Kon sa Unsang Paagi Ikaw Nahimong “Ikaw”

UNA pa sugdi ang Human Genome Project, daghan na ang nahibaloan sa mga siyentipiko bahin sa atong genetikong gambalay. Mao kanay hinungdan kon nganong ang mga terminong sama sa “mga gene,” “mga chromosome,” ug “DNA” kanunayng hisgotan sa mga taho sa balita samtang ibalita sa medya ang mga diskobre nga gituohan sa mga siyentipiko nga maoy naghimo kanato nga kita. Ang Human Genome Project karon naningkamot sa pagtukod gikan niining mga panukaran ug sa pagsabot sa atong tibuok genetikong kodigo.

Una pa nato tagdon kon giunsa sa mga siyentipiko paghimo kini, palihog basaha ang kahon “Ang Imong Plano,” sa panid 6 niining magasina.

Pagpangita sa mga Gene

Ingon sa nahisgotan na sa unang artikulo, ang pangunang tumong sa Human Genome Project mao ang pagdiskobre kon diin nahimutang ang atong mga gene diha sa atong mga chromosome. Gipakasama kini sa usa ka tigpangitag gene sa “pagpangitag usa ka pundidong bombilya sa usa ka walay numerong balay sa walay ngalan nga dalan diha sa wala hiilhing dakbayan sa usa ka langyawng nasod.” Ang magasing Time nag-ingon nga ang tahas maoy “ingon ka lisod sa pagpangita sa numero sa telepono nga walay adres o apelyido.” Nan, giunsa pagsulbad sa mga siyentipiko kining maong hagit?

Gitun-an sa mga tigdukiduki ang mga pamilya aron makit-an ang mga gene nga magtino sa mga kinaiyahan nga mapanunod nga adunay iladong mga kinaiya ug mga kahuyangan. Pananglitan, ilang nasubay ang mga gene sa color blindness, hemophilia, ug pagkabungi diha sa mga dapit sa usa sa atong mga chromosome. Kining genetic-linkage nga mga mapa, nga maoy pagtawag niini, dili gayod eksakto​—makatudlo kini sa nahimutangan sa gene hangtod lamang sa mga lima ka milyong paris sa mga gene.

Alang sa dugang katukma, ang mga siyentipiko nagtinguha sa pagtigom ug usa ka pisikal nga mapa. Sa usa ka paagi, ilang putlon ang mga kopya sa DNA sa nagkalainlaing gidak-ong mga piraso nga ila dayong susihon alang sa linaing timaan sa pagkasunodsunod. Siyempre, kon mas daghan ang mga piraso, mas lisod ang pagklaseklase niana. Kon imong itandi ang matag piraso sa DNA sa usa ka libro diha sa estante sa librarya nga tin-awng gimarkahan, nan ang pagpangita sa usa ka gene nahisama sa “pagpangita sa usa ka kinutlo sa usa ka libro inay manukiduki pa sa tibuok librarya,” nagkanayon ang magasing New Scientist. Napagamay niining pisikal nga mga mapa ang pagsuhid ngadto sa 500,000 ka paris sa gene. Sa hinapos sa 1993, usa ka tem sa mga siyentipiko nga gipangunahan ni Dr. Daniel Cohen sa Center for the Study of Human Polymorphism sa Paris, Pransiya, nakahimo nianang gitawag sa magasing Time nga “ang unang kompleto​—bisan tuod magubot pa—​nga mapa sa genome sa tawo.”

Ang sunod nga tumong sa proyekto mao ang paglista sa hustong pagkasunodsunod sa kemikal nga mga sangkap sa matag usa sa atong 100,000 ka gene, ingon man sa ubang mga bahin sa genome. Apan samtang gipauswag pa sa mga siyentipiko ang ilang mga katakos sa pagbasa sa DNA, ilang nakaplagan ang genome nga mas komplikado kay sa ilang gituohan.

