Sol We i No Save Ded Samtaem Stampa Blong Tijing Ya
“Ol man oli tingting moa long wanem samting i hapen long olgeta afta we oli ded, i bitim olgeta narafala kwestin we oli joen wetem laef blong olgeta long saed blong speret.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”
1-3. ?Olsem wanem Socrates mo Plato i mekem tingting ya se sol i no save ded, i kam antap moa?
Samfala oli tok agensem wan man blong hae save, we i wan tija mo i gat 70 yia blong hem. Oli talem se hem i no gat respek long God, mo tijing blong hem i stap spolem tingting blong ol yangfala. Long kot, man ya i toktok long nambawan fasin blong eksplenem tijing ya blong hem. Be, ol jaj long kot oli gat tingting agens, ale oli talem se hem i rong, mo hem i mas kasem panis blong ded. Sam haoa nomo bifo we oli kilim olfala tija ya i ded, hem i stap sidaon wetem ol studen blong hem, i stap talem plante toktok blong makemgud poen ya se sol i no save ded, mo se man i no nid blong fraet long ded.
2 Socrates, hem i man ya we kot i jajem hem. Hem i wan waesman blong Gris long ol yia 400 B.K.T.a Studen blong hem Plato, i raetem tufala store ya, Apology mo Phaedo, blong tokbaot ol samting ya we oli kamaot. Ol man oli talem se Socrates mo Plato tufala i faswan man blong talem se sol i no save ded. Be tufala ya i no stampa blong tijing ya.
3 Bambae yumi luk we tingting ya se sol i no save ded samtaem, i stat longtaem bifo long Socrates mo Plato. Be tufala ya i mekem tingting ya i kam antap moa, mo mekem i kam wan tijing blong ol waesman. Long rod ya, tufala i pulum plante moa man we oli gat save, long taem blong tufala mo biaen, blong oli laekem tijing ya.
Taem Blong Pythagoras Go Kasem Ol Pyramid Long Ijip
4. Bifo long taem blong Socrates, ?wanem tingting blong ol man Gris long saed blong laef afta ded?
4 Ol man Gris bifo long Socrates mo Plato, olgeta tu oli bilif se sol i gohed blong laef afta we man i ded. Plante man oli save long man Gris ya Pythagoras, we i laef long ol yia 500 B.K.T., mo we i gat fulap save long saed blong matematik. Man ya i bin talem se sol i no save ded samtaem, mo se i save pas i go long wan narafala laef afta ded. Bifo long taem blong hem, i gat man ya Thales blong taon ya Miletas, we ol man oli talem se hem i faswan waesman blong Gris. Man ya i bilif se ol man, anamol, mo tri, oli gat sol we i no save ded samtaem. Be hem i bilif se plante narafala samting tu oli gat sol, olsem stil we i save holem aean, from we hem i save mekem se aean ya i mufmuv. Ol man Gris bifo oli talem se wan bot i stap karem ol sol blong ol dedman oli gokros long reva Stiks, go kasem wan bigfala ples aninit long graon we oli kolem, wol blong ol dedman. Long ples ya, ol jaj oli sanem ol sol ya oli go blong harem nogud tumas long wan kalabus we i gat bigfala stonwol i goraon long hem, no oli go blong haremgud long naesfala ples ya Elisium.
5, 6. ?Wanem tingting blong ol man Pesia long saed blong sol?
5 Long saed i go moa long is, hemia long Iran no Pesia, wan profet we nem blong hem Zoroaster i laef long ol yia 600 B.K.T. Hem i statem wan fasin blong wosip we oli kolem Sorastrinism. Hemia i kam skul blong ol man Pesia, we hem i bigfala politik paoa blong wol bifo long Gris. Buk blong ol Sorastrin i talem se: “Sol blong Stret man bambae i gohed blong Glad gogo i no save finis. Be sol blong man blong Gyaman bambae i harem nogud tumas. Ahura Mazda [we i min se, “wan waes god”] i putumap Loa ya from paoa blong hem blong rul.”
