Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 20: Ika-19ng siglo paunahan—Haduol Na nga Mapasig-uli!

“Ang labing maayong paagi nga makita ang balaang kahayag mao ang pagpalong sa imong kaugalingong kandila.”—Thomas Fuller, Ingles nga doktor ug magsusulat (1654-1734)

Ang ika-19ng siglo gitawag nga mao ang labing aktibong mga yugto sa Kristohanong kasaysayan, nga nahilinya uban sa sayong kasiglohan ug sa mga katuigan sa Repormasyon. Ang hinungdan sa maong pag-uswag sa pagtagad ug kalihokan sa relihiyon daghan ug nagkalainlain.

Ang awtor nga si Kenneth S. Latourette naglistag 13 ka hinungdanong mga butang, diin ang pipila nahisgotan na sa nag-unang mga isyu niining magasina. Siya miingon nga “wala pa sukad sa mubo lamang nga panahon nga ang tawhanong katilingban nausab sa labihan gayod ug sa nagkalainlaing mga paagi.”

Sa Tinipong Bansa, ang pagbalik sa relihiyon tin-awng makita. Pananglitan, ang mga membro sa simbahan midaghan gikan sa ubos sa 10 porsiento sa populasyon sa pagsugod sa siglo ngadto sa halos 40 porsiento sa kataposan niini. Ang mga Sunday school—nga gisugdan sa Inglaterra niadtong 1780—nabantog. Ang hinungdan niini, kon itandi sa Uropa, mao ang pagbulag sa Simbahan ug Estado sa Tinipong Bansa nga nagdili sa relihiyosong pagtudlo diha sa publikong mga tunghaan. Dugang pa, dinosenang mga kolehiyo sa denominasyonal ug interdenominasyonal nga mga sosyedad sa Bibliya gitukod, ug sa panahon sa unang tunga sa siglo, labing menos 25 ka seminaryo sa teolohiya gitukod sa Tinipong Bansa.

Kasamtangan, diha sa tibuok-yutang sukod, ang Protestantismo nahimong mahunahunaon sa misyonaryong kalihokan. Ang Britanikong sapatero ug magtutudlo nga si William Carey nanguna niini niadtong 1792 pinaagi sa pagpatik sa librong An Enquiry Into the Obligations of Christians to Use Means for the Conversion of the Heathens. Samtang nag-alagad sa India ingong mga misyonaryo, si Carey ug ang iyang mga kauban mihubad sa Bibliya sa bug-os o sa bahin niini ngadto sa kapin sa 40 ka Indian ug ubang mga pinulongan ug mga sinultihan sa Asia. Ang buluhaton nga gihimo sa pipila niining sayong mga misyonaryo sa pag-apod-apod sa mga Bibliya dalayegon.

Ang bag-o pa nga siyensiya sa arkeolohiya sa Bibliya nabantog usab sa kataposan sa siglo. Niadtong 1799 ang Pranses nga mga sundalo sa Ehipto nakakaplag ug usa ka papan sa itom nga bato nga karon gitawag nga Rosetta stone. Kadto naundan sa samang kinulit nga gisulat sa tulo ka besis, kaduha sa duha ka lahi nga mga porma sa Ehiptohanong hieroglyphics ug usa sa Grego. Kadto napamatud-ang bililhon sa paghubad sa Ehiptohanong hieroglyphics. Wala madugay human niadto ang Asiryanhon nga cuneiform nga mga sinulat nahubad usab. Busa sa dihang nagsugod ang pagpangalot sa Asirya ug Ehipto sa mubo nga panahon lamang, ang nakalotan nga mga artifacts nagkuhag bag-ong kahulogan. Daghang asoy sa Bibliya ang napamatud-an hangtod sa labing gagmayng mga detalye.

Nagsunog sa Ilang Kaugalingong mga Kandila

Samtang nagkadako ang interes sa relihiyon, nagakadaghan usab ang nahimong mga repormador. Bisan pa niana, dayag nga dili tanan sinsero. Ang gihisgotan nang awtor nga si Kenneth S. Latourette prangkang miadmiter nga ang pipila sa bag-ong relihiyosong mga denominasyon “natawo sa kasina, panag-away ug personal nga tinguha.” Apan ang mga repormador nga nagsunog ug mga kandila sa personal nga tinguha dili malaoman nga mao ang gipili sa Diyos sa pagpasig-uli sa matuod nga pagsimba.

