Tukabila Icalo Cipya

BWELELAKO ku numa kabili lolesha pa mibele iikushingulwike. Bushe nautemwa cintu ulemona?

Nakalimo pa lobe walikwate ŋanda iisuma mu cifulo cawama, icasungililwa bwino. Kuti pambi walikwata na kabili incito ya malipilo yasuma intu watemwa. Mu kulundako, iwe na batemwikwa bobe kuti pambi mwaipakisha icipimo cimo ica butuntulu busuma. Mu kusupawila, kuti pambi wayumfwa mu kwampanako uwakwato mutelelwe kabili uwa nsansa.

Lelo tontonkanya ulwa bwina mupalamano bumbi, imbali shimbi isha calo wikalamo, impanga shimbi. Lolesha pa calo conse. Bushe cikope cayemba ico ulemona? Bushe mu cine cine ni cimo ica kwikusha, umutende, no lubanda?

Ukulingana no kusobela kumo mu kubangilila kwa uyu mwanda wa myaka, sayansi ukufika pali nomba nga yalifumyapo amalwele yonse ayakalamba, nga yalipayanishisha bonse ica kulya capaka, nga yalishikatalika no kuwamya ifyashingulukako, kabili nga yaliletako inkulo ya mutende. Lelo cinshi cacitika mu cituntulu?

Tacisenda ukubebeta kukalamba pa kumona ukuti umutende walifyuka planeti yesu. “Ukutula pa nshita sha mu Baibolo, abantu balikonkomeshiwa ukufule mpanga shabo shibe ifya kuliminako,” e fyalemba Michael Renner muli State of the World 1990. “Ukupanda amano kwa musango uyo takwatala akuba ukwacilapo kulinga. Ukusupila kwabulo kunashako ukwa bulamba bwa fita kwalileta umutundu wa muntu ku nembenembe ya kulofiwa.”

Amalipoti yengi aya kulwa kwa bana calo ne nkondo fyonaula ifyalo fyafule fyo ukushinguluke cibulungwa. Ukulingana ne ntulo imo, inkondo 22 shali shicili shilelwiwa mu 1988.a Ni banga bafwile muli isho nkondo? Ukufika ilyo kabili ukusanshako ulya mwaka, “impendwa yonse pamo iya bantu baipaiwe mu nkondo shonse ishalwikilwe mu 1988 yaali 4,645,000. Amaperesenti amakumi cinelubali na mutanda aya abo abaipaiwe baali bantu abashali bashilika,” e fyasosa St. Louis Post-Dispatch.

Bushe ifya kucitikako fya calo ifya ndakai filangilila ukuti icalo ca mutende cili ku ntanshi? “Nacumfwika ukuti Inkondo ya Mutalalila nainakako kabili umutende naupeelwe shuko. Lelo lolesha na kabili,” e fisosa icipande muli San Jose Mercury News iya California, U.S.A. “Mu Fyalo Ifipiina, inkondo itwalilila mu lukaakala mu kuba ne subilo linono ilya kupikulula. Ishi ni nkondo sha calo ishafisama. Shili ukucilisha kukansana ukulwishanya amakamfulumende na bantu ba yako bene: ukushomboka kwa kusumyo mulopa ukwa bana calo pa mpanga, ubutotelo, ukupusana kwa mishobo no kwa mikowa, amaka ya bupolitiki, nelyo fye imiti ikola. . . . Ukufuma ku Horn of Africa ukufika ku Southeast Asia, inkondo yalipatikisha amamilioni ya bantu ukufulumuka amayanda yabo. Ifisabo fishala ifyabulo kubyalwa, amakiliniki ya kundapilamo yalasanswa, ifitekwa filonaulwa, abafyashi balepaiwa mu bunkalwe pa ntanshi ya bana babo, bakalume ba myaka ya bukulu 10 balacitwa abakusende fipe kabili pa numa abashilika, abakashana banono balacitwa ubucende bwa kwikata kama. Muli ishi mpanga ishalabwa mu kucishapo, inkondo yalisha umulondo wa konaika ne cimfulumfulu ca kwangalila pamo uko ubu bwikashi te kuti pambi bubale bupuupuutukeko mu kukumanina. . . . Ukusapika kulango kuti ba 1980 balimona inkondo shafulilako ukucila ikumi lya myaka ilili lyonse limbi mu lyashi lya kale.”

