Wan Hop We i Moagud Long Saed Blong Sol
OL SOLDIA blong Rom oli sapraes tumas long samting we oli luk, taem oli kam insaed long Masada, velej we ol bigfala stonwol oli blokem, antap long ol bigfala hil. Hemia laswan ples blong haed blong ol man Jyu we oli rebel agensem Rom. Ol soldia oli rere blong kilim i ded ol enemi ya blong olgeta, oli rere blong harem ol man blong faet oli singaot, mo blong harem ol woman mo pikinini oli krae bigwan. Be, taem oli kam insaed long strong velej ya, oli harem wan noes nomo, hemia noes blong faea. !Taem ol soldia blong Rom oli luklukraon long strong velej ya we i stap bon, oli luksave wan nogud samting: !Ol enemi blong olgeta—samwe long 960 man—oli ded finis! Yes, olgeta man Jyu ya we oli bigfala man blong faet, oli bin kilim i ded prapa famle blong olgeta, mo biaen, oli kilim olgeta wanwan i ded bakegen. Laswan man we i laef i stap, i bin kilim hem wan i ded.a ?Wanem nao i pulum ol man ya blong kilim i ded ol man raonabaot long olgeta wetem olgeta bakegen, olsemia?
Wan man blong stadi long histri, Josephus, we i laef long taem ya, i talem se bigfala samting we i pusum olgeta ya, hemia bilif se sol i no save ded. Eleazar Ben Jair, lida blong ol Silotb long Masada, i traem pulum olgeta man blong hem blong bilif se i moagud sipos oli kilim olgeta i ded bakegen bitim we ol man Rom oli kilim olgeta i ded, mo bitim we oli go wok slef blong ol man Rom. Taem hem i luk se ol man blong hem oli fraet lelebet blong mekem olsem, hem i storeyangud wetem olgeta long saed blong sol. Hem i talem se bodi i jes wan baden nomo, olsem wan kalabus blong sol blong man. Hem i gohed se: “Be, taem sol i kam fri long baden ya we i holem hem i kalabus long wol, hem i gobak long prapa ples blong hem. Long ples ya, sol i rili kasem wan paoa we i no gat mak blong hem, mo man i no save luk hem olsem we i no save luk God.”
?Wanem samting i kamaot taem hem i finisim tok blong hem? Josephus i talem se afta we Eleazar i toktok longtaem long bisnes ya, “olgeta man we oli stap lesin oli no letem hem i finisim tok blong hem. Oli glad mo kwik blong mekem samting ya we hem i bin talem long olgeta blong mekem, i no gat samting i save blokem olgeta.” Josephus i gohed blong talem se: “I olsem se wan paoa i holem olgeta. Olgeta evriwan oli wantem mekem samting ya moa kwik bitim narafala, . . . wan tingting i kasem olgeta we i mekem se oli wantem tumas blong kilim i ded woman blong olgeta wetem ol pikinini blong olgeta, mo blong kilim olgeta tu i ded.”
Nogud samting ya we i kamaot, i soem klia olsem wanem tijing ya blong sol we i no save ded, hem i save mekem tingting blong man i jenis olgeta long saed blong ded. Ol man we oli bilif long samting ya oli kasem tijing ya se, ded i no bigfala enemi blong man, be hem i jes wan rod blong mekem sol i kam fri nao hem i save haremgud long wan laef we i moa gud. Be, ?from wanem ol man Jyu we oli Silot oli bilif olsem? Maet plante man oli gat tingting ya se, ol tabu hanraet blong olgeta, Hibru haf blong Baebol, i bin tijim olgeta se man i gat wan speret insaed long hem, wan sol we i aot long bodi afta ded mo i gohed blong laef samples. ?Samting ya i tru?
Sol Long Hibru Haf Blong Baebol
Blong talem stret, no gat. Faswan buk blong Baebol, Jenesis, i talem se sol i no wan samting we i stap insaed long man, be man nao i wan sol. Baebol i tokbaot taem we God i wokem faswan man, Adam, se: “Man ya i kam wan laef sol.” (Jenesis 2:7, NW) Hibru tok we oli yusum long ples ya blong talem sol, hem i neʹphesh. Tok ya i kamaot bitim 700 taem long Hibru haf blong Baebol. Long olgeta taem ya, hem i neva minim se man i gat wan narafala haf blong hem, olsem wan speret haf, we i blong laef long heven. Defren olgeta, sol i wan samting we i blong laef long wol ya, hem i wan trufala samting, hem i bodi.