Taliwala niining makalibog nga pagkidlap-kidlap sa indibiduwal nga mga kandila, nalibog ang teolohikanhong paghunahuna. Ang higher criticism, nga bunga sa mga unibersidad sa Alemanya, naghubad pag-usab sa Kasulatan sumala sa kahayag sa “abante” siyentipikanhong nga hunahuna. Ang higher critics naglantaw sa Bibliya nga usa lamang ka rekord sa kasinatian sa Hudiyohanong relihiyon. Ang awtoridad sa Bibliya ingong hinungdanon sa pagtino sa dalan sa kaluwasan gikuwestiyon, maingon man sa kaalam sa moral nga mga sukdanan nga gilabanan niini.

Ang higher criticism nakakaplag andam nga pagpaluyo, ilabina taliwala sa mga klerigo sa Protestante. Sumala sa usa ka taho, sa tuig 1897 walay usa ka membro taliwala sa mga magtutudlo sa 20 ka Protestante teolohikanhon nga unibersidad sa Alemanya ang nagtuo gihapon sa tradisyonal nga panlantaw bahin sa magsusulat sa Pentateuch o sa basahon ni Isaias.

Sa pipila ka tuig sa ulahi, niadtong 1902, may nahitabong debate sa komperensiya sa Heneral nga mga Asembliya sa mga Simbahang Presbyterian sa Scotland. Ang Edinburgh Evening News mitaho: “Sumala sa higher criticism, . . . ang Bibliya maoy usa ka koleksiyon sa tinumotumong mga sugilanon, nga gikan niini mokuha ang magsasangyaw ug pipila ka lugas sa pagtulon-an sa pamatasan nga sama sa pagkuha sa usa ka batid nga moralista ug pipila ka lugas sa pagtulon-an sa pamatasan gikan sa ‘mga Sugilanon ni Æsop.’” Bisan pa niana, ang maong basahon miingon: “Ang mga tawong nagatrabaho dili mga buang. Sila dili mosimba aron sa pagpaminaw sa mga tawo nga sa ilang kaugalingon nagkinabuhi diha sa kalibog sa hunahuna.”

Sa pipila lamang ka adlaw sa ulahi ang ikaduhang artikulo nga mas prangka, mikomento: “Walay kapuslanang maglipodlipod pa. Ang simbahang Protestante maoy organisado nga pagminaut, ug ang iyang mga lider arang gayod kabakakon. Modangat gayod kini nga kon ang awtor sa ‘Age of Reason’ buhi pa karong adlawa siya dili unta pagatamayon ingong Tom Paine, nga erehes, kondili ingong Rev. Thomas Paine, D. D., Propesor sa Hebrew and Old Testament Exegesis, U[nited] F[ree] College, Glasgow. Siya unta dili malisdan sa pagwali diha sa pulpito sa Protestante . . . [ug] makabaton ug dakong suweldo ingong propesor sa teolohiya.”

Usa ka Grabe Relihiyosong Reaksiyon

Gikan pa sa sinugdan, gipasiugda sa Protestantismo ang personal nga pagkakabig ug Kristohanong kasinatian, nga nagasalig sa Kasulatan, ug nagsalikway sa mga sakramento ug tradisyon.

Sa katuigang 1830 ug 1840, daghang Ebanghelikal nga mga Protestante misugod sa pagmantala sa umaabot nga ikaduhang pagbalik ni Kristo ug uban niini ang pagsugod sa Milenyo. Si William Miller, usa ka mag-uuma sa New York, nangagpas nga ang ikaduhang pagbalik mahitabo sa mga 1843. Kining kalihokan bahin sa milenyo nakatabang sa pagpahimutang sa patukoranan sa labi pang prominente ug agresibong porma sa Ebanghelikalismo nga nailhan sa ulahi nga Pundamentalismo.

