Kwaliba Inshila ya Kupwishishamo Ubwafya bwa Miti Ikola!
“COCAINE Yabindwa Iingi Yaikatwa mu Mabotolo ya Mwangashi.” Icipande ca muli nyunshipepala icashimike pali uyu mutwe calondolwele ifyo bakapokola mu Johannesburg, ku South Africa, baikete icibokoshi cikalamba ica kusendelamo ifipe umwali amabotolo 11,600 aya mwangashi wa ku South America. Umwangashi wasankanishiwemo na cocaine iyafinine amakilogramu pa kati ka 150 na 180. Batile ukufika pali nomba, iyi e cocaine yabindwa iyafulisha iyo baingishe mu calo.
Nangu ca kuti ilyashi lya musango yu kuti lyaba ilya kukoselesha, icine ca kuti bakapokola bekata fye amapesenti 10 ukufika ku 15 mwi sonde lyonse aya miti ikola iyabindwa. Ku ca bulanda, ici capala fye ku mulimi uletimpula amankumba yamena bwangu lelo alesha imishila mu mushili.
Indalama ishingi ishaba mu miti ikola shilacilikila ukubombesha kwa buteko ukwa kucefyako ukupanga no kushitisha imiti ikola. Batunganya ukuti mu United States mweka, imiti ikola apengapooswa amabilioni ya madola ilashitwa no kushitishiwa cila mwaka. Apo mwaliba indalama ishingi isha musango yo muli ubu bukwebo, te ca kupapa ukuti bakapokola na balashi ba buteko, ukusanshako fye na bambi abakwata ififulo fikalamba, balanakila kuli uyu musango wabipa.
Alex Bellos, uulembako muli nyunshipepala ya The Guardian Weekly, alembele ku Brazil ukuti ukulingana no kufwailisha kwa ng’anda ya mafunde, “bapolitishani batatu, abafwilisha bacilolo ba buteko 12 na ba mwine mushi batatu balilembelwe . . . pa mutande wa bantu ukucila 800 abatunganishiwa ukuipoosa mu kuteyanya imisoka no kushitisha imiti ikola iyabindwa mu Brazil.” Pali uyu mutande na kabili pali na mashina ya “bakapokola, bashimafunde, bashimakwebo, na balimi mu fitungu 17 pa fitungu 27.” Uwasoma sana ifya mapolitiki pa Brasília University alandile pali ifi fyasangilwe ukuti: “Ici cili kupeela umulandu ku bantu bonse ababa mu ncende shapusanapusana mu Brazil.” Kuti twasosa cimo cine na pa lwa bantu baba mu fifulo fimbi ifingi ifyaandatilwa ne miti ikola. Amafunde ya bukwebo pa lwa kushita no kushitisha e yalenga ukuti ubwafya bukulileko.
Pa mulandu wa kufilwa kwa fibindo fya mwi funde, bamo bafwaya imiti ikola imo ukusuminishiwa mwi funde. Abengi batila abantu bafwile ukusuminishiwa ukukwatako inono iyo bengalabomfya abene. Basumina ukuti ukucite fi kuti kwayangushishako ubuteko ukulama ubu bwafya kabili kuti kwacefyako indalama abashitisha imiti ikola bapanga.
Bamo Balileka
Ukwafwa ababomfya imiti ikola kuti kwalenga baleka ukubomfya imiti ikola no kuwamyako ubumi bwabo. Ku ca bulanda, icingacitika ca kuti ilyo uwakunkuma abwelela ku mwakwe, kuti atunkwa ukutendeka ukubomfya imiti ikola na kabili. Kalemba Luigi Zoja alondolola umulandu cabele fi ukuti: “Te kuti muleshe umuntu umusango umo nga ca kutila tamwalwile ukutontonkanya kwakwe.”
Darren, uo tulandilepo mu cipande cifumineko, ayalwile “ukutontonkanya kwakwe” kabili ici cayalwile bumi bwakwe. Alondolola ati: “Nali mukanalesa umwine wine, lelo nangu ca kuti nalebomfya imiti ikola ukufuma ulucelo ukufika ubushiku, nasukile nailuka ukuti kufwile kwaliba Lesa. Pa myeshi ibili nangu itatu, naeseshe ukuleka ukubomfya imiti ikola, lelo abanandi tabalensuminisha ukuleka. Nangu ca kuti nalebomfya imiti ikola, natendeke ukubelenga Baibolo lyonse ilyo nshilalaala. Nshalebishanya sana na banandi. Ubushiku bumo icungulo, ine no munandi twaleikala nankwe twalikolelwe sana imiti ikola. Nalandile kuli wene pali Baibolo. Ubushiku bwakonkelepo ulucelo, atumine lamya ku mukalamba wakwe umwaume, uwali ni Nte ya kwa Yehova. Atwebele ukuyamona Nte uwaleikala mu musumba umo wine uo twaleikalamo, kabili nailemonana na wene.