Jekemap ol vas we oli stap long ples ya, wetem prapa Baebol blong yu, from we Hibru tok ya neʹphesh i stap long ol wanwan vas ya. Ol vas ya oli soemaot klia se sol i save kasem trabol, hem i save stap long denja mo man i save stilim hem (Dutronome 24:7; Jajes 9:17; 1 Samuel 19:11); hem i save tajem samting (Job 6:7); oli save fasem hem long jen (Ol Sam 105:18); hem i save hanggri tumas, i harem nogud sipos i no kakae, mo hem i save kam slak taem i no kakae mo dring; hem i save kasem wan sik no hem i save stap we hem i no slip from we hem i sore tumas. (Dutronome 12:20; Ol Sam 35:13; 69:10; 106:15; 107:9; 119:28) Yes, from we sol hem i yu, prapa bodi blong yu, ale, evri samting we i hapen long yu i hapen long sol blong yu tu.c
?Samting ya i minim se sol i save ded? Yes. Sol i no wan samting we i neva save ded samtaem. Hibru haf blong Baebol i tokbaot sol se “i save ded,” mo se man i save kilim hem i ded from wan rong we hem i mekem. Hem i talem tu se, sol i save kasem kil, i save lus olgeta, mo laeon i save terem hem long ol smosmol pis. (Eksodas 31:14; Dutronome 19:6; 22:26; Ol Sam 7:2) Esikel 18:4 i talem se: “Sol we i mekem sin—hem bambae i ded.” I klia se, ded hemia nao en blong sol blong man, from we yumi evriwan i gat sin. (Ol Sam 51:5) Faswan man, Adam, hem i save se panis blong sin hemia ded—i no se hem i jenis i kam wan speret we i no save ded samtaem. (Jenesis 2:17) Taem Adam i mekem sin, God i talemaot panis long hem se: “Mi mi wokem yu long graon fastaem, mo bambae yu yu kam graon bakegen.” (Jenesis 3:19) Ale, taem Adam mo Iv tufala i ded, oli kam olsem Baebol i talem se, ol ‘ded sol’ no ‘sol we i no moa laef.’—Namba 5:2; 6:6.
From samting ya, The Encyclopedia Americana i tokbaot sol long Hibru haf blong Baebol se: “Tingting blong Oltesteman long saed blong man, hemia se hem i wan nomo. Hem i no talem se i gat wan sol insaed long bodi.” Buk ya i gohed blong talem se: “Nefesh . . . i neva minim wan samting we i defren long bodi.”
Taswe, ?ol man Jyu we oli bilif strong long God, oli ting se ded i olsem wanem? Blong talem stret, oli bilif se ded i defren olgeta long laef. Ol Sam 146:4 (NW) i talemaot wanem i hapen taem speret, no paoa blong laef, i aot long wan man: “Speret blong hem i kamaot long hem, nao man ya i gobak long graon bakegen. Long sem dei ya, ol tingting blong hem oli finis.”d King Solomon tu i raetem se ol dedman oli “no save wan samting nating.”—Eklesiastis 9:5.
Taswe, ?from wanem plante man Jyu long faswan handred yia, olsem ol Silot blong Masada, oli bilif strong se sol i no save ded?
