Pagpaniid sa Kalibotan

Gikinahanglan ang Mas Maayong Pagpanguna

Ang mga tawo sa tibuok kalibotan napul-an na sa ilang mga lider. “Ang pipila nangatarongan,” nag-ingon ang The Wall Street Journal, “nga ang bag-ong pundok sa mga lider sa kalibotan walay katakos sa paghimo sa ilang trabaho.” Nag-ingon ang kanhing Pranses nga presidente nga si Valéry Giscard d’Estaing: “Kita nagpakakitag usa ka krisis diha sa demokrasya nga ang tanang pundok sa katawhan may hawas diha sa balaoranan.” Nganong may nagatubo nga kawalay-katagbawan sa publiko? Tungod kay ang katawhan “nasuko sa mga lider nga mopatim-awng luyahon ug walay-katakos sa panahong ang mga suliran nga ginaatubang nila labihan ka dagko,” mitubag ang Journal. Kini dugang nag-ingon: “Sila napikal sa pagkakita sa pagkadili-makadesisyon ug korapsiyon sa dihang sila nangita ug pagtultol. Ug dili lang ang indibiduwal nga mga politiko ang mga tumong sa kasuko sa publiko: Sa mga dapit sama sa Hapon ug Italya, ang tibuok politikal nga sistema gikaduhaduhaan.” Samtang ang mga gobyerno nahimong dili-popular sa malisod nga mga panahon sa ekonomiya, “kini nga kahimtang maoy talagsaon tungod kay kini nahitabong dungan sa daghan kaayong dapit, ug tungod kay kini nagatandog dili lamang sa mga namunoan kondili usab sa mga partidong oposisyon.” Aron ipasig-uli ang pagkamalaomon magkinahanglan ug labaw pa kay sa pagpauswag sa ekonomiya, nag-ingon si Gn. Giscard d’Estaing. “Ang atong mga katilingban nagkinahanglan ug panglantaw sa umaabot.”

Ang mga Saksi ni Jehova Gihatagag Legal nga Pag-ila sa Mexico

Niadtong Mayo 7, ang mga Saksi ni Jehova gihatagan ug legal nga pag-ila ingong usa ka relihiyon sa Mexico. Usa ka dokumento nga migarantiya sa maong pag-ila gihatag kanila sa Luyoluyong-kalihim sa Government Interior Departament niadtong Mayo 31. Busa laing lakang paabante ang gihimo alang sa relihiyosong kagawasan sa Mexico. Sa miaging Abril 1, 1989, nga ang mga Saksi ni Jehova unang nakaampo nga may kagawasan diha sa ilang mga tigom sa kongregasyon ug nakagamit sa Bibliya diha sa ilang pultahan-ug-pultahang ministeryo. Adunay kapin sa 370,000 ka Saksi sa Mexico. Gibag-o sa kagamhanan sa Mexico ang mga balaod niini sa miaging tuig ug misugod sa paghatag ug legal nga pag-ila sa relihiyosong mga organisasyon sa nasod.

Walay-kahulogan ang Tawhanong mga Katungod

Ang UN Center for Human Rights sa Geneva, Switzerland, nagbanabana nga “katunga sa katawhan maoy mga biktima sa grabeng paglapas sa tawhanong mga katungod,” nagtaho ang Alemang mantalaan nga Süddeutsche Zeitung. Kini nga mga paglapas naglakip gikan sa pagsakit, pagpanglugos, ug pagpatay ngadto sa pagkaulipon, pagpagutom, ug pag-abuso sa bata. Ang sentro nagbanabana nga tali sa 150 ka milyon ug 200 ka milyong bata ang ginapugos sa pagtrabaho diha sa kapin sa 50 ka nasod. Dugang pa milyonmilyong tawo ang biktima sa pagpihig sa rasa ug kasuko sa mga langyaw. “Diha sa palibot sa kakabos ug pagkahinikawan, walay-kahulogan ang mga tawhanong katungod,” nag-ingon si Gn. Ibrahime Fall, pangulo sa sentro. “Tinuod nga nakapadala kita ug tawo ngadto sa bulan, apan ang kalibotan nga atong gipuy-an nagapabiling malisod, makuyaw, ug sagad makamatay.”

