Trabol Long Rwanda—?Hu i Stampa Blong Hem?
“Jes bifo we oli katkatem wetem akis tija blong mekanik ya we i gat 23 yia,” U.S.News & World Report i talem se, “wan man blong mekem trabol i talem long Hitiyise se: ‘Yu mas ded from yu wan Tutsi.’ ”
!PLANTE taem fasin olsem i kamaot long smol Sentrol Afrikan kantri blong Rwanda long manis blong Epril mo Mei! Long taem ya i gat 15 kongregesen blong ol Wetnes blong Jeova insaed mo raon long Kigali, kapital taon blong Rwanda. Elda blong taon, Ntabana Eugène, i wan Tutsi. Hem, waef blong hem, pikinini boe blong hem, mo dota blong hem Shami we i gat naen yia oli sam long ol faswan man we oli kilim i ded olgeta taem raf fasin i stat.
Evri dei—wik afta wik oli kilim i ded taosen blong ol man Rwanda. “Long ol las sikis wik,” magasin we yumi tokbaot antap i ripotem long medel blong manis Mei se, “bitim 250,000 man oli ded long wan kampen blong mekem se olgeta man blong wan kantri oli lus mo blong panisim olgeta bitim nogud faet ya we ol ‘Khmer Rouge’ oli mekem long Kampodia long medel blong ol yia we oli ron biaen long 1970.”
Time magasin i talem se: “Long wan fasin we i olsem samting we i hapen long Nasi Jemani, oli pikimap ol pikinini long medel blong 500 narafala jes from oli luk olsem ol Tutsi. . . . Mea blong taon blong Butare we i stap long saot, we i maredem wan Tutsi, ol Hutu fama oli askem hem se: Hem i save sevem waef blong hem mo ol pikinini blong hem sipos hem i letem famle blong waef blong hem—papa mama mo ol sista blong hem—blong oli kilim olgeta i ded. Hem i agri long plan ya.”
Sikis man mo woman oli stap wok long Translesen Ofis blong ol Wetnes blong Jeova long Kigali, fo long olgeta oli ol Hutu mo tu oli Tutsi. Ol Tutsi i gat Mbanda Ananie mo Denise Mukagisagara. Taem ol man blong ami wetem ol narafala man blong mekem trabol oli kam long haos, oli kros taem oli faenem ol Hutu mo Tutsi oli stap laef wanples. Oli wantem kilim Mbanda mo Denise.
“Emmanuel Ngirente wan long ol Hutu brata i talem se, oli stat blong pulumaot pin long hanbom, oli talem se bambae oli kilim mifala from mifala i gat ol enemi blong olgeta long medel blong mifala. . . . Oli askem bigfala mane long mifala. Mifala i givim olgeta mane we mifala i gat, be oli no glad yet. Oli mekem disisen blong karem long ples blong mane olgeta samting we oli save yusum, we i gat wan smol kompyuta we mifala i stap yusum long translesen wok blong mifala, masin blong mekem foto kopi blong mifala, ol radyo blong mifala, ol sus blong mifala, mo i gohed olsem. Wantaem nomo oli lego we oli no kilim wan long mifala, be oli talem se bambae oli kambak samtaem biaen.”
Long ol dei we oli kam biaen, ol man blong mekem trabol oli kambak plante taem, mo long ol taem ya ol Hutu Wetnes oli askem blong oli no kilim ol Tutsi fren blong olgeta. Mo, taem i kam denja tumas blong Mbanda mo Denise blong stap longtaem moa, ol plan oli gohed blong tufala i ronwe wetem ol narafala Tutsi refuji long wan skul kolosap. Taem ol man oli atakem skul ya, Mbanda mo Denise oli gat jans blong ronwe. Oli winim blong krosem tu rod we oli blokem, be long namba tri rod ol Tutsi oli mekem olgeta oli stap long wansaed mo oli kilim i ded Mbanda mo Denise.
Taem ol soldia oli gobak long Translesen Ofis mo oli faenem se ol Tutsi Wetnes oli go finis, ol soldia oli kilim bigwan ol Hutu brata. Afta wan bom i faerap kolosap, mo ol brata oli ronwe blong sevem laef blong olgeta.