Abengi aba abo abakwata amaka ya kufulumukila ku fyalo fyacilapo kutumpuluka basanga ukuti umutende bafwaile walipaswa ku cintiinya ca misoka ya lukaakala. “Ukwingilila kwa misoka ukwa mu [United States] kwalitwalilila ukupulinkana muli ba 1980 te mulandu no kusobela kwa kuti kwali no kunakako,” e fyacita lipoti U.S.News & World Report. “Mu mwaka wine wine: Mulabamo imisoka yabipisha amamilioni 8.1 pamo ngo kwipaya, ukusansa no bupuupu. . . . Ica kulengo bulanda bukalamba ukucila pali fyonse ni nshila ukusuuma kwa mulopa kubele ukwaanana kabili ukushingasobelwa. Ukucitwa icinakabupalu ili mibele ya mutatakuya. Bureau of Justice Statistics iya U.S. itungo kuti 83 peresenti uwa bana abali nomba ne myaka ya bukulu 12 bakaba ifinakabupalu fya lukaakala lwa cine cine nelyo ulwaeshiwa nga ca kuti imisoka yatwalilila pa musenselo wa ndakai. . . . Ukukanda kwa ncitatubi sha mu bwikashi takwaba ukwashininkishiwa atemwa ukwayangufyanya. Mu kusaalala kwa luko, bakapokola baba fye na maka ya kupikulula 1 mu misoka ikalamba 5.” Imibele yapalako yalibako mu kusaalala kwa calo. Icisaka Cikalamba ica UN cicita lipoti “ukwingilishako muli fyonse fibili mu kucitikako no kubipisha kwa misoka mu mbali ishingi isha calo.”

Lelo nelyo fye nga ca kuti inkondo yonse, ifyanso, ne misoka fyali no kufumapo pe sonde mu kwangufyanya, ubumi nalyo line kuti bwatiinishiwa. “Ubupiina bwa kubongolola, ubulwele bwa kwandatila, no kukanasambilila kukalamba fishibisha ubumi bwa myanda ya mamilioni mu fyalo filetumpuluka,” e fyamona Worldwatch Institute muli lipoti yabo iya mu State of the World 1990. “Abantunse bonse—abakankaala nelyo abapiina, abakosa mu fita nelyo abanaka—balolenkana ne ca kutiinya ca kupomonwa kwa fyashingulukako icishatala acibako.”

Ee, imicitile iine iya kwafwilisha ubumi apashintilila abantunse bonse iletentulwa. “Isonde lyonse lili mu mimonekele yabipilako [ukucila mu 1970],” e fyalemba kalemba wa nyunshipepala Paul Hoffman muli magazini ya Discover. “Ifisooso filesempauka mu fishala fyesu. Amagasi ya mu Greenhouse yalekafya umwela. Inkwela ya planeti iya ozone ileyangukilako mutika. Ifiswebebe filetanunuka, kabili imitengo ya mfula ilecepelako. Imisango ya fimenwa ne nama ileloba pa musenselo wa 17 pe awala limo.”

Lundako kuli ico ifya kufumamo fya kukowela kwatwalilila ukwa mpanga na menshi. Elenganya ukunina kwalundulukilako mu mpendwa ya bantu iya calo, ukufumamo impanga yakulilako na imbi iya kulima ukukuulwapo nelyo ukukungulwa, muli iyo nshila ukwingilishako ukulofiwa kwa misango ya nama ne fimenwa. Languluka ukubulisha kulenininako ukwa kupayanya kwa menshi yasuma ne mpika ya mfula ya asidi. Lundako ifya kufumamo fya kutiinya ifya butuntulu bwa bumi ifya mwela wakoweshiwa apakalamba ne mpika sha fisooso fyabamo busanso. Capamo, fipilibula akayofi ku mutundu wa buntunse. Te mulandu na bantu tuli nelyo uko tuli, tulakabila umwela, ica kulya, amenshi, ne fisolobelo fya kupangilako fimbi pa kuti tubeko. Tulafikabila ifyabulo kukoweshiwa kabili mu cipimo calinga. Kale kale, “ku bapiina, ba 1980 baali kayofi kabulo kunashiwako, inshita ya miliile inono no musenselo wa mfwa ishilenininako,” e fyasosa State of the World 1990.

Mu kuba no mutundu wa buntunse ukutiinishiwa mu nshila shafule fyo, bushe uuli onse kuti akaana ukuti icalo cipya cili icakabilwa apakalamba? Lelo bushe ico cili kucitikako kwa cine cine? Kufuma ku ntulo nshi icalo ca musango uyo cingafuma? Fipindami nshi fifwile ukucimfiwa pa ntanshi planeti yesu ingalangulukwa mu cine cine ukuba iyabakwa kabili iyatemfuma? Natumone.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 4]

WHO photo by P. Almasy