6 Bifo long taem blong ol Sorastrin, tijing ya se sol i no save ded samtaem, i stap long skul blong Iran finis. Olsem nao, sam laen blong ol man Iran bifo, oli putum kakae mo klos i stap wetem ol dedman, blong lukaotgud long sol blong olgeta long wol blong ol dedman.
7, 8. ?Ol man Ijip bifo oli bilif wanem long saed blong sol we i gohed blong laef afta we bodi i ded?
7 Laef afta ded i wan stampa tijing blong skul blong ol man Ijip. Olgeta ya oli bilif se, bigfala god blong wol blong ol dedman, Osiris, bambae i jajem sol blong ol dedman. Wan olfala hanraet papiras, we ol man oli ting se i blong ol yia 1300 B.K.T., i soem god blong ol dedman, Anubis. Hem i stap lidim sol blong man ya Hunefer we i stap mekem ol hanraet, i go blong stanap long fored blong Osiris. Oli skelem hat blong man ya, hemia tingting blong hem we i save jajem hem, wetem gras blong faol we woman god blong trutok mo stret fasin i fasem long hed blong hem. Wan narafala god, nem blong hem Thoth, i raetemdaon samting we oli faenemaot. Hunefer i no gat fol, ale hat blong hem i no hevi, gras blong faol i hevi moa. From samting ya, Hunefer i gat raet blong go long ples blong Osiris, mo blong neva ded samtaem. Hanraet ya papiras i soem wan narafala woman tu, we fes blong hem i nogud we i nogud. Hem i stap stanap kolosap long skel, mo hem i rere blong kakae dedman ya sipos hat blong hem i hevi tumas. Mo tu, ol man Ijip oli putum meresin long ol dedbodi, blong oli stapgud blong longtaem. Mo oli putum dedbodi blong ol fero oli go insaed long ol bigfala ston we oli kolem ol pyramid. Oli mekem olsem, from we oli ting se oli mas lukaotgud long bodi blong dedman, sipos no, sol blong hem i no save gohed blong laef.
8 Taswe, yumi luk se plante defren laen bifo, oli bilif se sol i no save ded samtaem. ?Olgeta evriwan oli kasem tijing ya long semfala stampa?
Stampa
9. ?Wanem skul i gat paoa long ol man Ijip, Pesia, mo Gris bifo?
9 “Buk ya The Religion of Babylonia and Assyria, i talem se: “Long taem bifo, skul blong Babilon i gat paoa long ol man Ijip, Pesia, mo Gris.” Buk ya i gohed blong talem se: “Ol olfala ston ya El-Amarna we oli gat ol hanraet blong bifo long olgeta, oli soemaot se ol man Ijip mo ol man Babilon oli bin joen plante. From samting ya, ol man Babilon oli gat plante jans blong joenem ol tingting mo kastom blong olgeta wetem wosip blong ol man Ijip. Long Pesia, fasin blong ol man we oli wosipim Mitra i soemaot klia se ol tijing blong Babilon oli gat bigfala paoa long olgeta. . . . Naoia, ol man blong hae save oli agri fulwan se, plante tijing blong ol man long Medel Is, oli bin joen wetem ol kastom store mo wosip blong ol man Gris. Bighaf blong ol tijing ya oli kamaot long Babilon.”b
10, 11. ?Wanem tingting blong ol man Babilon long laef afta ded?
10 Be, ?tingting blong ol man Babilon long saed blong wanem i hapen afta ded, i defren long hemia blong ol man Ijip, Pesia, mo Gris? Tingbaot store ya blong ol man Babilon, Epic of Gilgamesh. Long store ya, strong man ya Gilgamesh we i stap kam olfala, i fraet tumas blong ded. Ale, hem i traem faenem rod blong no save ded samtaem, be hem i no faenem. Long trep blong hem, hem i mitim wan gel blong givimaot waen long ol man. Gel ya i talem long hem blong haremgud long laef we hem i gat naoia, from se bambae hem i neva faenem laef ya we hem i stap lukaotem, we hem i no save ded samtaem. Bigfala poen blong store ya, hemia se man i no save ronwe long ded, mo tingting blong neva ded samtaem i wan drim nomo. ?Samting ya i soemaot se ol man Babilon oli no bilif long wan narafala laef afta ded?
