Mulandu Nshi Abantu Bashibomfesha Bwino—Imiti Ikola?

“NALI ne myaka 13, kabili bushiku bumo mu nshita ya cungulo nkashi ya munandi atulaalike ku mwabo. Bonse batendeke ukupepa ibange. Pa kubala, nalikene ukupepako, lelo pa numa ya kuntambika imiku iingi, nasukile napeepa.” Ifi e fyo Michael, umwina South Africa alondolwele ifyo atendeke ukubomfya imiti ikola.

“Nafuma ku lupwa ulukonka sana imyata ya cikaya ulwimba inyimbo pa kusanga umwakulila. Nalelisha ifilimba mwi bumba lya bakemba, kabili umo uo twalelisha na o ifilimba alepeepa ibange libili libili ilyo tuletuusha. Pa myeshi ingi, alempako ukuti na ine mpeepeko. Nasukile napeepako kabili natendeke ukupeepa libili libili.” E fyo Darren, umwina Canada, atendeke ukubomfya imiti ikola.

Aba babili, batendeke ukubomfya imiti ikola imbi, pamo nga LSD, opium, ne ipeela amaka. Apo nomba balileka ukubomfya imiti ikola, ilyo bebukisha ifyacitike, balasumina ukuti icalengele sana ukuti batendeke ukubomfya bubi bubi imiti ikola mupatikisha wa fibusa. Michael atila: “Nshabalile ntontonkanya ukuti nkabomfyapo imiti ikola, lelo balya bacaice e banandi fye nakwete, kabili ilingi kulaba ukubakonkelesha.”

Ifya Kusekesha

Icikalamba icilenga abengi ukutendeka ukubomfya imiti ikola kukonkelesha ifibusa, kabili abaice maka maka e bo cayangukila ukucite fyo. Na kabili, balakumbwa abantu bamoneka mu fya kusekesha, ababa na maka ya kutemuna abacaice babatamba no kwalula ifyo batontonkanya ne fyo bacita.

Ubukwebo bwa fya kusekesha bwaisulamo fye ukubomfya bubi bubi imiti ikola. Abalumbuka sana mu kwimba limo limo balabomfya bubi bubi imiti ikola iyakalipisha pa kubomba umulimo wabo. Abengi abalumbuka mu mafilimu balabomfya sana imiti ikola.

Abacita ifya kusekesha kuti balanga ukuti imiti ikola isuma kabili yaliba fye bwino kabili ici cilenga abaice ukufilwa ukutalukako. Mu 1996, magazini ya Newsweek yatile: “Imisebo ya ku Seattle yaisulamo fye abaice baya kulya pa kuti balebomfya heroin, pantu fye Cobain [kemba wa nyimbo sha rock] na o alaibomfya.”

Ukubomfya imiti ikola kulalangwa ngo kwaba bwino muli ba magazini, mu mafilimu, na pa televishoni. Na kabili, bamo abalumbuka mu kupanga ifya kufwala batemwa aba mafashoni abaonda, abamoneka kwati balwele, pa kupashanya abakunkuma ku miti ikola.

Mulandu Nshi Bamo Bakunkumina ku Miti Ikola?

Kwaliba na fimbi ifingi ifilenga abantu abengi ukubomfya imiti ikola. Pa filenga paba ukulengwa insoni, ubulanda, no kukanaishiba ico ubumi bwabelako. Fimbi mafya ya ndalama, ukubulwa incito, ne fya kumwenako fyabipa ifya bafyashi.

Bamo abo cafya ukuba na bantu bambi babomfya imiti ikola pa kuti bengekala na bantu. Basumina ukuti imiti ikola ibalenga ukushipa no kubalenga ukuyumfwa abacenjela kabili abatemwikwa. Bamo bamona ukuti calyanguka ukubomfya imiti ikola ukucila ukusambilila ifya kuisakamana.