Pagbasa sa Genome

Ang mga gene gilangkoban lamang ug 2 hangtod 5 porsiento sa atong genome. Ang nahibilin kasagarang gitawag ug “biya nga DNA.” Nagtuo ang pipila ka tigdukiduki niadto nga kining gitawag nga walay-pulos nga mga pagkasunodsunod aksidenteng nahitabo panahon sa ebolusyon. Karon sila nagtuo nga ang pipila niining mga rehiyon nga walay gene maoy nagdumala sa gambalay sa DNA ug nasudlan sa mga instruksiyon nga gikinahanglan sa mga chromosome aron makopya ang ilang kaugalingon panahon sa pagbahin sa selula.

Ang mga tigdukiduki dugay nang interesado kon unsay magpalihok ug magpahunong sa usa ka gene. Ang New Scientist nagtaho nga mahimong adunay ingon ka daghan sa 10,000 sa atong mga gene ang naghimo ug genetikong kodigo aron sa paggamag mga protena nga gitawag ug transcription factors. Daghan niini dayag nga nagkasumpaysumpay ug unya mosibo diha sa usa ka tudling sa DNA sama sa usa ka yawi sa kandado. Sa dihang makapuwesto na mahimong palihokon niini ang duol nga gene o kaha pugngan ang paglihok niini.

Dayon, adunay gitawag nga mga gene nga nganga nga nasudlan sa daghang kopyang mga bahin sa kemikal nga kodigo. Usa niini sagad adunay mga 11 ug 34 ka kopya sa CAG nga triplet​—nga usa ka pagkasunodsunod sa tulo ka mga nucleotide nga magpaila sa usa ka partikular nga amino acid. Kon kini adunay 37 o kapin pa ka kopya, kini mopahinabo ug usa ka makadaot nga sakit sa utok nga gitawag ug Huntington’s chorea.

Tagda usab ang epekto sa kausaban sa usa ka letra diha sa gene. Usa ka sayop nga letra diha sa 146-ka-letrang han-ay sa usa sa duha ka sangkap sa hemoglobin mopahinabo ug sickle-cell anemia. Bisan pa, ang lawas adunay tigsusi nga mekanismo nga nagasuta sa kalig-on sa DNA sa dihang mabahin ang mga selula. Usa ka daot niining maong sistema gikataho nga mopahinabog kanser sa dakong tinai. Daghang ubang mga sakit, sama sa diyabetes ug sakit sa kasingkasing, bisag dili resulta sa usa ka daot nga genetiko, bisan pa maoy resulta sa tingob nga lihok sa daghang daot nga mga gene.

Pagsulat Pag-usab sa Genome

Ang mga doktor nagsusi sa Human Genome Project aron makabatog impormasyon nga makatabang kanila sa paghiling ug pagtambal sa mga sakit sa tawo. Nakahimo na sila ug mga pagsulay nga nagbutyag sa mga abnormalidad sa pipila ka pagkasunodsunod sa mga gene. Ang pipila nabalaka nga gamiton sa mga tawong walay konsensiya ang genetikong pagsulay aron ipatuman ang polisa sa eugenics o pagpatunghag maayong liwat. Sa pagkakaron daghan ang supak sa terapiya pinaagi sa binhi, nga naglangkit sa pag-usab sa mga gene sa sulod sa selula sa mga binhi sa lalaki ug babaye. Bisan ang mga magtiayon nga naghunahuna nga magpaturok ug binhi diha sa test tube sa normal nga pertilisadong binhi kinahanglang moatubang ug mga desisyon kon unsaon kadtong pertilisadong mga binhi nga dili mapili aron itanom ug balik sa matris ug pertilisahon diha sa test tube. Dugang pa, ang mga tawong may kaisipan nagpatugbaw sa ilang mga kabalaka bahin sa sangpotanan sa wala pa mahimugsong bata sa usa ka paghiling nga nadayag nga usa ka daot nga genetiko. Ang kabalaka nga ang genetikong pagkahan-ay sa mga gene sa mga chromosome sa mga hamtong mag-usab sa paagi sa ilang pangempliyo, pagtaas sa posisyon, ug bisan sa pagdawat sa seguro nakapabalaka sa daghan. Anaa usab ang makapatugaw nga pangutana bahin sa pag-usab sa genetikong enhinyeriya.

