukufilwa ukucita cimo kulenga abacaice bamo ukutaluka kuli bambi