Nagakaylap ang Pagpamampam sa Bata

“Ang mga doktor, mga polis ug mga tig-alagad sa katilingban . . . nagataho nga ang kabataan ug mga batan-ong hamtong maoy labawng pinangita ingong mga pampam tungod kay ang mga kliyente naglantaw kanila nga ‘mas luwas’ ug lagmit walay AIDS,” nag-ingon ang International Herald Tribune sa Paris. Sa usa ka komperensiya sa dili pa dugay sa UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) mahitungod sa “negosyo sa sekso ug tawhanong mga katungod” nga gihimo sa Brussels, Belgium, ang mga eksperto nagpamatuod nga ang mga kostumer andam mobayad ug mahal sa kabataan nga gituohang mga ulay. Samtang ginadawat nga ang pagkaylap sa AIDS sa tibuok yuta mao ang pangunang hinungdan, gipunting usab sa mga eksperto nga ang daghang dagway sa labihan ka dakog kita nga industriya sa sekso “naghimong ordinaryo sa dayag nga pagpalit ug pagbaligya sa sekso ug nagdaot sa butang nga ginadili batok sa seksuwal nga pagpahimulos sa kabataan.” Ang mga pagtuon sa UNESCO nagpakita nga ang suliran ilabinang kaylap sa Benin, Brazil, Colombia, Thailand, ug sa Pilipinas. Ang gibanabanang 800,000 sa 2 ka milyong mga pampam nga babaye sa Thailand maoy kabataan ug mga batan-ong hamtong, ug kapin sa 10,000 ka batang lalaki gikan sa panuigong 6 ngadto sa 14 anyos ang gikaingon nga nagtrabaho ingong mga pampam sa Sri Lanka.

Ang mga Trabaho sa Ginang sa Panimalay

“Siya nagatrabaho samag maglulumba sa maraton . . . apan wala gayoy madawat nga usa ka medalya,” nag-ingon ang inadlawng mantalaan sa Italya nga Il Messaggero sa paghisgot bahin sa yanong asawa. Ang panukiduki nga gihimo sa Rome Institute for Sports Sciences nagpakita nga ang kusog nga magamit sa usa ka aberids nga asawa diha sa iyang trabaho sa balay (kapin sa 200 ka kaloriya matag oras) “ikatandi sa daghang dula.” Samtang ang pila ka dula dayag nga makahurot ug daghang kaloriya, ang kaihapan mas tukma “kon imong hunahunaon nga ang kalihokan sa usa ka asawa ginahimo sulod sa mga walo ka oras matag adlaw.” Ang nakabungkag sa labing taas nga rekord sa lumba sa dagan nga si Marisa Masullo miangkon: “Mas kapoyon ako nga magtrabaho sa balay kay sa dihang ako nagabansay.”

Usa ka Planeta sa Tubig

Kon kana pasanapon sa samang sukod ibabaw sa nawong sa planeta, ang tubig sa yuta moporma ug usa ka dagat sa tibuok yuta nga 2.5 kilometros ang giladmon, nag-ingon ang magasing People & the Planet. Sa pagkatinuod, ang tibuok nawong sa mamalang yuta masulod sa dal-as sa Dagat Pasipiko nga may dako pang lugar. Apan, sa tanang dagkong pundo sa tubig sa yuta, 3 porsiento lamang ang tab-ang, dili asgad. Ug 1 ka porsiento lamang sa tab-ang nga tubig sa planeta ang madaling mabatonan sa katawhan. Ang nahibilin napundo sa mga glacier ug mga icecap o anaa sa ilalom sa yuta. Bisan pa, kanang 1 ka porsiento igo na sa pagsustento sa duha o tulo ka pilo sa presenteng populasyon sa kalibotan. “Ikasubo,” mulo pa sa magasin, “ang tab-ang nga tubig dili gayod timbang nga pagkaapod-apod ug giusikan sa tanang dapit.” Busa, sumala sa usa ka banabana, duha ka bilyon sa molupyo sa yuta nagpuyo sa mga rehiyon diin ang tubig hilabihan ka nihit.

Ang Dugay Madunot nga Basura

Unsa ka dugayng madugta ang ordinaryong basura? Sumala sa mga numero nga gipatik sa Italyanhong mantalaan nga Focus, mokabat ug tulo ngadto sa unom ka bulan nga ang panyong papel o mga basurang utanon madunot, 1 ngadto sa 2 ka tuig ang mga upos sa sigarilyo, 5 ka tuig ang suwinggam, ug 10 ngadto sa 100 ka tuig ang mga lata nga aluminum. Apan ang pila ka plastik nga materyal “dili madugta sulod sa kasiglohan . . . Kini dili mahilis sa tubig . . . , ug walay mga mikroorganismo ang andam nga mokaon niini.” Ang polystyrene, nga sagad gigamit sa pagpamutos ug sa mga sudlanan sa pagkaon ug ilimnon, tingali madugmok lamang sulod sa usa ka milenyo, ug 4,000 ka tuig ang kinahanglang molabay una sa dili pa mahibalik ang bildong mga botelya sa ilang dapit sa kinaiyanhong siklo.

