Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 9: 551 W.K.P. paunahan—Ang Silanganong Pagpangita sa Hustong Dalan

“Ang dalan sa kamatuoran sama sa usa ka dakong alagian.”—Meng-tzu, makinaadmanong Insik sa ika-4 ka siglo W.K.P.

ANG bisan unsang gidaghanon sa mga relihiyon mahimong mag-angkon nga mao ang dalan sa kamatuoran nga nagtultol sa kaluwasan. Ang Confucianismo, Taoismo, ug Budismo, pananglitan, gitawag “tulo ka dalan” sa Tsina. Ang mga relihiyon sa Hapon ug Korea naggamit sa susamang pinulongan. Sa unsang paagi kining nagkalainlaing “mga dalan” nagkalahi, kon ugaling nagkalahi man?

Confucianismo—Ang Dalan sa Tawo

Bisan pa diyotay ang tinong nahibaloan mahitungod kang Confucius, ang iladong sinulat nga reperensiya nag-ingon nga siya “kinahanglan isipon taliwala sa labing mahaylohon nga mga tawo sa kasaysayan sa kalibotan.” Usa ka magtutudlo, pilosopo, ug politikal nga teyorista, siya nagkinabuhi taliwala sa 551 ug 479 W.K.P. Ang iyang apilyido K’ung, busa siya sa ulahi gitawag K’ung-Fu-tzu, nga nagkahulogan “Maestro K’ung.” Ang Latin nga bersiyon mao ang “Confucius.”

Si Confucius wala magtukod ug bag-ong relihiyon. Nagpatin-aw ang The Viking Portable Library World Bible nga siya yanong “nag-organisar sa usa nga naglungtad na sa iyang yutang natawhan sa kaniadto pa, nga naghatag porma sa mga basahon niini, dignidad sa mga pormalidad niini, ug pasiugda sa moral nga mga lagda niini.” Ang tawhanong pamatasan, dili teolohiya, mao ang iyang pangunang interes. Ang iyang pagtulon-an sa dakong bahin sosyal nga pamatasan. Ang iyang mga paningkamot sa pagbaton sa politikal nga katungdanan gipalihok sa naghinobrang tinguha sa paghupay sa mga pag-antos sa iyang katawhan. Haom, nan, ang pilosopiya niining tawhana—labi na sa pakyas nga politiko inay kay sa ambisyoso relihiyosong lider—gitawag ang “Confuciano nga dalan sa tawo.”

Wala kaayo magdayeg si Confucius sa relihiyon sa iyang adlaw, nga nag-ingon nga kadaghanan niini tuotuo lang. Sa dihang gisukot kon siya ba nagtuo sa Diyos, giangkon nga siya nagtubag: “Gipalabi ko ang dili mosulti.” Apan ang iyang daghang mga reperensiya sa Tien, nga nagkahulogan “Langit,” giinterpretar sa uban nga nagkahulogan nga siya nagtuo sa usa ka butang kapin pa sa dili-persona hataas nga puwersa.

Si Confucius nagpasiugda sa pamilyahanong mga bili, pagtahod sa awtoridad, ug sosyal nga harmonya. Siya nagdapit pagtagad sa panginahanglan alang sa edukasyon sa pag-ugmad sa mga abilidad ug sa paglig-on sa personal nga mga hiyas nga kinahanglanon sa pag-alagad sa uban. Siya nagpasiugda sa jen, usa ka pulong nga nagkahulogan sa maayong buot alang sa katawhan sa linangkob, apan anaknon nga kataha ug inigsoon nga pagtahod sa partikular. Siya nagdasig sa pagsimba sa kagikanan.

Kining kinaiyanhon Confuciano nga taras sa gihapon kinaiya sa mga Asyano nga gimatuto sa Confuciano nga paagi. Ang sosyologo nga si William Liu, sa Unibersidad sa Illinois sa Chicago, nag-ingon nga “ang Confuciano nga pamatasan nagtukmod sa katawhan sa pagtrabaho, mahimong hawud ug magbayad sa utang nila sa ilang mga ginikanan.” Busa, ang mga lalin gikan sa kayutaan diin kusganon ang Confuciano nga impluwensiya nahimong ilado sa Tinipong Bansa alang sa talagsaon taas nga mga marka eskolastika.

Ang batong patukoranan sa Confuciano nga hunahuna mao ang koleksiyon nga hiilhang Wu Ching (“Lima ka Klasika”). Ang “Upat ka Basahon,” o Ssu shu, nga gidugang sa ika-12 ka siglo, giisip nga kinahanglanon sa Confuciano nga hunahuna. Ang ilang estilo, nga mubo ug dasok, naghimo kanila nga lisod sabton.

