Ifyo Imiti Ikola Yambukila Ubumi Bwenu
NGA FINTU impese shilye nsonta, imiti ikola na yo kuti yaonaula ubwikashi bonse ubwa bantunse. Pa kuti abantunse bengekala bwino, kufwile ukubako indupwa shaikatana, ababomfi aba bumi busuma, amabuteko ayacetekelwa, bakapokola abafumacumi, na bekashi abakonka amafunde. Imiti ikola ilonaula imbali shonse ishi ishacindama.
Fintu imiti ikola yonaula abekashi e cintu cimo icalenga ukuti amabuteko yabinde ukuibomfya. Cila mwaka imintapendwa ya bakunkuma ku miti ikola balafwa pa mulandu wa kucila mu cipimo. Abengi balafwa kuli AIDS. Na kuba, amapesenti 22 ya bantu abakwata akashishi ka HIV mwi sonde lyonse bantu ababomfya imiti ikola abailashile inshindano ishakwete akashishi. Ico calengele ukuti Nasser Bin Hamad Al-Khalifa, uwa ku calo ca Qatar, pa kukumana kwa United Nations ukwa nomba line, asoke ukuti “isonde ilyakuminkana lili mupepi no kusanguka inshishi ya mintapendwa ya bantunse pa mulandu wa makwebo ya miti ikola iyabindwa.”
Lelo imiti ikola tayonaula fye ubumi bwa muntu uulebomfya. Nalimo amapesenti 10 aya bana bonse abafyalwa mu United States balambukilwa ku miti ikola ilyo bali mu cisa—ilingi line, kuli cocaine. Ukucululuka kufuma mu kuleka ukubomfya imiti ikola te bwafya fye bakwata, pantu imiti ikola nga yaingila mu cisa abana bafyalwa na mafya yambi ayabipisha—aya ku muntontonkanya na ku mubili.
Indalama Sha mu Kwangufyanya isha Miti Ikola—Shilatunka Abantu
Bushe uko mwikala tamutiina ukufumina pa nse nga bwaila? Nga mulatiina, nalimo ni pa mulandu wa bashitisha imiti ikola. Ukusansa abantu no kucito lukaakala mu misebo fyendela pamo ne miti ikola. Ilingi line ababomfya imiti ikola balacita bumpulamafunde nelyo bucilende pa kuti bengasanga indalama sha kushitilamo imiti ikola. Kabili amabumba ya bamukukulu yalalwa no kwipayana pa kuti bengatwalilila ukutungulula amakwebo ya miti ikola. E ico, bakapokola mu misumba iingi batila imiti ikola e ilenga imisoka iingi iyo bafwailishapo.
Mu fyalo fimo, abemino buteko na bo balimonamo ubusuma mu kubomfya amaka pa kumwenamo mu makwebo ya miti ikola ayalete ndalama. Ibumba limo ilikalamba mu South America ilya bacisanguka nomba lifumya citika wa ndalama shabo ku kucingilila abashitisha imiti ikola. Icipani ca United Nations International Drug Control Programme cishimiko kuti: “Indalama ishifuma mu miti ikola iyabindwa e shibomfiwa mu mbuli shimo isha mipepele ne sha mitundu ishakalukisha pe sonde.”
Amasanso Ayalengwa ne Miti Ikola
Imiti ikola ilalenga amasanso mu misebo e lyo ne fintu fimbi. Michael Kronenwetter, mu citabo cakwe ica Drugs in America atila: “Ukwensha motoka ninshi namupeepe bange nelyo LSD kwaba busanso ukupala ukwensha motoka ninshi namunwo bwalwa.” Te ca kupapa ukuti ilingi line ababomfya imiti ikola balaponenwa na masanso lintu bali pa ncito.
Nangu cibe fyo, mu mayanda e mo imiti ikola yonaula sana abantu. World Drug Report isoso kuti “Ilingi line icibongolola ubumi bwa lupwa kubomfye miti ikola.” Abafyashi abakunkuma ku miti ikola ilingi line tabasunga bwino abana pa ng’anda. Ico kuti cafubalisha fye ne cikakilo icikatanya umwana no mufyashi—icikabilwa sana mu milungu ya kubalilapo iya bumi bwa mwana. Ukulundapo, abafyashi abakunkuma ku miti ikola ilingi line balaipoosa mu nkongole nalimo no kwibila fye ifibusa fyabo no lupwa atemwa kuti batamfiwa incito. Abana abengi abakulila mu mayanda ya musango yo balabutuka pa ng’anda no kuyaikala mu misebo atemwa ukutendeka fye no kubomfya imiti ikola.
Na kabili imiti ikola kuti yalenga umuntu ukupumaula umwina mwakwe nelyo abana. Ukupeepa cocaine, maka maka ukubikapo no bwalwa, kuti kwalenga umuntu uwafuuka ukucito lukaakala. Lintu bakapeepa wa cocaine ku Canada baipushiwe, amapesenti 17 basumine ukuti nga bapeepa balacito lubuli. Na o lipoti pa lwa kucenda abana mu New York City apendele ukuti amapesenti 73 aya bana bapuminwe imfwila bapuminwe ku bafyashi abalebomfya imiti ikola.
Amafisakanwa no Konaula Impanga
Nga ca kuti imiti ikola kuti yaonaula amayanda, cimo cine na ku mabuteko. Lelo iconaula imibombele ya buteko te miti ikola, ni ndalama ishifumamo. Umwiminishi wa buteko uwafumine ku calo cimo ica ku South America ailishenye ati: “Imiti ikola yalilenga abalashi ba buteko, bakapokola na bashilika ukupeelwa amafisakanwa.” Alundilepo ukuti indalama shifuma mu miti ikola “shingi sana ica kuti shilatunka” abafola indalama ishinono ukusumina amafisakanwa.
