Usa ka Adlaw sa Kinabuhi sa Alibangbang
KON ang imong matag adlaw nga buluhaton daw hago ug lisod, hinumdomi ang kugihang alibangbang. Sa sinugdan basin motuo ka nga ang eskedyul sa pagtrabaho sa usa ka alibangbang daw usa ka gipangandoy nga bakasyon. Nga maglupadlupad gikan sa usa ka bulak ngadto sa lain, nga magdimdim sa duga sa matag karon ug unya, nga magbulad kutob sa iyang gusto sa adlaw, ang alibangbang daw maayong pananglitan sa walay-kabalakang estilo sa pagkinabuhi.
Apan sa kalibotan sa mga insekto, ang mga butang wala kanunay magpasabot kon unsay gipakita niini. Ang mga alibangbang maoy puliki nga mga linalang nga nagahimog importanteng serbisyo samtang nagatrabaho nga walay puas nga daw nagagukod sa panahon. Kuyogan nato ang usa ka alibangbang sa kinaiyanhong adlaw sa pagtrabaho niini.
Kainit sa Adlaw nga Pamahaw
Bug-at ba ang imong paminaw sa imong pagmata? Ang mga suliran sayo sa buntag maoy kasagaran taliwala sa mga alibangbang. Pila ka buntag nga dili sila makalihok—sa literal. Ang suliran nila mao ang temperatura sa lawas, nga nagausab nunot sa ilang palibot. Human sa usa ka tugnaw nga gabii nga nagbatog sa usa ka dahon, ang ilang dugo mobugnaw kaayo nga dili sila makalihok, ug labaw nang dili makalupad. Busa mohulat sila sa adlaw.
Sa pagsubang sa adlaw, ibukhad sa alibangbang ang iyang mga pako ug ipaatubang kana sa makapainit nga mga bidlisiw niana. Ang nabukhad nga mga pako, nga daw gagming nga mga solar panel, sa dili madugay makabaton sa gikinahanglang kainit, ug ang alibangbang molupad. Apan komosta na man kon dag-om ang kalangitan? Sa tugnaw nga mga rehiyon, ang mga alibangbang kinahanglang magpabilin—nga walay lihok sa usa ka kombinyenteng sanga o bulak—hangtod mosubang ang adlaw. Dili kini tinaspokan. Kini usa ka tinuod nga panginahanglan.
Kon ang adlaw dili kaayo init, ang alibangbang mohunong matag karon ug unya alang sa dugang nga terapiya sa kainit sa adlaw. Kokaamgid sa usa ka kotse nga magpatubil sa estasyon sa gasolina, kinahanglan niyang makargahan sa enerhiya sa adlaw. Sa tropikonhong mga dapit ang alibangbang malagmit magbulad lamang sa sayo sa buntag o human sa ulan. Kasagaran, kon mas tugnaw ang panahon, mas daghang panahon ang iyang gugolon sa pagbulad sa adlaw. Sa dihang ang iyang enerhiya napasig-uli na, mopadayon siya sa angay niyang himoon.
‘Gugma sa Unang Alimyon’
Ang labing dinaliang buluhaton mao ang pagpangitag kaparis. Tungod sa kinabuhi nga talagsa rang molapas sa pipila ka semana, kinahanglang dili mag-usik ug panahon. Ug ang pagpangitag kaparis sa kalibotan sa alibangbang maoy dili sayon nga buluhaton—nagkinahanglan kana ug masakripisyohong pailob ug pagkamalahutayon.
“Ang nahigugma sa unang pagkita” wala hidunggi taliwala sa mga alibangbang. Sila makakita lamang sa duol, ug kasagaran masaypan nila ang lahi nga espesye ingong ilang kaliwat. Kasagaran motultol kini sa daghang dili mabungahong paggukod nga matapos sa dihang masabtan sa ulahi sa nagbirigbirig nga alibangbang nga nailad siya sa iyang mga mata.
Sa pagpalisod pa sa kahimtang, ang bayi sa kasagaran dili mabination. Ang masibotong laki mapilitong molupadlupad libot kaniya, ingong usa ka tulin-kaayong sayaw sa hangin, nga naglaom nga ang bayi mosugot ra sa ulahi. Apan kining nindot nga mga sayaw sa alibangbang kasagarang mahunong sa kalit sa dihang ang bayi molupad, nga biyaan ang makaluluoyng laki sa pagpadayon ug pangita sa iyang kaparis.
Katingad-anan gayod, ang bayi dili maagni sa nindot nga mga bulok sa laki nga nagbirigbirig. Bisan tuod kon si Darwin madalidaliong mipatuo nga ang magilakong mga bulok sa alibangbang naghatag ug diyutayng ‘bentaha sa ebolusyon,’ walay ebidensiya sa pagpamatuod niana. Sa usa ka eksperimento sa espesyeng Anartia amathea sa Amerika del Norte ang mga bayi nakigparayganay nga malipayon uban sa mga laki kansang magilakong lutong-pula ug itom nga mga pako gipintalan ug lonlon itom. Ang hinungdanon gayod mao ang paagi sa paglupad sa laki, ang iyang pagkamalahutayon, ug, labaw sa tanan, ang talagsaong “pulbos-sa-gugma.”
Ang pulbos-sa-gugma naglakip sa pheromone nga mao ang labing kusganong pangdani sa laki. Kana maoy usa ka makahubog nga agwa, nga gigama aron makaapektar sa mga bayi sa parehong espesye. Sa panahon sa birigay mosulay siya sa pagpulbos kaniya niining “labaw nga alimyon.” Bisan tuod kining pulbos-sa-gugma dili garantiya nga magmalamposon, kana may maayong epekto sa dihang ang mauyonong bayi hikaplagan sa kataposan.