“Twalanshenye ukufikila 23:00 koloko ya bushiku, kabili nafumineko ne mpapulo sha kwafwa ukusambilila Baibolo nalimo 12. Natendeke ukusambilila Baibolo na wene no kuleka ukubomfya bubi bubi imiti ikola no kupeepa fwaka. Ilyo papitile nalimo imyeshi 9, nalibatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova.”
Ukuleka umusango wa kubomfya imiti ikola takwayanguka. Michael, uo tulandilepo mu cipande cifumineko, alondolola amafya akwete ilyo alekele ukubomfya imiti ikola pa numa ya kuibomfya pa myaka 11 ati: “Calengafya ukulya, e co nalyondele. Na kabili naleumfwa ukulasa mu mubili, nalepiba, kabili nalemona abantu akashiminina. Nalefulukisha nga nshi ukutendeka ukubomfya imiti ikola na kabili, lelo ukupalamina kuli Yehova mwi pepo no kusambilila Baibolo kwalingafwile ukutwalilila ukutaluka ku miti ikola.” Aba balebomfya imiti ikola kale basumina ukuti calicindeme nga nshi ukuti balekelele ukubishanya ne fibusa fyabo ifya kale.
Umulandu Abantunse Bafililwa
Ukubomfya imiti ikola iyabindwa bwaba fye lubali lunono ulwa bwafya bukalamba ubwaba mwi sonde lyonse. Ukusonga kwakulisha ukwa bubifi, ulukakala, no bunkalwe kwaisula fye mwi sonde lyonse. Baibolo itila: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (1 Yohane 5:19) Umutumwa Yohane alondolola uyu “Mubifi” pa Ukusokolola 12:9 ukuti: “Kabili icing’wena cikalamba capooselwe pa nshi, icisoka cikote iciitwa Kaseebanya kabili Satana, icilufya bonse abaikala mu calo conse; capooselwe pe sonde, na bamalaika wa ciko bapooselwe pamo na co.”
Umuntu afwile ukulwishanya no mulwani wa maka ilyo alelwishanya no bunake bwakwe. Satana e walengele abantu ukubembuka pa kubala. Apampamina pa kuseebanya abantunse no kubafumya kuli Lesa. Ukubomfya bubi bubi imiti ikola ukwa bantunse kufwile kwaba mu mapange yakwe. Alebomba ne cipyu cikalamba pantu alishiba ukuti “ali ne nshita inono fye.”—Ukusokolola 12:12.
Lesa Akapwisha Shani ubu Bwafya?
Baibolo ilalondolola ifintu fisuma Kalenga acita ku kulubula abantunse ku mibele yabo iya lubembu. Pali 1 Abena Korinti 15:22, twaebwa ukuti: “Ifyo fine ni muli Adamu e mo bonse bafwila, e fyo na muli Kristu emo bonse bakalengelwa aba mweo.” Yesu mu kuitemenwa aishile kwi sonde ngo muntu wapwililika no kupeela ubumi bwakwe ubwa pe sonde ku kulubula abantunse ku fyafuma mu lubembu ne mfwa.
Ukwishiba umulandu tufwila ne nshila ya kupwishishamo amafya ya bantunse kwalenga abantu abengi ukuba no mupampamina no bukose bwa kuleka ukubomfya imiti ikola. Lelo Baibolo ilacita na fimbi pamo no kutwafwa umo umo ukubombela pa bwafwa bwa kubomfya imiti ikola pali nomba. Ilanda pa nshita, pa numa ya kufumishiwapo kwa kusonga kwa kwa Satana, ilyo amafya yonse ayaba mwi sonde, ukusanshako ukubomfya imiti ikola, yakapwa ku ciyayaya.