From we fasin blong kilim man i gohed tru long kantri, namba blong ol man we oli ded i kasem samples haf milyan. Be, bitwin tu mo tri milyan, no moa, blong ol eit milyan man blong Rwanda oli ronwe long ol haos blong olgeta. Plante long olgeta oli go haed long ol ples kolosap long Sair mo Tansania. Bitim plante handred long ol Wetnes blong Jeova oli ded, mo ol narafala oli stap long medel blong ol man we oli ronwe i go long ol kamp afsaed long kantri.
?Wanem nao i statem fasin ya blong kilim man olsem mo blong ronwe long narafala kantri? ?Oli save blokem? ?Ol samting oli stap olsem wanem bifo raf fasin i stat?
Ol Hutu Mo Ol Tutsi
Rwanda mo kantri we i stap kolosap long hem, Burundi, oli gat plante Hutu, ol man we oli sot nomo, ol man Bantu we oli dabolbun, mo ol Tutsi, plante taem, oli longfala moa, we skin blong olgeta i laet moa, we ol man oli save olgeta tu olsem ol Watusi. Long tufala kantri ya ol Hutu oli mekem 85 pesen blong ol man we oli laef long hem mo ol Tutsi 14 pesen. Oli ripotem se ol faet bitwin tufala laen ya blong ol man oli stat long yia 1500. Yet, bighaf blong ol taem ya, oli laef tugeta long pis.
I gat 3,000 Tutsi mo Hutu we oli stap laef long velej blong Ruganda, we i stap sam kilomita is long Sair. Wan yangfala woman we i gat 29 yia blong hem i talem long saed blong olgeta se, “mifala i bin stap laef tugeta long pis.” Be, long Epril sam nogud grup blong Hutu oli kilim kolosap olgeta man Tutsi we oli stap laef long velej ya. The New York Times i eksplenem se:
“Samting we i kamaot long velej ya i kamaot long olgeta ples blong Rwanda: Ol Hutu mo Tutsi we oli laef tugeta, we oli mared bitwin olgeta, we oli no kea no oli no save tu se hu i Hutu mo hu i Tutsi.
“Afta wan samting i hapen. Long Epril, ol grup blong ol Hutu oli wokbaot tru long kantri we oli kros, oli kilim ol Tutsi long olgeta ples taem oli faenem olgeta. Taem fasin ya blong kilim man i stat, ol Tutsi oli ronwe i go haed long ol jyos blong stap sef. Ol grup ya blong kilim man, oli mekem ol jyos we oli ples blong haed blong kasem sef i kam beregraon we blad i kavremap olsem pen.”
?Wanem i statem fasin ya blong kilim man i ded? Hemia ded blong presiden blong Rwanda mo Burundi we oli Hutu, long wan akseden blong plen long Kigali long Epril 6. Samting ya i slakem fasin blong kilim i ded i no ol Tutsi nomo be tu long eni Hutu we oli ting se i fren lelebet wetem ol Tutsi.
Long semtaem, faet i kam antap bitwin ol rebol ami—ol Tutsi oli rul long R.P.F. (Rwandan Patriotic Front)—mo ol Hutu oli rul long ami blong gavman. Long Julae ol R.P.F. oli winim ol ami blong gavman mo oli kontrolem Kigali mo plante ples long Rwanda. From oli fraet se ol enemi blong olgeta oli givimbak, eli long Julae, plante handred taosen Hutu oli ronwe long kantri blong olgeta.
?Hu i Stampa Blong Hem?
Taem oli askem blong eksplenem from wanem raf fasin i kamaot wantaem nomo long Epril, wan Tutsi we i wan fama i talem se: “Hemia from ol nogud lida.”
Yes, long ol handred yia we oli pas, ol lida blong politik oli talem ol gyaman tok long saed blong ol enemi blong olgeta. Aninit long paoa blong “masta blong wol ya,” Devel Setan, ol man blong politik long wol oli pulum ol man blong olgeta blong faet agensem mo kilim ol man blong narafala kala, laen, no nesen. (Jon 12: 31; 2 Korin 4: 4; 1 Jon 5: 19) Ol samting oli sem mak nomo long Rwanda. The New York Times i talem se: “Ol man blong politik oli traem bakegen mo bakegen blong mekem fasin blong tingbaot kantri blong olgeta wanwan i strong mo fraet long narafala laen blong man—long saed blong ol Hutu, blong tekem paoa long gavman; long saed blong ol Tutsi, blong sapotem ol rebol.”