Ol Man Gris Oli Pulum Olgeta
Ol man Jyu oli kasem tingting ya, i no long Baebol, be long ol man Gris. I luk olsem se samwe long ol yia 700 kasem 400 B.K.T.,e bilif ya blong skul blong ol man Gris i go insaed long ol hae save mo waes blong ol man Gris. Tingting ya blong laef afta ded long wan ples we ol rabis sol oli kasem panis, hem i stap longtaem finis olsem wan samting we plante man oli agri long hem. Ale, bilif ya i stanap strong mo i kasem plante ples. Ol waes man blong hae save oli rao plante long saed blong sol se hem i rili olsem wanem. Man ya Homer i talem se taem man i ded, sol i aot long hem kwiktaem, mo i mekem wan narakaen noes olsem wan pijin we i stap krakrae, no olsem win we i stap pastru long bus. Man ya Epicurus i talem se sol i wan trufala samting we i hevi lelebet, taswe, yumi save talem se hem i olsem wan smol bodi.f
Be ating man we i toktok moa bitim ol narafala blong sapotem tijing blong sol we i no save ded, hemia Plato, wan waes man blong Gris we i laef long ol yia 300 B.K.T. Taem hem i tokbaot ded blong tija blong hem, Socrates, hem i soemaot sam tingting we oli sem mak olsem tingting we ol Silot long Masada oli gat plante handred yia biaen. Man ya Oscar Cullmann, we i stadi long bilif blong ol skul, i talem se: “Plato i soemaot olsem wanem Socrates i ded long pis mo wetem tingting we i kwaet. Taem Socrates i ded, hem i wan gudfala ded nomo. I no gat wan samting we i soemaot se hem i fraet blong ded. Socrates i no save fraet blong ded, from we ded nao i mekem yumi fri long bodi . . . Ded hem i gudfala fren blong sol. Hemia nao tijing blong Socrates. Taswe, hem i ded long sem fasin we tijing blong hem i talem.”
Ating wan handred mo tu handred yia bifo Kraes, long taem blong ol Makabi,g ol man Jyu oli stat karem tijing ya blong ol man Gris long saed blong sol we i no save ded. Long faswan handred yia B.K.T., Josephus i talem se ol Farisi mo ol Esin—tu bigfala skul blong ol man Jyu—oli agri blong tekem tijing ya i kam long jyos blong olgeta. Sam long ol naes vas we ating oli bin raetem long taem ya, oli tokbaot semfala bilif ya.
Be, ?olsem wanem long Jisas Kraes? ?Hem mo ol man blong hem oli tijim semfala tijing ya we i kamaot long skul blong ol man Gris?
Tingting Blong Ol Faswan Kristin Long Saed Blong Sol
Ol Kristin long faswan handred yia oli no gat sem tingting olsem ol man Gris long saed blong sol. Eksampel, tingbaot ded blong fren blong Jisas, Lasros. Sipos Lasros i gat wan sol we i no save ded, be i goaot long hem mo i fri mo glad taem Lasros i ded, ating store long Jon japta 11 i mas talemaot samting ya. I sua se, bambae Jisas i talem long ol man blong hem sipos Lasros i laef mo i stapgud long heven. Be, defren olgeta, hem i talemaot sem toktok we i stap long Hibru haf blong Baebol, se Lasros i stap slip, we tingting blong hem i finis. (Vas 11) Ating Jisas i save glad tumas sipos fren blong hem i stap haremgud long wan nyufala laef long heven. Be, yumi luk we Jisas i krae long fored blong olgeta man, from we Lasros i ded. (Vas 35) I sua se, sipos sol blong Lasros i bin go long heven, we i stap haremgud long laef we i no save finis, Jisas i no save singaotem hem blong kambak long wol ya bakegen blong sam yia moa, blong “kalabus” long wan bodi we i gat sin, mo blong stap wetem ol man we oli stap sik mo ded. Sipos Jisas i mekem olsem, hem i mekem nogud long Lasros.
?Olsem wanem taem Lasros i girap bakegen long ded? ?Hem i talem ol gudfala store long saed blong ol fofala dei we hem i laef olsem wan speret man we i fri? No gat, hem i no tokbaot samting ya. Maet sam man we oli bilif long sol we i no save ded, oli talem se Lasros i no tokbaot samting ya, from we ol samting we hem i bin luk oli nambawan tumas, nao i no gat tok we i naf blong eksplenem. Be, tingting ya i no save pruvum wan samting. Tingbaot: Lasros i sua blong talem wan samting long ol famle blong hem: hemia se samting we hem i luk i nambawan tumas we hem i no naf blong eksplenem. Be, Lasros i no talem wan samting nating we i bin kamaot long hem taem hem i ded. !Tingbaot, hem i no tokbaot samting we plante man oli wantem save long hem bitim ol narafala samting, hemia se wanem i hapen long man taem hem i ded! Taswe, fasin ya we hem i no tokbaot bisnes ya, i eksplenem klia se i no gat wan samting blong talem. Yes, ol dedman oli stap slip, tingting blong olgeta i finis.