Ibuuku lya Ukusokolola lilondolola “umulonga wa menshi ya Mweo, ayabengeshima nga krustali, yalefuma mu cipuna ca bufumu ca kwa Lesa ne ca Mwana wa mpaanga.” (Ukusokolola 22:1) Uyu mulonga wa mampalanya ulangilila ico Lesa apeela ukupitila muli Yesu Kristu pa kulenga abantunse ukuba no bumi bwapwililika na kabili muli paradise wa pe sonde. Ukusokolola kulondolola imiti ya mweo iyamena bwino mu lulamba lwa mulonga no kutila: “Amabuula ya muti yabela ku kuposhe nko.” (Ukusokolola 22:2) Aya mabula ya mampalanya yemininako ukuposha ukwa kwa Yehova ukwa kulenga abantunse ukuba ifyo bali pa kubalilapo lwa ku mupashi no kupwililika lwa ku mubili.
Abantu bakasuka bakalubulwe, te ku kubomfya bubi bubi miti ikola kweka fye lelo na ku mafya yonse na macushi ayacusha abantunse muli buno bwikashi bwabipa!
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 9]
Bushe Ibange Lyaliba fye Bwino?
Ifyalo fimo filefwaya ukusuminisha ukubomfya ibange, maka maka ukulibomfya ku kundapa amalwele. Basanga ukuti ibange lilapwisha umuseluselu ulengwa no kundapa kwa kubomfya imiti ku kwipaya insandesande ishilwani, kabili ubushininkisho bwabako bulanga ukuti lilafwa abalwele ba AIDS ukufwaya ukulya. Na kabili lilabomfiwa ku kucefyako ubukali.
Nangu ca kuti kwaliba ukupusana pa fyo basanga mu kufwailisha, ukupima kumo ukwalembelwe muli magazini wa New Scientist kwalangile amafya yamo ayaba mu kubomfya ibange.
Pa kupima uko bacitile pa Harvard University, balingenye abalepeepa ibange cila bushiku na balepeepa fye limo limo. Basangile ukuti ukutontonkanya kwabo takwapusene sana ne fyo kwaleba lyonse. Lelo, mu kupima kumbi pa lwa kwaluka, basangile ukuti abapeepa sana ibange cilabafya ukwaluka.
Abapima pa yuniversiti imbi bapimine abalepeepa ibange lyonse na balepeepa fye fwaka, pa myaka 15. Abalepeepa ibange balepeepa imishanga itatu nelyo ine cila bushiku, e lyo abalepeepa fwaka balepepa imishanga 20 nelyo ukucilapo ubushiku bumo. Impendwa imo ine pa mabumba yonse yabili balekoola ne cifuba calefwasa. Mu mabumba yonse yabili, basangile ukuti insandensande sha muli bapwapwa shalyonaike fye cimo cine.
Nangu ca kuti abalepeepa ibange balepeepa imishanga inono, basangile ukuti umushanga umo uwe bange ufumya icushi (tar) imiku itatu ukucila pali fwaka. Na kabili, magazini ya New Scientist yashimike ukuti: “Abapeepa ibange balakula sana icushi pa kupema no kufubata pa nshita ntali.”
Na kabili, insandesande shicingilila amalwele ishaba muli bapwapwa ba bapeepa ibange shalibulishe amapesenti 35 aya maka ya kucimfya utushishi tuleta amalwele ukucila abapeepa fwaka.
[Abatusuminishe]
U.S. Navy photo
[Akabokoshi pe bula 11]
“Ukupeela Umulandu Wabipisha” ku Bafyashi
Icipande ca muli nyunshipepala ya ku South Africa iya Saturday Star calandile pa fyo ukubomfya bubi bubi imiti ikola kuseekele icabipisha pa baice ba mu South Africa no kutila:
“Ifi abana besu balecita [ukubomfya imiti ikola] ilingi ciba kupeela umulandu wabipisha kuli fwe bafyashi na bekala calo bonse. Lyonse fye tulabombesha pa kuti tupange indalama, no kufwaisha ukutunguluka no kunonka ifikwatwa. Abana besu bakabila ukuti tulebasakamana no kubafwa. Bushe tulapoosa inshita ikalamba na bo? Calyanguka ukubapeela indalama pa kuti belatupumfyanya. Ukubapeela indalama kwalyanguka ukucila ukukutika kuli bene—e kuti ku fyo batiina, ifyo benekela, nelyo amafya yabo. Buno bushiku, ilyo twikele pe tebulo mu cikuulwa bashitisha ifya kulya nelyo ilyo tuletusha no kutamba televishoni, bushe kuti twaishiba shani ico abana balecita?”
Nelyo, bushe natwishiba ifyo baletontonkanya?
[Icikope pe bula 10]
Abengi balicincishiwa ukuleka ukubomfya imiti ikola