Bushe ni Bani Babomfya Imiti Ikola?

KU ULEMBA LOLENI! MU SOUTH AFRICA

“BONSE balabomfya imiti ikola.” Aya mashiwi ya kulanda kwa mu cinkumbawile kuti yabomfiwa ku kubeleleka abapumbu ku kweshako ukunwa imiti yabindwa. Lelo ukulingana ne fyo tulondolola “imiti ikola,” aya mashiwi kuti yaba aya cine panono.

Amashiwi ya kuti “imiti ikola” yalondololwa ukuti: “Muti onse, nampo nga wafuma ku fyapangwa na Lesa nelyo uwa kupanga fye pa kusakanya imiti ingi, uwingabomfiwa ku kwalula amaka ya kwiluka, inkuntu nelyo imibele imbi iya muntontonkanya.” Uku kulondolola kwa mu cinkumbawile ukwa miti yalula umuntontonkanya nelyo imicitile kusuma, nangu ca kuti takulondolola imiti yonse ibomfiwa ku kundapa amalwele.

Ukulingana no ku kulondolola, ubwalwa muti ukola. Ubwafya bwaba kunwa ubwalwa ukucilamo, kabili kulelundulukilako fye. Ukufwailisha pa makoleji na mayuniversiti mu calo cimo icikaankala kwalangile ukuti “ukunwensha ubwalwa e bwafya bumo ubwakakala ku basambi ba pa koleji na pa mayuniversiti.” Ukufwailisha kwalangile ukuti abasambi amapesenti 44 ni bacakolwa.a

Nge fyo caba ku bwalwa, fwaka na yo yalisuminishiwa, nangu ca kuti yalikwata sumu wabipa, uo beta ati nicotine. Ukulingana na kabungwe ka World Health Organization, ukupeepa fwaka kulepaya abantu nalimo amamilioni yane cila mwaka. Lelo, abashitisha sana fwaka bantu ba fyuma, abacindikwa mu bwikashi. Kabili kulaba ukukunkuma sana ku kupeepa fwaka, nalimo ukucila na ku kunkuma ku kunwa imiti ikola ishasuminishiwa.

Mu myaka yapita, ifyalo ifingi fyalilesha ukusabankanya fwaka no kubikako ifibindo fimbi. Lelo, abantu abengi bamona ukupeepa fwaka nge cintu icaba fye bwino mu bwikashi. Abapanga amafilimu batwalilila ukulanga ukupeepa nge cintu icisuma nga nshi. Mu kufwailisha kwa pa University of California mu San Francisco pa lwa mafilimu yapangile sana indalama pa kati ka 1991 na 1996 basangile ukuti amapesenti 80 aya baume balumbwike mu mafilimu balepeepa fwaka.

Ni Shani pa lwa Miti “Yaba fye Bwino”?

Imiti ya kundapila yalyafwa abengi, lelo kuti yabomfiwa bubi bubi. Badokota inshita shimo kuti balembela umulwele umuti ukwabula ukusakamana, nelyo kuti bapatikishiwa ku balwele ukubalembela imiti ishilekabilwa. Dokota umo atile: “Badokota te lyonse baba sana no mulwele pa kuti beshibe ifilengele ifishibilo fya bulwele. Calyanguka ukutila, ‘Nwa uyu muti.’ Lelo tababombela pa bwafya bukalamba.”

Nangu fye miti iyo badokota bashilembela, imiti pamo nga asprin na paracetamol (Tylenol, Panadol), nga yabomfiwa bubi bubi kuti yalenga amafya yakakala ku bumi. Ukucila pa bantu 2,000 balafwa mwi sonde lyonse cila mwaka pa mulandu wa kukanabomfya bwino umuti wa paracetamol.

Ukulingana ne fyo tulondolwele pa kubala, caffeine yaba muli tii na kofi na yo muti ukola, nangu ca kuti tatuimona ifyo ilyo tulenwa tii nelyo kofi twatemwisha pa mwikulo. Kuti caba kukanapelulula bwino ukumona ifya kunwa pamo nga tii na kofi ifyo abantu bonse mu bwikashi bamona ukuti fyaliba fye bwino nge fyalingana ne miti yabipisha pamo nga heroin. Ici kuti caba kwati kulinganya ka pushi kanono akatekwa pa ng’anda ku nkalamo iikali. Lelo, ukulingana ne ncenshi shimo ishasambilila pa bumi, nga mwabelesha ukunwa amakapu 5 aya kofi nelyo 7 aya tii cila bushiku, kuti yamuletela amafya. Na kabili, nga mwaleka fye pa muku umo ukunwa sana, ifingamucitikila kuti fyapala ku fyacitikile umo uwalenwa sana tii uwatendeke ukuluka, ukukalipwa sana umutwe, no kukanaumfwa bwino nga aya mu lubuuto.

Ni Shani pa lwa Kubomfya Imiti Ishasuminishiwa?