Mu fyalo fyonse, bakapingula, bamwine mushi, bakapokola, nangu fye abalwisha imiti ikola balapoka amafisakanwa. Bapolitishani abasalwa pa mulandu wa kwafwilishiwa ku bakalamba ba bashitisha imiti ikola tabayangwako ku kulwisha amakwebo ya miti ikola lintu baebwa ukucite co. Abalashi abafumacumi abengi abashipile ukulwisha imiti ikola balifwilapo.
Umushili, impanga, na fyonse ifyabamo na fyo fileculilamo ku cikuko ca miti ikola ica mwi sonde lyonse. Opium na cocaine iingi ifuma mu fitungu fibili ifileonaulwa sana, ifyabela mu mitengo umulokesha imfula iya ku Amazon ne ya Southeast Asia. Ifi fitungu fyalyonaulwa sana. Nangu fye ukutukuta kusuma ukwa konaula ifimenwa ifyo bapangilako imiti ikola na ko kwa bonaushi nga nshi pa mulandu wa kuti babomfya imiti iya sumu iyonaula ifimenwa.
Ni Bani Abaculilamo?
Ni bani abaculilamo ku bonaushi bufuma mu miti ikola? Bonse tulaculilamo. Ca cine, bonse tulaculilamo mu kulipila indalama ilyo incito shalaala, ilyo tulelipila indalama ku cipatala, ilyo ifipe fyaibwa nelyo ukonaulwa, na lintu bakapokola bapoose ndalama mu mulimo wabo. Lipoti wa cipani ca Department of Labor ica ku United States capendele ukuti “ukubomfya imiti ikola pa ncito kuti pambi kwalenga amakwebo na maindastri mu Amerika ukuluusa amadola amabilioni 75 ukufika ku madola amabilioni 100 cila mwaka . . . pa mulandu wa kulofwa ku ncito, amasanso no kulipila ishingi ku cipatala no kulipila indalama sha kufuta ababomfi.”
Ishi shonse indalama shifuma ku bantu abalipila imisonko na bantu abashita ifipe. Ukufwailisha ukwacitilwe ku Germany mu 1995 kwapendele ukuti cila mwaka imiti ikola ilalenga umwikashi umo umo muli ico calo ukulipila amadola 120. Mu United States mwena, ishilipilwa shingi sana kabili cila mwikashi alipila ukufika ku madola 300.
Nangu cibe fyo, ubonaushi ubwacilapo ubufuma mu miti ikola bwakonaula abekashi abene. Nani engapenda umutengo wa kubongoloka kwa ndupwa, ukucenda abana abengi, bakapokola ukupeelwa amafisakanwa, na bantu abengi abalefwa bwaice bwaice? Bushe ici cipilibula cinshi kuli fwe bantunse? Icipande cikonkelepo calabebeta ifyo imiti ikola yambukila abaibomfya.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]
IMITI IKOLA NA BUMPULAMAFUNDE
IMITI IKOLA ILALENGA BUMPULAMAFUNDE MU NSHILA SHINE:
1. Ukukwata imiti ikola iyabindwa no kushitisha ni bumpulamafunde mu fyalo nalimo fyonse pe sonde. Mu United States fye mweka, cila mwaka bakapokola balekata abantu nalimo milioni umo pa mulandu wa miti ikola. Mu fyalo fimo bumpulamafunde bwa miti ikola bwalifulisha ica kuti bakapokola ne filye te kuti bakumemo.
2. Apantu imiti ikola ya mutengo sana, abakunkuma ku miti ikola ilingi line balacita bumpulamafunde pa kuti bengasanga indalama sha kushitamo imiti ikola. Uwakunkuma kuli cocaine kuti akabila amadola 1,000 cila mulungu aya kushitamo cocaine! Te ca kupapa ukuti lintu kwabako imiti ikola mu bwikashi, ubupuupu bwa kutoba amayanda, ukusansa abantu, na bucilende fiba fye mpanga yonse.
3. Bumpulamafunde na bumbi bulacitwa pa kutungilila amakwebo ya miti ikola ayakwatisha indalama pe sonde. World Drug Report ilondololo kuti: “Ubunonshi ubufuma mu miti ikola iyabindwa na bumpulamafunde ubwa kupangana fyendela pamo.” Pa kuti bengafisha bwino imiti ikola ku ncende shimbi, abashitisha imiti ikola balapeela amafisakanwa ku balashi nelyo ukubatiinya. Bamo baliikwatila fye na bashilika. Indalama ishingi isho abakalamba ba bashitisha imiti ikola banonka na sho shilaleta amafya. Pa mulandu wa kuti indalama shabo ishingi kuti shabekatisha baseekesha kuli bambi, e co babomfya amabanki na baloya pa kufisa indalama shifuma mu miti ikola.
4. Imiti ikola iine kuti yalenga bumpulamafunde. Aba mu lupwa kuti bacendwa ku bantu abakunkuma ku miti ikola. Mu fyalo fimo mu Afrika ifyatebelelwa ne nkondo ya bana calo, abacita bumpulamafunde bwabipisha bashilika abapungwe ababomfya imiti ikola.
[Icikope pe bula 6]
Nga ca kuti nyina alabomfya imiti ikola umwana kuti ayambukilwa
[Abatusuminishe]
Icikope ca ba Superstock