Taswe, ?Baebol i tokbaot ded olsem wan fren blong sol, no wan rod blong mekem laef blong man i gohed long wan narafala ples bakegen? !No gat! Ol trufala Kristin, olsem aposol Pol, oli tingbaot ded olsem “laswan blong ol enemi,” i no olsem wan fren blong olgeta. (1 Korin 15:26) Long tingting blong ol Kristin, ded i no olsem wan samting we i gud mo i stret. Be hem i nogud tumas, mo i no stret, from we hem i kamaot long sin we man i mekem taem hem i rebel agensem God. (Rom 5:12; 6:23) Long tingting blong God fastaem, hem i no wantem se man i ded.
Be, taem ol trufala Kristin oli bilif se sol blong man bambae i ded, samting ya i no minim se oli no moa gat hop. Store long saed blong Lasros we i laef bakegen long ded, i wan long plante store long Baebol we oli soemaot klia, trufala hop we Baebol i givim long ol sol we oli ded—hemia hop blong laef bakegen long ded. Baebol i tokbaot tu defren kaen fasin blong laef bakegen long ded. Bighaf blong ol man we oli stap slip long beregraon, ol gudfala man mo ol nogud man, oli gat hop blong laef bakegen, mo blong stap olwe long Paradaes long wol ya. (Luk 23:43; Jon 5:28, 29; Ol Wok 24:15) Wan narafala smol grup we Jisas i kolem olgeta ‘smol kampani blong ol sipsip,’ bambae oli laef bakegen long heven olsem ol speret man we oli no save ded bakegen samtaem. Olgeta ya, we sam long olgeta oli ol aposol blong Kraes, bambae oli rul wetem Jisas Kraes antap long olgeta man, mo bambae oli mekem ol man ya oli kam stretgud bakegen.—Luk 12:32; 1 Korin 15:53, 54; Revelesen 20:6.
Ale, ?from wanem ol jyos blong Krisendom oli no tijim laef bakegen long ded, be oli tijim se sol blong man i laef we i no save ded samtaem? Tingbaot ansa we wan man blong stadi long ol skul, Werner Jaeger, i talem long buk ya, The Harvard Theological Review, long 1959: “Samting we i impoten moa long histri blong ol Kristin tijing bitim ol narafala samting, hemia se papa blong ol Kristin bilif ya, Origen, hem i wan man we i waes long ol tijing blong Plato long skul blong Aleksandria. Bigfala tijing blong sol we Plato i bin tijim, hem i joen wetem ol Kristin tijing.” !Taswe jyos blong tede i mekem sem samting nomo we ol man Jyu oli bin mekem plante handred yia bifo! Oli sakemaot tijing blong Baebol from we oli laekem moa waes blong ol man Gris.
Prapa Stampa Blong Tijing Ya
Maet samfala we oli sapotem tijing ya se sol i no save ded, oli askem se: ?From wanem plante skul long wol oli tijim tijing ya, nating se oli yusum ol defren rod blong mekem olsem? Baebol i givim wan gudfala risen from wanem tijing ya i kasem plante skul raonabaot long wol.
Baebol i talem se “olgeta man blong wol oli stap long paoa blong Setan,” mo i makemaot Setan se hem i “masta blong wol ya.” (1 Jon 5:19; Jon 12:31) I klia se, olgeta skul long wol oli no stap longwe long paoa blong Setan. Taswe, oli givhan bigwan blong mekem olgeta trabol mo faet we oli kamaot long wol tede. Mo, taem oli tijim bilif ya se sol i no save ded, i klia nomo we oli stap sapotem tingting blong Setan. ?Olsem wanem?
Tingbaot faswan gyaman tok we i bin kamaot. God i talem long Adam mo Iv se sipos tufala i sin agensem hem, bambae tufala i ded. Be, Setan i promes long Iv se: “Yutufala i no save ded from.” (Jenesis 3:4) Biaen, Adam mo Iv tufala i ded. Tufala i gobak long graon olsem we God i bin talem. Be Setan, “stampa blong ol gyaman tok,” i neva lego faswan gyaman tok ya blong hem. (Jon 8:44) Plante skul we oli no folem tijing blong Baebol no we oli no wantem save long tok blong hem, oli gohed blong leftemap sem tingting ya: ‘Yu no save ded. Maet bodi blong yu i lus, be sol blong yu bambae i stap laef, blong olwe—!olsem God!’ !Yes, hemia sem toktok we Setan i bin talem long Iv se bambae hem i kam ‘olsem God’!—Jenesis 3:5.
