Pagpaniid sa Kalibotan
Ang Taas nga Bili sa Pagpangawat ug Sakyanan
Sumala sa bag-ong mga ihap nga gipagula sa Statistics Canada, 146,846 ka sakyanan ang gipangawat sa Canada niadtong 1992, usa ka taas nga rekord. Ang gidaghanon sa gipangawat mikabat ug 8.4 sa matag 1,000 ka sakyanan, samtang ang gidaghanon sa Tinipong Bansa maoy mga 8.3, matud sa mantalaang The Vancouver Sun. Ang kinawat nga mga sakyanan panagsa rang mahibalik sa orihinal nga kahimtang niini, ug ang taho nag-ingon nga “ang mga alkansi gumikan sa gipangawat nga mga awto, sa mga kabtangan gikan sa mga awto, ug gumikan sa bandalismo sa mga sakyanan mikabat ug $1.6 ka bilyon niadtong 1992.” Kining maong mga alkansi maoy mga 30 ka beses nga mas labaw kay niadtong gumikan sa mga panikas ug pagpangawat sa kredit kard ug mga 500 ka beses nga mas labaw kay sa maalkansi gumikan sa pagpanulis ug bangko. Ang lingawlingawng pagsakaysakay gihisgotan nga maoy labing komon nga hinungdan sa pagpangawat ug mga sakyanan. “Ang mga batan-on nga nag-edad ug 12 ngadto sa 17 anyos naglangkob sa halos katunga niadtong gisumbong nga nangawat ug awto,” midugang ang Sun.
Seryal nga Tigkaon
Usa ka lalaki nga taga-New York nagsulod-gawas sa prisohan kapin sa 31 ka beses tungod sa samang sala: pagpangawat ug pagkaon. Ang 36-anyos nga lalaki mosulod sa usa ka restawran, moorder ug lamiang alkoholikong ilimnong-pagana ug lamian nga pagkaon, ug matapos uban sa usa ka tasa sa purong kape. Sa dihang moabot ang resibo, iyang sultian ang silbidor nga wala siyay kuwarta ug maghulat nga dakpon. Nganong gibuhat niya kana? “Lisod ang kinabuhi gawas sa prisohan,” ang walay-puy-anang tawo miingon. Adunay kahusay sa prisohan, makakaon ka kanunay, ug lamian ang pagkaon, siya nangatarongan. Gawas pa, dili niya buot nga mangawat ug modagmal ug mga tawo; buot lang niyang makakaon pag-ayo ug makabaton ug hinlong katulganan ug malinawong dapit nga katulgan. Busa kanunay siyang moangkon nga sad-an sa korte ug magtinguha sa bug-os nga sentensiya. Ang pagpapriso kaniya mobili sa mga tigbayad ug buhis ug $162 kada adlaw. Sa pagkatinuod, ang iyang bag-ohay pang $51.31 nga pagkaon mibili kanila ug $14,580 sa pagpabilanggo gumikan sa iyang 90-ka-adlaw nga sentensiya. Migasto kaniya ang mga tigbayad ug buhis sa New York ug kapin sa $250,000 sulod sa milabayng lima ka tuig. “Ang mga abogado sa Legal nga Tabang,” matud sa The New York Times, “nakakita ug diyutay apan nagakadaghang tawo nga mohimo ug ginagmayng krimen sa tuyo nga mabilanggo” aron “kadangpan gikan sa kakabos o kagutom.”
Pangutan-a ang Imong Dentista
Ang di pa dugayng mga pangagpas sa posibilidad nga mapasa ang kagaw sa AIDS pinaagi sa mga paagi sa pag-atiman sa ngipon nakapahadlok sa mga tawo. Usa ka pagtuon nga gihimo sa American Dental Hygienists’ Association nagpadayag nga 83 porsiento sa dental nga mga pasyente nabalaka nga mataptan ug mananakod nga sakit samtang giatiman ang ilang ngipon. Sumala sa magasing American Health, seguroon sa mga pasyente nga dili lang kay magguwantes ug magtaptap ang mga dentista kondili ilisan usab nila kini sa dili pa moatiman sa sunod nga pasyente. Ang magamit pag-usab nga mga kasangkapan kinahanglang esterilisahon pinaagi sa kainit human sa matag pasyente. Ang American Health nag-ingon nga ang “bugnaw nga paagi sa pag-esterilisar, sama sa paghinlo sa kasangkapan ginamit ang alkohol, dili pa igo.” Ang magasin midugang nga “kon ang imong dentista dili buot nga motubag sa imong mga pangutana, pangitag laing dentista.”