Ang Pundamentalismo sa katibuk-an maoy usa ka reaksiyon batok sa pagduhaduha, kinaugalingong-paghunahuna, rasyonalismo, ug pagkaluag sa moral nga nagpaliberal sa gipalambo sa Protestantismo. Iyang sisagop sa ulahi ang iyang ngalan gikan sa 12 ka serye sa mga basahon nga nag-ulohang The Fundamentals, nga gipatik gikan sa tuig 1909 ngadto sa tuig 1912 sa Moody Bible Institute.

Ang Pundamentalismo, ilabina sa Tinipong Bansa, nabantog pinaagi sa iyang epektibong ministeryo sa radyo ug TV, sa iyang mga tunghaan sa Bibliya, ug ang iyang maayong pagkaanunsiyo ug emosyonal nga pagpadasig nga mga tigom. Apan, sa dili pa dugay, ang iyang kadungganan nag-antos tungod sa pinansiyal ug seksuwal nga kangil-aran nga nahimo sa iyang pipila sa labing inila nga mga lider. Kini usab gisaway tungod sa iyang dugang nga pakiglangkit sa mga kalihokan sa politika, ilabina sukad nga natukod ang Moral Majority niadtong 1979, nga dili pa dugay gibungkag.

Ang Pundamentalismo, samtang nangangkon nga naglaban sa Bibliya, sa pagkatinuod nagpakamenos usab sa awtoridad niini. Ang usa ka paagi nga iyang gibuhat kini mao ang literal nga pag-interpretar sa mga teksto nga sa tin-aw dili angay interpretahon niining paagiha. Usa ka pananglitan niini mao ang pag-angkon nga, sumala sa asoy sa Genesis, ang yuta gilalang sa literal nga 6 ka adlaw sa 24-oras nga adlaw. Dayag, nga kini maoy simbolikong mga adlaw nga adunay mas taas nga gidugayon. (Itandi ang Genesis 2:3, 4; 2 Pedro 3:8.) Ang laing mga paagi nga nagpakamenos ang Pundamentalismo sa Bibliya mao ang pagtudlo sa dili-kasulatanhong mga doktrina, sama sa walay-kataposang pagsakit sa impiyernong-kalayo, ug usahay sa pagpasiugda sa mga sukdanan sa paggawi gawas niadtong gisugo sa Kasulatan, sama sa dili pag-inom sa alkoholikong mga ilimnon o sa paggamit ug mik-ap sa mga babaye. Niining paagiha nakaaghat ang Pundamentalismo sa mga tawo sa pagsalikway sa Bibliya ingong yano, dili-makataronganon, ug dili-siyentipikanhon.

Butang Maylabot sa Panimpo

Tin-aw, nga ang gikinahanglan mao ang pagpasig-uli, pagpasig-uli sa matuod nga pagsimba! Apan sumala sa giingon sa Ecclesiastes 3:1: “Ang tanang butang adunay tinudlong panahon.”

Balik sa unang siglo, gipalihok pag-usab ni Jesus ang matuod nga pagsimba diha sa porma sa Kristiyanidad. Apan, iyang gitagna nga motungha ang apostasiya. Siya miingon nga ang matuod nga mga Kristohanon, sama sa trigo, ug ang mini nga Kristohanon, sama sa bunglayon, “magdungan sa pagtubo hangtod sa ting-ani.” Niana unyang panahona, ang mga manulonda “magatigom sa mga bunglayon ug . . . magasunog kanila,” samtang ang matuod nga mga Kristohanon pagatigomon ngadto sa kahimuot sa Diyos. (Mateo 13:24-30, 37-43) Sa ulahing katunga nga bahin sa ika-19ng siglo, ang tinudlong panahon alang sa pagpasig-uli sa matuod nga pagsimba diha na sa mga ganghaan.

Si Charles Taze Russell natawo sa Pittsburgh, Pennsylvania, niadtong 1852, ug bisan batan-on pa, siya nagpakita ug dakong interes sa Bibliya. Sa sayo sa iyang pangedarong 20, iyang gibali ang iyang pagtagad gikan sa negosyo sa pamilya ngadto sa paggugol sa tanan niyang panahon sa pagsangyaw. Sa tuig 1916, sa dihang siya namatay sa panuigong 64, siya gikataho nga nakawali ug kapin sa 30,000 ka sermon ug nakasulat ug mga libro nga kapin sa 50,000 ka panid.