11 Morris Jastrow, Jr., wan tija long Yunivesiti blong Pensylvania, Yunaeted Stet, i raetem se: “Ol man mo ol lida blong skul [blong Babilon] oli neva tingbaot se laef i save lus olgeta. [Long tingting blong olgeta], ded hem i rod blong pas i go long wan narafala laef nomo. Tingting we oli gat agensem bilif ya se man i no save ded samtaem, hemia i blong makem nomo se man i no save ronwe long wan jenis we ded bambae i mekem long laef blong hem.” Yes, ol man Babilon tu oli bilif se long wan fasin, no long wan kaen bodi, laef i gohed afta ded. Oli soemaot bilif ya taem oli berem sam samting wetem ol dedman, blong oli save yusum long laef blong olgeta biaen.
12-14. (a) Afta we Bigfala Wora i ron, ?wanem ples i stampa blong tijing ya se sol i no save ded samtaem? (b) ?Olsem wanem tijing ya i kasem olgeta ples blong wol?
12 I klia se, tijing ya se sol i no save ded samtaem, i gobak kasem taem blong Babilon bifo. Baebol, we ol store blong hem blong bifo oli stretgud, i talem se Nimrod, wan smol bubu blong Noa, i wokem taon blong Babel no Babilon.c Afta we Bigfala Wora i ron long taem blong Noa, i gat wan lanwis mo wan skul nomo i stap. Taem Nimrod i stanemap taon ya Babel mo i bildim wan bigfala haos we i hae tumas, hem i statem wan narafala skul. Baebol i talem se afta we God i mekem lanwis blong ol man long Babel i fasfas, ol wokman oli no moa finisim bigfala haos ya. Oli go wanwan, oli go stap long ol defren ples blong wol, mo oli karem skul blong olgeta i go tu. (Jenesis 10:6-10; 11:4-9) Olsem nao, ol tijing blong skul blong Babilon oli kasem olgeta ples blong wol.
13 Ol kastom store oli talem se wan man i kilim Nimrod i ded. Afta we hem i ded, i sua se ol man Babilon oli tinghae long hem, from we hem i wokem mo stanemap taon blong olgeta, mo hem i faswan king blong taon ya. Plante man oli talem se god ya Marduk (Merodak) i wokem Babilon. Taswe, sam man blong hae save oli ting se Marduk hem i Nimrod we oli mekem hem i kam wan god. Sipos samting ya i tru, ale tingting ya se sol i no save ded samtaem, i stap finis taem Nimrod i ded, no maet bifo long taem ya. Nating se i olsem wanem, ol trufala store blong bifo oli soemaot se faswan ples we tijing ya blong sol we i no save ded samtaem i stat afta we Bigfala Wora i ron, hemia Babel no Babilon.
14 Be, ?olsem wanem tijing ya i kam wan bigfala tijing blong ol skul long taem blong yumi? Nekis japta bambae i tokbaot olsem wanem ol skul blong Is oli karem tijing ya.
[Ol Futnot]
a B.K.T. i minim “Bifo Kristin Taem.” K.T. i minim “Kristin Taem,” no plante man oli talem A.D. no Anno Domini, we i min se “long yia blong Masta.”
b El-Amarna, hemia ples we oli faenem ol ston blong olfala taon ya blong Ijip, Aketaton. Oli talem se ol man oli bin wokem taon ya long ol yia 1300 B.K.T.
c Lukluk pej 37-54 blong buk ya, The Bible—God’s Word or Man’s?, we Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., i wokem.
[Tok blong pija long pej 6]
Tingting blong ol man Ijip long saed blong ol sol long wol blong ol dedman
[Tok blong pija long pej 7]
Socrates i talem se sol i no save ded samtaem