Sa ika-upat nga siglo K.P., ang Confuciano nga mga lagda gitudlo sa Gingharian sa Kokuryo sa amihanang Korea. Ang Confucianismo mikaylap sa Hapon lagmit sa sinugdan sa ikalimang siglo K.P. Sa kasamtangan, balik sa Tsina ang laing “dalan” naugmad.

Taoismo—Ang Dalan sa Kinaiya

Ang Tao, sentro sa Insik nga hunahuna sulod sa mga milenyo, nagkahulogan “dalan” o “alagian.” Kini nagtudlo sa hustong paagi sa pagbuhat sa mga butang harmonya sa natural nga paagi sa pagpalakaw sa uniberso. Ang tradisyon nagkanayon nga ang magtutukod niini katalirongan ni Confucius kinsa nagdala sa titulo Lao Tze, nga nagkahulogan “Batang Tigulang” o “(Talahuron) Pilosopong Tigulang.” Ang uban nag-angkon nga si Lao Tze ginganlan niini tungod kay, tapos sa milagroso nga pagsamkon ug taas nga pagmabdos sulod sa daghang mga dekada, ang inahan niya nanganak kaniya tapos ang buhok niya naputi na gumikan sa katigulangon. Ang uban nagkanayon nga siya gihatagan sa titulo tungod sa pagtahod sa maalamong mga pagtulon-an niya.

Ang Taoismo nagtudlo nga sa pagkatawo ang bata gitugahan sa pipila ka “unang ginhawa,” o puwersa sa kinabuhi. Sa nagkalainlaing mga paagi, sama sa pagpamalandong, mga pamanton sa pagkaon, pagpugong sa pagginhawa ug sa seksuwal, ang wala kinahanglanang pagkahurot sa “unang ginhawa” mahimong malikayan. Busa, ang taas-kinabuhi samag kahulogan sa pagkasanto.

Ang tawhanong lawas giisip gamay nga uniberso nga kinahanglan huptan sa takdo nga harmonya uban sa kinaiya. Kini maylabot sa kon unsa ang gitawag sa Insik nga yin ug yang, sa literal ang nalandongan ug naadlawan nga luyo sa bungtod. Pasukaranan sa tanang mga pilosopiyang Insik, ang yin ug yang mao ang nagkaatbang, apan nagkakomplemento, nga mga elemento gikan diin ang tanang butang sa kinaiya nahimo. Nagdugang ang The Encyclopedia of Religion: “Ang yin nagdominar sa tanang butang mangiob, landong, bugnaw, basa, ubus, baliko, yutan-on, babaye, samtang ang yang maoy dan-ag, init, uga, dako, malahutayon ug agresibo, langitnon, ug lalaki.” Ang pagpadapat niining prinsipyo makaplagan sa feng-shui, porma sa Insik nga panagna nga gitawag geomancy sa Ingles. Kini gidesinyo sa pagpangitag maayong mga dapit alang sa mga lungsod ug mga balay, apan labi na alang sa mga lubnganan. Ang pagharmonya sa mga puwersa sa yin-yang sa posible nga dapit uban niadtong sa mga lumulupyo niini makapaneguro, giangkon kini, sa kaayohan sa ulahi. Si Helen Hardacre sa Unibersidad sa Princeton nagpatin-aw nga ang hustong “kombinasyon sa kosmikong mga puwersa gituhoan nga makaayo sa mga patay ug makapadali sa ilang pag-uswag ngadto sa laing kalibotan.”

Samtang naningkamot sa paghupot nga balanse sa mga puwersa sa yin-yang, bisan pa, walay pagsulay ang pagahimuon sa mapugsanong pag-usab sa ilang natural nga kahimtang. Kini, gihunahuna, nga mahimong kontra-mabungahon, usa ka pagtuo nga nagdasig sa pagkadili aktibo. Niadtong 1986 ang usa ka tigulang nga monghe nagpatin-aw niini: “Ang pagtulon-an sa Taoismo mao ang pagpabiling hilom ug dili magbuhat sa bisan unsa. Ang pagbuhat sa tanang butang nag-agad sa pagbuhat sa wala.” Ang kusog sa Taoismo busa gipakasama sa tubig, nga walay sapayan sa kahumok niini naghatag kaayohan sa tanang linalang.