“Wala matagbaw sa pagbasa sa libro sa kinabuhi,” mikomento ang The Economist, “gusto usab nilang mosulat diha niana.” Ang usa ka paagi nga mahimong himoon kini sa mga doktor maoy pinaagi sa paggamit ug mga retrovirus. Ang usa ka virus mahimong hunahunaon ingong usa ka grupo sa mga gene diha sa usa ka kemikal nga bag. Magsugod sa usa ka virus nga nakaapektar sa mga tawo, kuhaon sa mga siyentipiko ang mga gene nga gikinahanglan sa virus aron magpadaghan sa kaugalingon ug ilisan kinig mahimsog nga matang sa daot nga mga gene sa pasyente. Sa dihang iineksiyon sa lawas, ang virus mosulod sa gipuntiriya nga selula ug ilisan ang daot nga mga gene ug mga mahimsog nga mga gene nga dala niini.

Base sa diskobre labot sa usa ka gene nga makahatag ug panalipod batok sa kanser sa panit, ang mga siyentipiko niining bag-o pa nagtaho ug simpleng pagtambal. Sanglit 1 lamang ka tawo sa matag 20 ang nagdala niining maong gene, ang tumong mao ang pagsagol sa gene diha sa krema nga magpasulod niini nga gene diha sa mga selula sa panit. Didto ang gene mapukaw sa paghimog usa ka enzyme nga gituohan sa mga doktor nga makabungkag sa mga hilo nga mopahinabog kanser nga moatake sa lawas.

Bisag kahibulongan kining mga pamaagiha, ang estriktong mga pagkontrol naglimite sa paggamit sa genetikong enhinyeriya samtang ang mga siyentipiko nakigbisog batok sa mga kabalaka sa publiko bahin sa posibleng mga sangpotanan niini.

Daghan pa ang diskobrehonon bahin sa kakomplikado sa genome sa tawo. Sa pagkamatuod, “walay nagbinugtong nga genome sa tawo,” miingon ang espesyalista sa genetika nga si Christopher Wills. “Adunay lima ka bilyon niini, usa alang sa halos matag tawo sa planeta.” Ang imong genome daghang ikasulti bahin kanimo. Apan nagtug-an ba kini sa tanan?

Ang Imong Genome Nagtug-an ba sa Tanan?

Ang pipila nagtuo nga ang mga gene maoy gagmayng mga diktador nga magpahinabo kanato sa paglihok sama sa atong paglihok. Sa pagkamatuod, gipadayag dili pa dugay sa mga taho sa medya ang pagkadiskobre sa mga gene nga gituohan sa pipila nga maoy hinungdan sa schizophrenia, alkoholismo, ug bisan sa homoseksuwalidad. Daghang siyentipiko nagpasidaan nga magbantay sa posibleng pagkalangkit niini. Pananglitan, ang awtor nga si Christopher Wills nagsulat nga sa pipila ka kaso ang ubang matang sa mga gene yanong “nagpahilig sa mga tigdala niini ngadto sa alkoholismo.” Sumala sa The Times sa London, ang molekular nga espesyalista sa genetika nga si Dean Hamer mipahayag sa hunahuna nga ang seksuwalidad sa tawo tinuod nga komplikado kaayo nga matino sa usa ka gene. Sa pagkatinuod, ang 1994 Britannica Book of the Year nagtaho: “Hinunoa, walay espisipikong gene ang nailhang nagpahilig ngadto sa homoseksuwalidad ug ang nahimo na niini kinahanglan pang pamatud-an sa uban.” Dugang pa, ang magasing Scientific American nagpahayag: “Ang mga paggawi lisod kaayong hubaron, ug halos ang tanang ginaingong genetikong pasikaranan mahimo usab nga ipatin-aw ingong usa ka epekto sa kalikopan.”

Makaiikag, sa seryal sa telebisyon nga BBC nga Cracking the Code, ang espesyalista sa genetika nga si Dr. David Suzuki mipahayag sa pagtuo nga ang “atong personal nga mga kahimtang, atong relihiyon, bisan ang atong sekso makausab sa paagi sa pag-apektar kanato sa atong mga gene. . . . Ang paagi sa pag-apektar kanato sa atong mga gene nagadepende sa atong mga kahimtang.” Tungod niini, siya mipasidaan: “Kon imong mabasa sa mga mantalaan nga nadiskobrehan sa mga siyentipiko ang usa ka gene alang sa alkoholismo, o kriminalidad, o intelihensiya, o bisag unsa, ayaw kanag tuohi ingong tukma gayod. Aron mahibaloan kon sa unsang paagi ang usa ka partikular nga gene nagaapektar sa usa ka tawo, kinahanglang masayod ang mga siyentipiko sa tanang butang bahin sa palibot nianang tawhana, ug bisan kana kulang pa.”