Icitendwe na co cilalenga abaice ukutendeka ukubomfya imiti ikola. Icitabo ca The Romance of Risk—Why Teenager Do the Things They Do cilanda pa citendwe no kukanatungululwa na bafyashi ukuti: “Abalumendo na bakashana ilyo bainuka ku sukulu besa ku mayanda ukushili abantu. Te ca kupapa ukuti balatalalilwa kabili tabafwaya ukuba beka. Abanabo balabatandalila, lelo na lintu bali na banabo ilingi balaba ne citendwe. Balatamba televishoni na mavidio ya nyimbo ukwabula ukuleka nelyo ukufwayafwaya pali Intaneti ukumona nga pali ifingabasekesha. E co batendeka no kupeepa, ukubomfya imiti ikola, no kunwa ubwalwa.”

Michael, uo twacilandapo pa kutendeka, alandile pa lwa kubulisha ubutungulushi bwa bafyashi pa ng’anda ukuti: “Ulupwa lwandi lwali ulwa nsansa. Twali ulupwa ulwaikatana sana. Lelo, abafyashi bandi bonse balebomba kabili takwaleba uwa kutwangalila akasuba. Kabili abafyashi besu balitupeele sana ubuntungwa bwa kucita ifyo tulefwaya. Tabaletusalapula. Abafyashi bandi tabaishibe ukuti nalebomfya imiti ikola.”

Ilyo bakunkuma, abengi batwalilila ukubomfya imiti ikola pa mulandu fye umo: Balaipakisha. Michael, uwalebomfya imiti ikola cila bushiku, alandile ifyo yamulengele ukucita ati: “Naleelenganya fye ifintu. Nshaletontonkanya pa mafya nakwete. Nshaletiina. Fyonse fyalemoneka fye bwino.”

Umbi uwalebomfya bubi bubi imiti ikola kale, ni Dick, umwina South Africa, uwalondolwele ifyo ibange lyamucitile ilyo atendeke ukulibomfya ninshi ali ne myaka 13, atila: “Nga naumfwa ifya mipulwe fyonse naleseka. Fyonse fyalensekesha.”

Cimoneka kwati ukusoka pa mafya yengesa pa kubomfya imiti ikola takutiinya abaice. Batontonkanya ati “tacakancitikile.” Icitabo ca Talking With Your Teenager cilondolola umulandu abaice basuulila ukusoka kwa kuti imiti ikola kuti yaonaula ubumi bwa bantu, aciti: “Bateku kabili baba no lupikwe ica kuti tabasumina ukuti ubumi bwabo kuti bwaonaika. Ukuyumfwa ‘uwacingililwa’ kwaliseeka sana ku baice. Abaice bamona kansa ya kuli bapwapwa, bucakolwa, no kukunkuma icabipisha ku miti ikola, nge fintu ificitikila abakalamba, te bena iyo.” Abengi tabaishiba fye amafya yabamo, nge fyo cilangwa ku fyo umuti ukola beta ecstasy waseeka. Bushe ecstasy cinshi?

Umuti wa Ecstasy ne Ficitika pa Fiila fya Kucinda

Ecstasy, umuti ukola uwa MDMA uwapangwa na amphetamine, ulabomfiwa sana pa tushita twa kucinda kwa bushiku bonse uko beta ifiila fya kucinda. Abashitisha iyi miti balenga abantu ukusumina ukuti ukunwa ecstasy ni nshila isuma iya kukwatilamo insansa na maka ya kucinda ubushiku bonse. Uyu muti ulafwa abalecinda ukutwalilila ukucinda pa nshita ntali ukufikila baba ico kalemba umo aitile “ukuba mu tulo lelo ulemona no kumfwa ifilecitika.” Umusepela umo alondolwele ifyo ecstasy icita ati: “Ukumfwa bwino kutendekela ku tukondo kwayakulenina mpaka kwafika ku mutwe, no ku kulenga ukucincimuka.”