Samtang miila sa dalayegong mga buhat sa uban sa pagpasiugda sa Bibliya, nasabtan ni Russell nga ang yanong paghubad, pagpatik, ug pag-apod-apod sa Bibliya dili pa igo. Busa niadtong 1879 siya misugod sa pagpatik ug magasin nga karong adlawa nailhang Ang Bantayanang Torre. Ang iyang unang isyu miingon: “Kami kiling gayod sa pagsukna, Unsay gipamulong sa akong simbahan mahitungod sa bisan unsang pangutana, inay sa kon Unsay gipamulong sa Kasulatan? Daghang teolohiya ang ginatun-an, ug kulang mahitungod sa Bibliya. Nan, sa maong paghunahuna, nga ‘Ang Kasulatan makahimo kanatong maalamon,’ nga ‘ang mga testimoniya sa Ginoo tinuod nga makapahimong maalamon sa kulang sa kahibalo,’ kita magsusi.”

Karong adlawa, nga nakatapos sa 110 ka tuig sa walay hunong nga pagpatik, Ang Bantayanang Torre (nga karon gipatik sa 106 ka pinulongan ug uban sa sirkulasyon nga kapin sa 13 milyones ka kopya matag gula) nagapadayon sa pagsusi sa Pulong sa Diyos. Minilyon sa katawhan ang nakakat-on sa pagpabili sa tabang nga gitagana niini diha sa pagtuon, sa pagsabot, ug sa pagpadapat sa ginatudlo sa Bibliya.

Si Russell lahi sa kadaghanan sa iyang mga katalirongan nga nalinga sa repormasyon sa pagkaagi nga siya wala magwali ug usa ka linain nga pagduol sa Diyos, wala magpasigarbo ug balaang mga panan-awon o mga pinadayag, wala makadiskobreg tinagong mga mensahe diha sa porma sa natagong mga basahon o sa lain nga paagi, ug ni nangangkon nga makaayo sa mga masakiton. Dugang pa, siya wala mangangkon nga siya makahubad sa Bibliya. Ingong mainandamong instrumento sa balaang mga kamot, iyang gisuklan ang tanang mga pagsulay sa pagtugot sa “iyang kaugalingong kandila” sa pagpalong sa balaang kahayag.

“Ang kamatuoran inay ang iyang alagad ang angay himayaon ug imantala,” misulat si Russell niadtong 1900, nga midugang: “Adunay dakong kalagmitan sa paglantaw sa kamatuoran nga iya sa magwawali, makalimot nga ang tanang kamatuoran iya sa Diyos, kinsa migamit sa usa o sa lain nga alagad sa pagwali niini sumala sa iyang kahimuot.” Kini mao ang pangunang katarongan nganong ang mga magsusulat ug mga maghuhubad sa mga publikasyon sa Watch Tower, maingon man usab sa mga membro sa New World Translation Committee, mipili nga magpabilin nga dili-magpaila.

Ang Hari sa Diyos Naentrono Na!

Sa unang siglo, si Juan Bawtista mipahayag sa umaabot nga pagtungha ni Jesus ingong tinudlong Hari sa Diyos. Sa ika-19ng siglo, ang panahon miabot na nga ipahayag ang umaabot nga pagtungha nianang maong Hari sa langitnong gahom. Busa, sa iyang isyu sa Marso 1880, ang Zion’s Watch Tower miingon: “‘Ang panahon sa mga Hentil’ magpadayon hangtod sa 1914, ug wala mogahom sa bug-os ang langitnong gingharian niadto.”

Busa, ang grupo karong adlawa nga nailhang mga Saksi ni Jehova nagpadayag sa publiko nga kapin na sa usa ka gatos ka tuig kanhi sa pagmantala nga ang tuig 1914 maoy timaan sa pagsugod sa Gingharian sa Diyos. Ang pagkanaentrono sa Hari sa Diyos maoy unang lakang ngadto sa kataposang pagpalong sa nagkidlap-kidlap nga kandila sa bakak nga relihiyon, aron nga kini dili na makapangiob sa balaang kahayag.