Umulandu uwakakala sana waba kubomfya imiti ikola mu mangalo. Ici cacitike maka maka pa kucimfyanya kwaleitwa Tour de France (ukucimfyanya kwa pa ncinga) ukwaliko mu 1998 ilyo bakacofa wa macinga 9 abali mwi bumba lyalecimfya sana batamfiwe pa mulandu wa kubomfya imiti ikola ilenga aba fyangalo ukucita bwino sana. Abangala ifyangalo balisanga inshila shalekanalekana isha kuleukilamo ukwikatwa ku bapima imiti ikola. Magazini ya Time, ishimika ukuti bamo balifika fye na ku “‘kukuusha imisu,’ e kuti ukubula imisu ya muntu umbi ‘umushili imiti ikola’ no kubika mu cisu cabo ukubomfya icibombelo beta ati catherer. Ilingi line ukucita ci cintu kulaleta ubukali bwabipisha.”

Tatulati tulande pa miti ikola iingi iya kupapusha ishasuminishiwa ibomfiwa pa “kukokoloka.” Iyi miti isanshamo ibange, ecstasy (methylenedioxy-methamphetamine, nelyo MDMA), LSD (lysergic acid na diethylamide), uppers (ilenga ukucincimuka iyapala cocaine na amphetamines), downers (icefyako ubulanda iyapala umuti banwa ku kucefyako amasakamika), na heroin. Fimbi ifyo tushifwile ukulabako fya kupeepa fyalekanalekana, pamo nga glue na petrol, ifyaseeka sana ku bacaice. Kwena, ifi fya kupeepa tafyabindwa kabili filasangwa ukwabula ubwafya.

Icisambilisho caseeka ica kuti umuntu wa kunkuma ku miti ikola alonda kabili aisalila fye mu ka muputule ka busanku ilyo aleilasa inyeleti kuti calufya umuntu. Abantu abengi abakunkuma ku miti ikola balabomba fye bwino lyonse mu bwikashi, nangu ca kuti ukukunkuma kwabo kufwile kulakuma imikalile yabo. Lelo, te kuti tucefyeko amafya yaba mu kubomfya imiti ikola. Kalemba umo alondolola ifyo bamo ababomfya cocaine “‘bengailasa inshindano’ ishingi mu nshita fye inono, no kulenga imibili yabo ukuba iyalasaulwa, iya kantaikwa ku mulopa, kabili iyacenwa.”

Ukubomfya imiti ikola iyabindwa kuleingilishiwako mwi sonde lyonse, nangu ca kuti kwalicepeleko ku mpela ya ba 1980. Magazini wa Newsweek yatile: “Abalashi nabasakamikwa pa kuseeka kwa kushitisha imiti ikola ukushili kwa mwi funde, ukufula kwa balebomfya imisango nalimo yonse iya imiti no kubula kwa ndalama—ne fyebo—ifikabilwa ku kwansha ubu bwafya.” Inyunshipepala ya The Star iya ku Johannesburg, ku South Africa, yatile ukulingana ne fipendo fya buteko, “umuntu umo pa bantu bane mu South Africa alikunkuma ku bwalwa nelyo imiti ikola.”

Akabungwe ka UN Research Institute for Social Development kalandile ukuti “abapanga imiti ikola na bashitisha ukwabula ukukonka ifunde . . . baliiteyanya ukushinguluka icalo conse kabili babika indalama ishingi isho bapanga mu misumba yakwata amabanki na makampani ayengi ayapeela icibwesha ca mu bumfisolo kabili icisuma. . . . Abashitisha imiti ikola nomba balenga indalama banonka pa kubomfya inshila shishili sha mwi funde ukumoneka nge sha mwi funde pa kushisalanganishisha mwi sonde lyonse ukubomfya amakompyuta pa kuti tashilebebetwa sana ku buteko.”

Cimoneka kwati abena Amerika abengi kuti baikata cocaine cila bushiku, lelo ukwabula ukwishiba. Icipande cali muli magazini ya Discover calondolwele ukuti indalama ishingi isha ku Amerika shilakwatako imiti ikola.

Icishinka ca kuti pali ndakai ukubomfya imiti ikola ne ya kundapila, ukusanshako fye ne yabindwa, kwalipokelelwa ku bengi, ukukumona nge cintu caba fye bwino. Apo natumona ukusabankanya kwacitwa mwi sonde lyonse pa mafya imiti ikola yabindwa na fwaka no bwalwa fyaleta, icipusho cacindama ni ci, Mulandu nshi abantu babomfesha imiti ikola? Ilyo tuletontonkanya pali ici cipusho, kuti caba bwino ukwetetula pa fyo ifwe tumona imiti ikola.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 3]

Bucakolwa e bwafya bukalamba pa makoleji ayengi

[Icikope pe bula 5]

Abengi bamona fwaka ne miti ikola “iya kunwa pa kukokoloka” ukuti fyaba fye bwino