Ifikope fya bongobongo wa babomfya lyonse ecstasy fishinina ukuti tawaba muti usuma nge fyo abashitisha batunga. Ubushininkisho bulangilila ukuti umuti wa ecstasy ulonaula imishipa ya kuli bongobongo kabili ulacefyako ifyaba mu mulopa ifyo beta ati serotonin. Ukonaulwa kwa musango yu kuti kwabelela. Ici kuti caleta na mafya pamo nga ukuba no bulanda ne cilafi. Bashimika ukuti bamo ababomfya ecstasy balafwa. Kabili, bamo abashitisha imiti ikola balatobenkanya ecstasy na heroin pa kuti bengalenga ababashita ukukunkuma.

Bushe Calyanguka Ukusanga Imiti Ikola?

Mu fyalo ifingi imitengo ya miti ikola yalibwela pa nshi pantu ilasangwa sana. Cimo icalenga ici mulandu wa kwaluka mu fya mapolitiki ne fya bunonshi. Icalo ca South Africa e ca kumwenako cisuma, pantu ukwaluka mu fya mapolitiki kwalenga ubukwebo no kukabushanya ne fyalo fimbi ukulundulukilako. Ici pamo no mulekelesha ku baceeceeta pa mipaka ya calo fyalenga ubukwebo bwa kushitisha imiti ikola ukulunduluka. Pa mulandu wa kubulwa incito ukwanene nga nshi, abantu abengi bashintilila pa kushitisha imiti ikola pa kusanga umwa kulila. Ilyo imiti ikola yafulisha, e lyo no lukakala ne misoka fifulisha. Ukulingana ne fyo nyunshipepala imo yashimike, abana ba masukulu mu Gauteng, ku South Africa—bamo abali fye ne myaka 13—balabasopa kuli bakapokola pa mulandu wa kushitisha imiti ikola. Amasukulu yamo muli iyi ncende yalitendeka ukupima abana be sukulu ukumona nga balabomfya imiti ikola.

Cinshi Maka Maka Icilenga?

Kwaba ifingi ifilenga abantu ukubomfya bubi bubi imiti ikola. Lelo ifi fyaba fye fishibilo fya bwafya bukalamba, ubulenga sana ukuti abantu balebomfya imiti ikola. Kalemba Ben Whitaker alandile pali uyu mulandu ati: “Ubwafya bwa kufulisha kwa miti ikola buli cishibilo ca kusoka ukuti kuli ubunake ne filubo mu bwikashi bwesu, pantu nga twafumyako ukutalalilwa no kufuupulwa: nga kanshi cinshi cingalenga abantu abengi abalamuka kabili abakwata ififulo fisuma ukusalapo ukubomfya imiti ikola ukucila ifintu ifingi ifyabako lelo?”

Ici cipusho cisuma, citulenga ukwiluka ukuti icalo cesu icatemwisha ifikwatwa kabili icifwaisha ukutunguluka ilingi cilafilwa ukutupeela ifyo tukabila mu matontonkanyo na lwa ku mupashi. Nangu fye mipepele iingi yalifilwa ukupeela ifi fintu pantu yalisuula icilenga amafya ya bantunse.

Tufwile ukwishiba no kuba abashipa pa kubombela pali ubu bwafya ilyo tushilasanga inshila imo fye ibelelela iya kupwishishamo ubwafya bwa kubomfya imiti ikola. Twalalanda pali ico mu cipande cikonkelepo.

[Icikope pe bula 7]

Abantu balumbuka balenga ukubomfya imiti ikola ukumoneka nge cintu icisuma sana

[Ifikope pe bula 7]

Inyimbo sha nomba shaisulamo fye ukubomfya imiti ikola

[Ifikope pe bula 8]

Umuti ukola beta ecstasy ulasangwa ilingi pa fiila fya kucinda

[Abatusuminishe]

AP Photo/Greg Smith

Gerald Nino/U.S. Customs