From ol man Rwanda oli sem mak long plante wei, neva wan man i save ting se bambae oli no laekem mo kilkilim olgeta. Wan man blong nyus Raymond Bonner i raetem se, “Ol Hutu mo Tutsi oli toktok sem lanwis mo oli serem semfala kastom. Afta plante laen we oli kamaot from mared bitwin olgeta, ol samting we oli mekem se oli defren long saed blong bodi—Ol Tutsi oli longfala mo bunbun, ol Hutu oli sot mo bigwan—oli lus go kasem wan mak we ol man Rwanda oli no moa sua taem oli luk wan man se sipos hem Hutu no Tutsi.”
Yet, ol toktok we oli goraon i no longtaem i pas oli gat paoa we man i no save bilivim. Alex de Waal, wan daerekta blong grup ya African Rights, i talem se: “Long ol ples we R.P.F. i pas long olgeta, ol ripot oli soem se ol fama oli sapraes tumas se ol Tutsi soldia oli no gat hon, tel mo ae we oli saen long ples we i dak—Hemia nao olsem wanem oli tokbaot olgeta long radyo we oli stap lesin long hem.”
Be, i no ol lida blong politik nomo we oli spolem tingting blong ol man be skul tu i mekem. ?Wanem ol bigfala skul blong Rwanda? ?Oli stampa blong trabol blong Rwanda tu?
Wok Blong Skul
The World Book Encyclopedia (1994) i talem long saed blong Rwanda se: “Bighaf blong ol man oli Roman Katolik. . . . Roman Katolik mo sam narafala skul we oli Kristin oli kontrolem bighaf blong ol praemari mo hae skul.” Nation al Catholic Reporter, i kolem Rwanda wan “70% Katolik nesen.”
Magasin ya The Observer, blong Engglan, we i tokbaot histri blong ol skul long Rwanda i eksplenem se: “Long ol yia we oli ron biaen long 1930, taem ol jyos oli stap faet blong kontrolem Edukesen, ol Katolik oli agri long ol Tutsi we oli gat haenem mo ol Protestan oli joen wetem ol Hutu we oli plante moa mo oli trabol. Long 1959 ol Hutu oli holem paoa mo kwiktaem nomo oli glad long sapot blong ol Katolik mo ol Protestan. Sapot we ol Protestan oli givim long ol Hutu we oli plante moa, i stap strong.”
?Ol lida blong skul blong Protestan oli agensem raf fasin ya? Magasin ya The Observer i ansa se: “Oli askem tu man blong Anglikan sipos tufala i agensem ol man ya we oli fulumap ol jyos blong Rwanda wetem ol bodi blong ol pikinini we oli katemaot hed blong olgeta stret long ol jyos.
“Oli no wantem ansa. Oli tokbaot narafala samting, oli seksek, voes blong tufala i kasem wan mak we i soem se tufala i kros smol, mo trufala stampa blong raf fasin blong Rwanda i kam long klia ples—ol bigman blong Anglikan i wok olsem man blong karem tok blong ol man blong politik we oli tokbaot fasin blong kilim man i ded mo fulumap reva wetem blad.”
Yes, ol skul blong Krisendom long Rwanda oli no defren long ol skul blong ol narafala ples. Eksampel, long sapot we oli givim long ol lida blong politik long Wol Wo I, wan bigman blong ami blong Engglan Frank P. Crozier i talem se: “Ol Kristin skul oli nambawan blong givim tingting blong raf fasin bitim ol narafala samting we mifala i gat mo mifala i yusum olgeta olsem mifala i wantem.”
!Yes, ol lida blong skul oli stampa blong wanem i hapen long Rwanda!. National Catholic Reporter blong Jun 3, 1994, i ripotem se: “Faet long nesen blong Afrika i joen long ‘wan rili mo tru fasin blong spolem wan nesen fulwan we, sore tumas, ol Katolik tu oli stampa blong hem,’ pop i talem.”
I klia nomo, ol jyos oli mestem from we oli no tijim trufala Kristin fasin blong laef we oli stanap long ol vas olsem Aesea 2:4 mo Matyu 26:52. Folem Franis nyuspepa ya Le Monde, wan pris i sore blong talem se: “Oli stap kilkilim olgeta, blong smol taem oli fogetem se oli ol brata.” Wan narafala pris blong Rwanda i talemaot se: “Ol Kristin oli kilim ol narafala Kristin, afta plante handred yia blong ol tok long saed blong lav mo fasin fogif. I wan samting blong nating nomo.” Le Monde i askem se: “?Olsem wanem wan man i save sakemaot tingting ya se ol Tutsi mo Hutu we oli stap faet long Burundi mo Rwanda oli bin kasem trening long sem Kristin misinari mo oli bin stap go long sem jyos nomo?”