I moa gud blong gat wan hop we i stanap long trutok, i no wan hop we i stanap long gyaman tok, no long waes blong man nomo. !I moa gud blong sua se ol famle mo fren blong yumi we oli ded oli stap slip nomo long beregraon, bitim we yumi stap wari se sol blong olgeta i stap wea! Yumi no nid blong fraet mo harem nogud, taem yumi save se ol dedman oli stap slip nomo. Yumi save tingbaot ol dedman olsem we oli stap long wan sefples blong spel. ?From wanem yumi talem se oli sef? From we Baebol i talem se olgeta ya we oli ded mo we Jeova i laekem olgeta, oli stap laef yet long wan spesel kaen fasin. (Luk 20:38) Oli stap laef yet long tingting blong Jeova. Hemia wan bilif we i rili mekem yumi haremgud, from we tingting blong Jeova i no sot mo hem i neva save fogetem wan samting. Hem i wantem tumas blong mekem plante milyan man we oli ded, oli laef bakegen, mo hem i wantem givim jans long olgeta blong laef foreva long paradaes long wol ya.—Skelem Job 14:14, 15.
Nambawan taem we ol dedman oli laef bakegen, bambae i kam, sem mak olsem ol narafala promes blong Jeova bambae oli kamtru. (Aesea 55:10, 11) Tingbaot taem we profet tok ya bambae i kamtru: “Ol dedman oli laef, bodi blong olgeta i stanap bakegen. Olgeta we oli stap slip aninit long graon, bambae oli wekap bakegen mo singaot from glad; from we wora blong naet we i kamaot long yu, hem i wan wora we i saen olsem laet, mo graon bambae i mekem olgeta we oli ded longtaem finis, oli laef olsem we oli bon bakegen.” (Aesea 26:19, The New English Bible) !Taswe ol dedman we oli stap slip long beregraon oli sefgud olsem wan bebi we i stap long bel blong mama blong hem! !I no longtaem bambae oli “bon,” yes, bambae oli laef bakegen long paradaes long wol ya!
?I gat wan hop we i moa gud bitim hop ya?
[Ol futnot]
a I gat tu woman mo faef pikinini nomo we oli sef long taem ya from we oli haed. Biaen, woman ya i talem long ol man Rom we oli holem hem, olgeta samting we i bin kamaot.
b Wan grup blong ol man Jyu long faswan handred yia we oli agensem rul blong ol man Rom long Palestaen.
c I tru se, tok ya neʹphesh i gat sam narafala mining tu, olsem plante narafala tok we yumi save yusum long ol defren rod. Eksampel, hem i save minim fasin blong man, olsem ol filing blong hem we oli stap dip insaed long hem. (1 Samuel 18:1) Mo tu, hem i save minim laef we man no sol i haremgud long hem.—1 King 17:21-23.
d Hibru tok blong talem “speret,” hemia ruʹach. Hem i minim “win we man i pulum” no “win.” Long saed blong man, tok ya i no minim wan speret we i laef insaed long bodi, be olsem The New International Dictionary of New Testament Theology i talem, hem i “paoa blong laef we i pusum man.”
e B.K.T. i minim Bifo Kristin Taem.
f I no man ya nomo we i gat narakaen tingting olsem. Long stat blong ol yia 19 handred, wan man blong sayens i talem se hem i bin skelem sol blong samfala man. Hem i skelem man blong luk hamas kilo hem i gat jes afta we hem i ded, nao i luk olsem wanem namba ya i defren long namba blong ol kilo we man ya i gat jes bifo we hem i ded.
g Ol memba blong wan famle we oli lida mo rula blong ol man Jyu.
[Tok blong pija long pej 7]
Long Masada, grup blong ol man Jyu, ol Silot, oli bilif se ded i save mekem sol blong olgeta i fri