Kanhi, nabatasan ang pagpalahi sa pilosopiya nga Tao (ika-4/ika-3 ka siglo W.K.P.) ug sa relihiyon nga Tao (ika-2/ika-3 ka siglo K.P.). Kining kalahian dili na klaro, kay dayag kini nga ang relihiyon nga Tao naggikan sa Taoista nga mga pilosopiya nga nag-una niini. Ang propesor sa relihiyon nga si Hans-Joachim Schoeps nagkanayon nga ang Taoismo ingon nga relihiyon “mao ra ang pagpadayon sa relihiyon sa karaan Insik nga katawhan. Sa kinauyokan niini mao ang yanong porma sa espiritismo . . . [uban sa mga espiritu nga] magsalag bisan asa, nga hangtod sa hangtod nagbutang sa peligro sa tawhanong kinabuhi ug kahimsog. . . . Sa Tsina karon, ang Taoismo nahimo na lang nga relihiyosong porma sa tuotuo alang sa masa.”

Shinto—Ang Dalan sa Kami

Ang Hapon usab nabantog alang sa karaang relihiyon sa katawhan, sagol sa “daghang-diyos nga kinaiya ug pagsimba sa kagikanan,” sama sa paghubit niini sa usa ka awtor. Sa sinugdan kining etnikong relihiyon walay ngalan. Apan, sulod sa ika-unom ka siglo K.P., ang Budismo gipaila sa Hapon, usa ka ngalan nga gihatag sa Budismo mao ang Butsudō, “ang dalan sa Buda.” Busa, sa pagpalahi niini ug sa lumad nga relihiyon, ang ulahi sa wala madugay hiilhan nga Shinto, “ang dalan sa kami.”

Ang kami (nagkalainlaing mga diyos) sa pagkamatuod mao ang kinauyokang punto sa Shinto. Ang kami mahimong magtumong sa bisan unsa labaw-natural nga puwersa o diyos, lakip na ang mga diyos sa kinaiya, sa iladong mga tawo, sa gipakadiyos nga mga kagikanan, o bisan sa “mga diyos kinsa nag-alagad ingon nga sulondan o nagsimbolo sa abstrakto nga gahum.” (The Encyclopedia of Religion) Samtang ang termino nga Yaoyorozu-no-kami literal nga nagkahulogan sa walo ka milyon ka diyos, ang panultihon gigamit sa pagpasabot sa “daghang mga diyos,” sanglit ang gidaghanon sa mga diyos sa relihiyon nga Shinto kanunay nagtubo. Ang mga tawo, isip mga anak sa kami, sa panguna may langitnong kinaiya. Busa, ang ideya mao, nga magkinabuhi harmonya uban sa kami, ug makapahimulos ka sa ilang proteksiyon ug pag-uyon.

Ang Shinto, samtang dili kusganon sa dogma o teolohiya, naghatag sa mga Hapon sa kodigo sa mga bili, naghulma sa ilang pamatasan ug nagtino sa ilang paagi sa pagpanghunahuna. Kini nagtagana kanila ug mga halaran, diin sila makasimba samtang gibati nila ang panginahanglan.

Ang pangunang mga matang sa Shinto may kalabotan sa usa ug usa. Ang Shrine Shinto ug Folk Shinto dunay pipila ka kalahian. Ang Sect Shinto, sa laing bahin, gilangkoban sa 13 ka sekta nga gitukod sulod sa ika-19 ka siglo nga sa nagkadaiyang ang-ang naglakip sa mga elemento sa Confucianismo, Budismo, ug Taoismo.

Ang Budistang impluwensiya sa Shinto labi nang kusganon. Kini nagpatin-aw ngano ang daghan sa Hapon mga Budista ug Shintoista sa samang panahon. Ang tradisyonal balay nga Hapon dunay duha ka altar, usa ka altar nga Shinto sa pagpasidungog sa kami, ug usa ka Budistang altar sa pagpasidungog sa mga kagikanan sa usa. Si Keiko, usa ka batan-ong Haponesa, nagpatin-aw: “Utang ko ang pagtahod sa akong mga kagikanan ug nagpakita niini pinaagi sa Budismo . . . Haponesa ako, busa gibuhat ko ang tanang gagmay nga mga rituwal sa Shinto.” Unya midugang siya: “Ug gihunahuna ko ang usa ka Kristohanong kasal nindot kaayo. Nagkasukwahi kini, apan unsa may daotan niana?”