Mga Lungag sa Ngipon Mananakod

“Ang daot nga ngipon mananakod.” Nag-ingon ang taho sa Agence France-Presse nga serbisyo sa balita bahin sa usa ka pagtuon nga gihimo sa usa ka Swisong tunghaan sa ngipon ug sa World Health Organization. Ang ilang panukiduki nagpadayag nga ang Streptococcus mutans, ang bakterya nga nagpahinabog pagkadaot sa ngipon, sagad mapasa gikan sa baba sa usa ka membro sa pamilya ngadto sa lain, sama sa dihang ang mga ginikanan ug ang ilang bata usa ray kutsarang gamiton o tilawan ang bibiron sa bata sa dili pa ipasuso. Ang risgo mouswag sumala sa gidaghanon sa bakterya nga anaa sa laway sa usa ka tawo. Ang bakterya, nga maghimo sa asukal ngadto sa asido nga moatake sa ngipon, daw modaghan ilabina sa mga baba sa kabataan tali sa pangedarong usa ug upat ka tuig​—sa dihang ang mga ngipon sa kabataan ilabinang dali nga madaot.

Mga Helmet Alang sa mga Siklesta

Pagsul-ob ug helmet! Mao kini ang tambag nga gihatag sa WHO (World Health Organization) ngadto sa mga siklesta. Bisag ang nagapanalipod nga mga helmet nagpakunhod sa kadaot sa ulo sa 75 porsiento, ang Australia mao lamang ang nasod nga karon nagbaod sa mga siklesta sa pagsul-ob niini. Sa Tinipong Bansa, dos-tersiya sa tanang namatay tungod sa pagbisikleta ang gipahinabo sa mga kadaot sa ulo ug sa utok, ang mga batan-on tali sa edad 6 ug 14 anyos ang labing nameligro. Ang WHO mimulo: “Ang pagpanuko [sa pagsul-ob ug mga helmet] nga gipakita sa pipila ka siklesta lisod sabton, kon isipon nga dili gayod ikalimod ni bisan kinsa nga ang mga tigmotorsiklo napanalipdan ug maayo sa mga helmet.”

Mga Tungaw

“Wala gayoy nahibalo kon giunsa niini pagkaabot didto, apan ang mga tungaw sa balay nagpuyo sa halos tanang balay,” matud sa magasing Science News. Dili makita sa tawhanong mata, kining walay dugokan mokaon sa mga kaliskis gikan sa panit nga kanunayng ginapakpak sa mga tawo. Kining mga insektoha mahimong makaplagan diha sa mga unlan ug habol, mga alpombra, ug kinutsonang muwebles. Unsa ka daghan? Gisusi sa mga tigdukiduki nga nagdalag vacuum ug mikroskopyo ang abog diha sa duha ka natakboyang balay. May nakuhang 7,454 ka tungaw diha sa sopa sa usa ka balay sa matag gramong abog, nga may dugang 2,361 ka tungaw sa matag gramo diha sa alpombra ilalom sa sopa.

Mas Grabe pa Kay sa Itom nga Kamatayon

“Sa ika-14ng siglo nga Uropa, ang Itom nga Kamatayon mipatay ug mga 25 ka milyong tawo, o usa sa matag upat,” matud sa magasing American Health. “Ang bag-ong impormasyon nagpakita nga kon ang katawhan magpadayon sa pagpanigarilyo sa presenteng gikusgon, ang mga sigarilyo mopatay ug 10 ka pilo kay nianang gidaghanona: labing menos 250 ka milyon, o usa sa matag lima ka tawo karon nga buhi sa nagaugmad nga mga nasod.” Ang mga kaplag, nga gipasukad sa kaylap nga pagtuon sa kapin sa usa ka milyong tawo, nagpakita nga ang pagpanigarilyo mas labaw pa ganing makamatay kay sa gihunahuna kanhi. “Kami nagtuo kaniadto nga mga usa sa upat ka tigsigarilyo ang namatay tungod sa ilang bisyo,” nag-ingon si Dr. Richard Peto, usa ka propesor sa Oxford University sa Inglaterra. “Apan karon nasayod kita nga labing menos un-tersiya​—ug tingali labaw pa gayod​—sa tanang mga tigsigarilyo ang mamatay gumikan niana. Ang epekto sa panigarilyo sa gidaghanon sa nangamatay sa maong nasod milabaw kaayo sa epekto sa bisan unsang hinungdan.” Sa 250 ka milyong gilaomang mga kamatayon, labaw sa katunga maoy mga tawo gikan sa 35 ngadto sa 69 anyos ang panuigon, kinsa magapamubo sa ilang kinabuhi sa aberids nga 23 anyos tungod sa panigarilyo.