Sa nagkatapos ang ika-19ng siglo, ang mga relihiyon sa Kakristiyanohan walay mga bisti aron sa pagpaila sa iyang kaugalingon ingong alagad sa Diyos. Kini takos nga biyaan sa Diyos. Ang panahon sa iyang paghukom haduol na. Sayri ang dugang pa niini sa among sunod nga gula.

[Kahon sa panid 18]

Ang Pipila sa “Ulahing-Nangabot” nga mga Anak sa Repormasyon

Church of Christ, Scientist: Kining relihiyosong kalihokan komun nga nailhang Christian Science o Kristohanong Siyensiya. Kini gitukod niadtong 1879 ni Mary Baker Eddy, kinsa nalinga sa panglawas. Ang gitaho bahin sa iyang dihadihang pagkaayo gikan sa usa ka grabeng aksidente niadtong 1866 nakakombinsi kaniya nga iyang nadiskobrehan ang mga prinsipyo nga nakahimo kang Jesus sa pag-ayo sa mga masakiton ug sa pagbanhaw sa mga patay. Ang iyang 1875 nga librong Science and Health With Key to the Scriptures nagtudlo nga ang espirituwal modaog kay sa pisikal, nga ang kasal-anan, sakit, kamatayon, ug ubang mga kababagan maoy mga handurawan nga madaog pinaagig kahibalo sa kamatuoran ug positibong panghunahuna nga uyon sa Salabotan, nga nagkahulogang ang Diyos.

Disciples of Christ: Kining maong simbahan natukod niadtong 1832 pinaagi sa mga Amerikanong Presbyterian nga nalinga sa pagpasig-uli. Ang ilang panultihon mao: “Kon ipahayag sa Kasulatan, kini among ipahayag; kon ang Kasulatan magpakahilom, kami magpakahilom.” Usa ka reperensiya nga basahon naghubit kanila ingong “matinugoton kaayo sa doktrinal ug relihiyosong mga butang.” Ang mga membro nagtugot sa politika nga seryosong nagbahin kanila sa panahon sa Sibil nga Gubat sa T. B. Sa tuig 1970 dihay 118 ka denominasyon, apil ang natukod nga Churches of Christ niadtong 1906.

Salvation Army: Si William Booth ang nagtukod niining relihiyosong grupo nga giorganisar sumala sa militaryong paagi. Si Booth misulod sa ministeryo sa Methodista sa sayo sa iyang panuigong 20 ug nahimong independenteng ebanghelisador niadtong 1861. Siya ug ang iyang asawa nagtukod ug misyon sa pagwali taliwala sa mga kabus sa East End sa London. Ang ngalan sa grupo giusab niadtong 1878 gikan sa Christian Mission ngadto sa Salvation Army. Ang Salvation Army nagapangita sa “pagluwas sa mga kalag” pinaagi sa pagtanyag katilingbanong tabang sa mga walay-balay, sa gigutom, sa gidagmalan, ug niadtong anaa sa kapit-os.

Seventh-Day Adventists: Kini mao ang labing dako sa 200 ka denominasyon sa Sabadista. Ang ilang ngalan gipasukad sa pagtuo sa ikaduhang pagbalik, o pag-abot, ni Kristo. Ang mga Sabadista nagagikan sa kalihokan sa Baptist nga ministro sa layko si William Miller sa sayo sa katuigang 1840. Nagtudlo nga balido gihapon ang Napulo ka Sugo, ang mga Sabadista nagsunod sa literal nga Sabado ingong adlawng igpapahulay. Gitamod sa pipila ka membro nga halos sama sa pagkadinasig sa Bibliya ang sinulat ni Ellen Gould White, ang usa sa labing inila nga mga lider sa grupo, kinsa miangkon nga siya gitugahan ug sunodsunod nga balaang mga panan-awon.

[Hulagway sa panid 17]

Ang Rosetta stone nakatabang sa pagpamatuod sa kamatuoran sa Bibliya

[Credit Line]

Courtesy of the Trustees of the British Museum