Ch’ŏndogyo—Relihiyon sa Langitnong Dalan sa Korea

Ang Budismo, nga gilig-on sa Taoismo, ug Confucianismo lakip sa nag-una dili-Kristohanong mga relihiyon sa Korea. Human gipaila gikan sa Tsina, sila naimpluwensiyahan sa relihiyon sa katawhan sa Korea, ang shamanismo, ug sumala sa The Encyclopedia of Religion “gipili, giusab, ug gipahaom sa nagkalainlaing ang-ang sa sosyal ug intelektuwal nga kahimtang nga naglungtad sa Lawis sa Korea.”a

Laing relihiyon sa Korea mao ang Ch’ŏndogyo, “Relihiyon sa Langitnong Dalan,” ang ngalan niini sukad sa 1905. Gitukod niadtong 1860 ni Ch’oe Suun (Che-u), kini orihinal nga gitawag Tonghak, “Silangang Kahibalo,” sa pagpalahi sa Sohak, “Sadpanang Kahibalo,” ang termino alang sa Kristiyanidad, diin ang Ch’ŏndogyo tipik nga giugmad aron sa pagsumpo. Sumala sa Aleman nga awtor nga si Gerhard Bellinger, ang Ch’ŏndogyo naningkamot sa pagtapo sa “mga mithi sa Confuciano tawhanong kalolot ug hustisya, sa Taoista nga nunut-nunut, ug sa Budista nga kaluoy,” nga maoy tuyo sa tagtukod niini. Ang Ch’ŏndogyo usab naglakip sa mga elemento sa shamanismo, ug sa Romano Katolisismo. Walay sapayan sa pangangkon niini sa pagpatunhay sa relihiyosong panaghiusa, pagka 1935 kini nakapanganak na ug dili mokubos 17 ka sekta.

Sentro sa “Relihiyon sa Langitnong Dalan” mao ang pagtuo nga ang tawo sa sukaranan langitnon, bahin sa Diyos. Busa ang Sain yŏch’ŏn, (“Trataha ang tawo sama sa Diyos”) usa ka pangunang lagda sa pamatasan, nga nagpangayo nga ang kaubanang mga tawo tratahon uban sa “tumang kabalaka, pagtahod, sinseridad, dignidad, panagsama, ug hustisya,” nagpatin-aw si Yong-choon Kim sa Unibersidad sa Rhode Island.

Ang pagpaningkamot sa pag-usab sa sosyal nga kahimtang sa pagsunod niining taas nga mga prinsipyo nagdala sa tagtukod, si Suun, sa panagbangi sa kagamhanan. Ang politikal nga pagpanghilabot misangko sa pagpatay kaniya ug sa iyang sumusunod. Kini nagtabang usab sa paghaling sa Gubat Sino-Hapones niadtong 1894. Sa pagkamatuod, ang politikal nga kalihokan kinaiya sa bag-ong mga relihiyon sa Korea, diin ang kalihokang Tonghak mao lamang ang sinugdan. Ang nasyonalismo sagad mao ang pangunang tema, uban sa Korea nga gitudlo sa umaabot nga dapit sa kabantogan sa kalibotan.

Haing “Dalan” ang Nagtultol sa Kinabuhi?

Dayag, daghang mga Asyano mibati nga dili hinungdanon kon hain relihiyosong “dalan” ang subayon sa usa. Apan si Jesu-Kristo, kansang relihiyon balik sa unang siglo gitawag usab “Ang Dalan,” nagsalikway sa panlantaw nga ang tanan relihiyosong “mga dalan” dawaton sa Diyos. Nagpasidaan siya: “Ang dalan padulong sa kapildihan halapad ug dako ug luna, . . . apan ang dalan padulong sa kinabuhi sigpit ug hiktin, ug kadtong kinsa nakatultol niini pipila ra.”—Buhat 9:2; 19:9; Mateo 7:13, 14, The New English Bible, nota sa ubos; itandi ang Proverbio 16:25.

Hinuon, kadaghanan sa unang siglo nga mga Hudiyo wala magtagad sa iyang mga pulong. Wala sila maghunahuna nga sila nakakaplag sa ilang matuod nga Mesiyas diha kang Jesus o sa hustong “dalan” sa iyang relihiyon. Karon, 19 ka siglo sa ulahi, ang kaanakan nila sa gihapon naghulat sa ilang Mesiyas. Ang among sunod nga gula magpatin-aw ngano.

[Mga footnote]

[Mga Letrato sa panid 21]

Heneral Guan Yu, diyos sa gubat sa relihiyon sa Insik nga katawhan ug patron sa mga klase militar ug negosyante

Gikan sa wala, Han Xiangzi, LuDongbin, ug Li Tieguai—tulo sa walo ka Imortal nga Taoista—ug si Shoulao, ang Bituong Diyos sa Taas-Kinabuhi

[Tinubdan]

Kortesiya sa Musiyo Britaniko

[Mga Letrato sa panid 23]

Ang nagkalainlain nga mga estatuwa hikaplagan sa kasilinganan sa Halarang Shinto, ug ang iro nga anaa sa wala gituohan sa pagsanta sa mga demonyo

Ang mga estudyante, kauban sa ilang mga ginikanan, sa halarang Shinto sa Yushima Tenjin, Tokyo, nagaampo alang sa kalamposan sa mga pasulit