Nataptang mga Biyahedor
Gibanabana sa WHO (World Health Organization) nga tali sa 20 ug 50 porsiento sa upat ka bilyong tawo nga nagabiyahe matag tuig ang naapektahan sa kalibanga, kasagaran tungod sa nahugawang pagkaon o tubig. Ang kakapoy sa pagbiyahe, dyet lag, o kausaban sa pagkaon ug klima mahimong makadugang sa suliran pinaagi sa pagpaluya sa resistensiya sa biyahedor. Sa pagpamenos sa posibilidad nga magkalibang, ang WHO misugyot sa mosunod: Seguroa nga ang pagkaon naluto pag-ayo ug init pa sa dihang gidalit. Kon dili luwas ang tubig imnonon, pabukali kana o idis-inpektar ginamit ang kasaligang mga tabletas nga mabatonan sa mga botika. Likayi ang hilaw nga mga pagkaon gawas sa prutas o utanon nga mahimong panitan o pakpakan. “Hinumdomi ang sanglitanan,” matud sa WHO, “Lutoa kana, paniti o ayaw kanag kan-a.”
Mga Kalapasan sa mga Katoliko
Sumala sa The New York Times, si Papa Juan Paulo II nagaawhag sa mga Katoliko sa pagtul-id sa ilang mga kalapasan nga nahimo batok sa katawhan latas sa milabayng 2,000 ka tuig. Ang papa miingon nga ang iglesya kinahanglang “mahimong mas bug-os nga mahunahunaon sa pagkamakasasala sa iyang mga sumusunod.” Dayag nga kining maong mga kalapasan may kalabotan sa papel nga gidula sa mga Katoliko panahon sa makalilisang nga Inkwisisyong Espanyol ug sa Nazi nga Holocaust. Ang Times nag-ingon nga “ang isyu sa pagtul-id sa kasaypanan sa mga Katoliko maoy sensitibo tungod kay kini nagpasabot ug kasaypanan sa paghulagway sa iglesya sa kamatuoran niini.” Ang mantalaan midugang nga ang pipila ka kardinal mibati nga “mas hinungdanon pa ang pagsusi sa modernong etnikong mga kapakyasan.”
Mga Pusil sa Amerika
Sumala sa bag-ohay pang taho, adunay mga 200 ka milyong pusil nga gihuptan sa kadaghanang tawo sa Tinipong Bansa. Sa aberids, may mapusilan matag duha ka minutos. Matag 14 minutos may mamatay gumikan sa pagpusil. Matag unom ka oras usa ka bata o tin-edyer ang maghikog ginamit ang pistola. Ang taho nag-ingon nga sa bisan unsang usa ka adlaw, ang Amerikanong mga bata magdala sa tunghaan ug mga 270,000 ka pistola. Ang magasing Redbook misaysay nga “tali sa 1979 ug 1991, halos 50,000 ka bata ang namatay pinaagi sa pagpusil—halos katumbas sa gidaghanon sa tanang Amerikano nga namatay sa Gubat sa Vietnam.”
Mga Magtiayon sa India Giatake
Sa India, ang kaminyoon “giatake sa tuling nagakahimong ‘ako-una’ nga sosyedad,” matud sa magasing India Today. Mas daghan ug mas batang mga magtiayon ang nagahusay sa ilang mga away diha sa mga korte. Ang magtatambag nga si Dr. Narayana Reddy nagtaho nga “ang gidaghanon sa mga tawo nga mangayog propesyonal nga tambag sa unang pipila ka tuig sa kaminyoon midoble sa milabayng lima ka tuig,” sumala sa India Today. Ang pipila ka magtiayon nagtinguhag propesyonal nga tabang sulod sa pipila ka adlaw human sa ilang kasal. Sa kinadak-ang bahin, walay butang bag-o sa mga hinungdan nga nagpahinabog kagubot taliwala sa mga kaminyoon sa India: panapaw, alkoholismo, mga panagbangi sa salapi ug kabtangan, mga suliran batok sa mga ugangan ug mga bayaw, ug bahin sa sekso nga mga isyu. Ang kapit-os “nahimong anaa-kanunay, dili-makita ug daotang langyaw sa Indian nga panimalay.”