Pagdimdim sa Duga
Ang tanang enerhiya nga nawala tungod niining pagpangita sa kaparis kinahanglang mahulipan. Mao nga ang mga alibangbang gusto gayod sa duga. Ang mga bulak nagaanunsiyo niining taas-ug-enerhiya nga pagkaon pinaagi sa madanihong mga porma ug mga bulok. Dihang motugdon na siya sa bulak, hawod kaayong mosuyop ang alibangbang sa duga pinaagi sa usa ka hataas samag-tubo nga simod, nga iyang itusok ngadto sa ubod sa bulak.
Samtang nagasuyop sa duga, mabulit sa pollen ang balhiboong lawas sa insekto, mao nga madala niya ang pollen ngadto sa sunod nga bulak nga iyang tugdonan. Sulod sa kasagarang adlaw sa pagtrabaho, ginatos ka bulak ang maaboran sa pollen. Hinuon, sa tropikonhong kalasangan, diyutay ra ang mga bulak. Unsa may kasagarang imnon sa tropikonhong mga alibangbang?
Ang tropikonhong mga alibangbang walay laing magustohan kondili ang pagsuyop sa lata nga bunga sa kahoy. Ang hinog kaayo nga bunga nga mangahulog sa yuta magtagana kanila sa daghang tinubdan sa enerhiya gikan sa asukal.
Ang mga alibangbang makagusto usab ug asin. Sagad sila makit-an nga magsuyop sa asgad nga kaumog sa yuta o usahay sa singot sa kamot sa dumadayeg nga tawo. Ang maisogong alibangbang nga flambeau nakit-an gani nga nagasuyop ug asgad nga mga luha sa buaya.
Samtang puliki sa pagpangita ug kaparis, pag-abod ug pollen sa mga bulak, ug pagpangaon ug maayo, ang atong higala nga may pako kinahanglan usab nga magmabinantayon sa mga kaaway. Kon tan-awon daw wala siyay depensa, apan daghan siyag taktika aron dili madakpan.
Paglikay sa Peligro
Ang buloknong alibangbang nga naglupadlupad ibabaw sa laguna mahimong sabton nga usa ka madanihong pagkaon alang sa bisan unsang nagatuktok-ug-insekto nga langgam. Apan ang walay direksiyon, kalit ug tulin nga lupad sa alibangbang nagpalisod sa pagdakop niini. Kadaghanan sa mga langgam mangundang sa paggukod human sa pipila ka pagsulay. Bisan dihang ang usa ka langgam makadakop sa usa ka alibangbang, ang insekto mahimong makakalagiw nga malamposon pinaagi sa pagbilin sa gihay sa iyang pako diha sa sungo sa langgam.
Ang panan-aw maoy laing panalipod. Bisan tuod kon ang mga alibangbang makakita lang sa duol, ang ilang daghang mata maoy epektibo kaayo sa pagmatikod sa lihok. Mosutoy sila sa bisan unsang magpasabot ug kapeligrohan, ingon gayod sa nasayran pag-ayo ni bisan kinsa nga misulay sa pagletrato sa usa ka alibangbang.
Ang pila ka hinayg-lupad nga mga kabakaba may laing galamiton alang sa panalipod—ang ilang dili-maayong lami. Kini gipahinabo sa ilang pagpangaon sa makahilo nga mga tanom sa dihang sila mga hantatalo pa. Sa dihang ang usa ka langgam makatuktok sa maong alibangbang, kasagarang dili na siya mosulay pa pag-usab. Kasagaran kining dili-maayog lami nga mga alibangbang—sama sa monarch—may magilakong bulok, nga nahimong usa ka dayag nga pasidaan nga magpahinumdom sa langgam nga dili manghilabot.
Kataposan sa Panaw
Ang The World Book Encyclopedia nag-ingon nga kadaghanan sa mga alibangbang dili mabuhi ug kapin sa pipila ka semana, apan nga ang pila ka espesye mahimong mabuhi kutob sa 18 ka bulan. Ang pipila mangatulog sulod sa mga bulan sa tingtugnaw o panahon sa dugay nga hulaw sa tropiko.
Apan bisan pa sa ilang mubo nga mga kinabuhi, ang mga alibangbang makahimo sa katingalahang mga kalamposan. Sa miaging siglo ang alibangbang nga monarch mitabok sa Atlantiko sa igoigong gidaghanon aron magpuyo sa Canary Islands, tabok sa baybayon sa Aprika. Laing lagyog panaw, ang painted lady, sa regular nagbiyahe gikan sa Amihanang Aprika ngadto sa norte sa Uropa sa panahon sa ting-init.
Sulod sa ilang mubo nga kinabuhi, ang dili-kapoyon nga mga alibangbang naghimog hinungdanong buluhaton sa pag-abod ug pollen sa mga bulak, kahoykahoy, ug mga bungahoy. Ug labaw pa niana, ang ilang presensiya nagadugang sa kanindot ug kangaya sa kabanikanhan. Ang ting-init dili ting-init kon wala sila.
[Hulagway sa panid 16]
Nagabulad sayo sa buntag
[Hulagway sa panid 17]
Nagasuyop sa duga gikan sa usa ka bulak
[Hulagway sa panid 18]
Nagasuyop sa kaumog gikan sa yuta
[Credit Line]
Kortesiya sa Buckfast Butterfly Farm