Ol Trufala Kristin Oli Defren
Ol trufala man blong Jisas Kraes oli folem loa blong “laeklaekem olgeta.” (Jon 13:34) ?Yu ting se Jisas no wan long ol aposol blong hem i save karem wan naef mo kilim wan wan i ded? Fasin ya blong kilim man i ded we i no folem loa i soemaot ol man se “oli pikinini blong Devel.”—1 Jon 3:10-12.
Ol Wetnes blong Jeova oli no joen nating long eni samting long faet, fasin rebol, no eni narafala faet we ol man blong politik blong wol oli stampa blong hem, we oli stap aninit long paoa blong Devel Setan. (Jon 17:14, 16; 18:36; Revelesen 12:9) Defren olgeta, ol Wetnes blong Jeova oli soemaot trufala lav long wanwan long olgeta. From samting ya, long taem blong faet ol Hutu Wetnes oli rere blong givim laef blong olgeta blong traem protektem ol Tutsi brata blong olgeta.
Yet, ol trabol olsem oli no blong sapraes. Long profet tok blong Jisas long saed blong “en blong fasin ya blong naoia,” hem i talem se: “Long taem ya bambae sam man . . . oli kilim yufala i ded.” (Matyu 24:3, 9) Laki, Jisas i promes se bambae God i tingbaot ol man we oli holemstrong taem bambae Hem i mekem ol ded man oli laef bakegen.—Jon 5:28, 29.
Go kasem taem ya, ol Wetnes blong Jeova long Rwanda mo long ol narafala ples oli strong blong gohed blong soem se oli man blong Kraes taem oli laeklaekem olgeta. (Jon 13:34) Lav blong olgeta i givim wetnes long medel blong ol hadtaem naoia, olsem we ripot we i kam biaen “Ol Wetnes Long Ol Refuji Kam” i soem. Yumi evriwan i nidim blong tingbaot wanem Jisas i talem long profet tok blong hem se: “Be man we i stanap strong gogo olgeta samting ya i finis, bambae God i sevem hem.”—Matyu 24:13.
[Bokis blong pija long pej 29]
OL WETNES LONG REFUJI KAMP
Long Julae yia ya, ova 4,700 Wetnes mo ol fren blong olgeta oli stap long refuji kam. Long Sair, 2,376 oli stap long Goma, 454 long Bukava, mo 1,592 long Uvira. I gat sam long Tansania mo samwe 230 long Benako.
Blong kasem refuji ples i no isi. Wan kongregesen blong 60 Wetnes oli traem blong krosem Rusumo brij, wan rod we oli yusum oltaem blong ronwe i go long ol refuji kamp long Tansania. Taem oli blokem olgeta blong pas, oli wokbaot folem saed blong reva kolosap wan wik. Afta oli mekem disisen blong traem mo krosem wetem ol kenu. Oli winim, mo afta sam dei, oli kasem kamp blong Tansania we oli sef nomo.
Ol Wetnes blong Jeova blong ol narafala kantri oli mekem plan blong sanem sam help long olgeta. Ol Wetnes long Franis oli hivimap bitim wan handred tan blong klos mo naen tan blong ol sus, mo oli sanem ol saplae olsem wetem ol kakae mo meresin i go long ol ples we i gat nid. Be, faswan samting we ol brata we oli stap long ol refuji kamp oli askem plante taem, hemia, wan Baebol mo wan Wajtaoa no Wekap! magasin.
Plante man oli sapraes long lav we ol Wetnes blong Sair mo Tansania oli soem, taem oli visit mo halpem ol brata blong olgeta we oli trabol. Ol refuji oli talem se, “ol man blong skul blong yufala oli kam visitim yufala,” “be ol pris blong mifala oli no kam visitim mifala.”
Ol man long kamp oli savegud ol Wetnes, bigwan nao from yuniti blong olgeta, fasin blong mekem samting i stret, mo lav we ol narafala oli soem taem oli rere oltaem blong givhan wetem fasin lav. (Jon 13:35) I gud tumas blong makem se long Benako, Tansania, i tekem 15 menet nomo blong luksave ol refuji Wetnes long medel blong 250,000 man long kamp.