Tinuod gayod nga dili, tungod kay lain pang hinungdan ang mahimong makaimpluwensiya kon unsa ka. Tagdon sa mosunod nga artikulo kon unsa kini ug kon sa unsang paagi kini makaapekto kanimo alang sa imong ikaayo.

[Kahon/Diagram sa panid 6, 7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Imong Plano

• Ang imong lawas gilangkoban sa mga napulo ka trilyong selula, nga kadaghanan niini nasudlan ug kompletong plano bahin kanimo. (Ang imong pula nga selula sa dugo, hinunoa, walay uyok ug busa wala masudli sa plano.)

• Ang imong mga selula maoy komplikadong mga gambalay, sama sa mga siyudad nga adunay mga pabrika, mga planta sa enerhiya, ug tinong mga ruta nga pasulod ug pagula sa selula. Ang sugo nagagikan sa uyok sa selula.

• Ang uyok sa imong selula, ang pinuy-anan sa imong plano, ikatanding sa munisipyo, diin ang awtoridad sa lokal nga kagamhanan sa kinatibuk-an sagad maoy nagtipig sa mga plano sa mga tinukod nga itukod sa maong dapit. Aron matukod kini, kinahanglang adunay moorder ug materyales, mohikay sa mga galamiton ug mga himan alang sa trabaho, ug organisahon ang mga magtutukod.

• Ang imong mga chromosome nagpatin-aw sa imong plano. Kining 23 ka paris sa hugot nga naglambod nga mga molekula sa DNA, kon badbaron ug sumpayon, moabot kutob sa bulan ug balik sa yuta sa mga 8,000 ka beses!

• Ang imong DNA adunay mga kilid nga nasumpay sa mga paris sa kemikal nga mga sangkap nga gitawag ug mga base, sama sa mga ang-ang sa hagdanan apan ang hagdanan naglikos. Ang base adenine (A) kanunayng nasumpay sa thymine (T), ang cytosine (C) uban sa guanine (G). Kihara ang samag-hagdanan nga DNA sama sa imong pag-abli ug siper, ug madayag kanimo ang genetikong kodigo nga natitik niadtong upat ka letra, A, C, G, ug T.

• Ang imong mga ribosome, samag nagaandar nga mga pabrika, motapot sa ilang kaugalingon aron basahon ang kodigo nga mensahe sa RNA (ribonucleic acid). Samtang nagahimo niini, ilang tuhogon ang lainlaing mga kemikal nga gitawag ug amino acid, nga nagporma sa mga protena nga naghimo kanimo nga “ikaw.”

• Ang imong mga gene maoy mga bahin sa DNA nga nagtaganag mga hulmahan nga naghimog mga bloke nga igtutukod sa lawas, ang mga protena. Kini nga mga gene maoy motino sa imong pagkadali-matakdan sa pipila ka sakit. Aron mabasa ang imong mga gene, ang kemikal nga mga gamit nga gitawag ug mga enzyme maoy moabli sa usa ka latid sa DNA. Dayon “basahon” sa ubang mga enzyme ang gene, nga samtang nagabasa nagapanukod ug magkatukmang mga seryal sa mga base sa gikusgong 25 sa usa ka segundo.

[Kaon/Hulagway sa panid 8]

“Genetic Profiling”

Kuha ug pipila ka DNA gikan sa mga tisyu sa tawo ug tipaktipaka kini. Ibutang ang mga tinipak diha sa usa ka gel, paagian ug koryente, ug dayon ihumol ang resulta nga mga patak diha sa nipis nga naylon. Dugangi ug radyoaktibong tigsuhid nga gene, ug letratohi. Ang resulta maoy fingerprint sa DNA.