Kontra-Lamok nga Radyo?
Giangkon nga usa ka estasyonan sa radyo sa Polandia nagpailaila sa usa ka bag-ong paagi sa pagpakig-away sa karaang peste nga lamok. Ang Pranses nga magasin sa kinaiyahan nga Terre Sauvage nagtaho nga panahon sa pagpangitlog sa mga lamok sa Polandia, linibong mga mamiminaw sa radyo nakapakigbugno niining makapikal nga mga insekto nga wala mogamit ug mga igpapatay sa peste. Ila lamang gipatokar ang ilang mga radyo sa estasyon nga ginganlag Radio Zet. Sumala sa Terre Sauvage, ang estasyonan sa radyo nagsibya ug padayong signal nga, bisan tuod dili madungog sa mga tawo, madungog sa mga lamok. Ang sibya maoy elektronik nga pagsundog sa taas-ug-frequency nga mga tingog nga ipagula sa mga kabog nga mokaon ug lamok—igong makapabugaw sa lamok nga makadungog niana.
Mas Daghan ang Nagakatigulang
Ang tawhanong pamilya nagakatigulang na. Ang World Health, usa ka mantalaan sa World Health Organization, misaysay nga “kada bulan, ang presenteng tibuok-kalibotang gidaghanon nga 360 ka milyong tawo nga nag-edad ug 65 ug kapin pa nadugangan ug 800,000 ka tawo.” Sulod sa mosunod nga 30 ka tuig, ang gidaghanon sa mga tigulang gidahom nga moabot sa gibanabana nga 850 ka milyon. Ang Uropa ug Amerika del Norte nakasinati ug dakong pag-uswag sa porsintahe sa mga tigulang tungod sa “kanunayng menos nga pertilidad ug nagauswag nga gidahom nga gitas-on sa kinabuhi” nianang mga nasora, mipahayag ang World Health. Ang magasin nag-ingon nga “ang Sweden karon nakabaton sa ‘kinatigulangang’ populasyon sa kalibotan, uban sa kapin sa 18% sa mga molupyo niini nga nag-edad ug 65 o kapin pa.”
Pagkaon ug Panglawas sa Britanya
“Ang mga Briton nahilakip sa labing dili-maayog-panglawas nga mga Uropanhon,” miangkon ang Britanikong magasin nga The Economist. Ang usa ka bag-ohayng pagtuon nagpadayag nga mga katunga sa populasyon sa mga hamtong sa Britanya “sobra sa timbang o tambok—nga lagmit nagpatin-aw kon nganong ang mga Briton, sunod sa mga Czech, mas daling masakit sa kasingkasing kay sa bisan unsang ubang nasod,” nagpahayag ang The Economist. Ang Komite sa Medikal nga mga Bahin sa Polisa sa Pagkaon sa gobyerno nakahimog ubay-ubayng sugyot sa pagpaarang-arang sa kahimtang. Ang mga sugyot niini naglakip sa pagkaon ug dugang “isda, tinapay, mga utanon ug mga patatas” ug pagmenos sa pagkaon ug asin, asukar, ug tambok.
Pag-iban sa “Ozone”
Ang OMM (World Meteorological Organization) sa Geneva, Switzerland, mitagna nga bisan pa sa mga paningkamot sa pagpamenos sa kadaot ngadto sa ozone nga hut-ong sa yuta, ang pag-iban sa nagpanalipod nga hut-ong mopadayon sa pag-uswag labing menos hangtod sa kataposan sa ika-20ng siglo. Sumala sa balita nga France-Presse, ang mga panghinapos sa OMM gipasikad sa mga paniid sa 266 ka siyentipiko sulod sa milabayng upat ka tuig sa 29 ka lainlaing mga nasod. Ang mga paagi nga gihimo karon sa pagpakunhod sa makadaot-sa-ozone nga mga binuga sa mga industriya daw nagsugod na sa pagbaton sa gitinguhang epekto. Apan ang taho sa OMM nagpadayag nga adunay “tibuok-yuta ug padayong pag-us-os” sa kalig-on sa stratospheric ozone nga hut-ong sa yuta ug nagpasidaan nga ang kinalisdang yugto “anaa pa sa unahan.”