Costa Rica—Gamayng Nasod, Dagaya sa Nagkadaiyang Kalalangan

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA COSTA RICA

NGA ang Costa Rica maoy gamayng nasod sa taudtaod madayag iniglandig nimo sa San José Airport, pipila ka milya sa gawas sa kaulohan. Sa usa ka gutlo nagpaibabaw ka sa Dagat Caribbeano, ug mga gutlo sa ulahi nagalupad ka paubos ibabaw sa Pasipiko, nga nagapangandam nga molandig. Ang Costa Rica, nga usa ka nasod nga dunay mga tulo ka milyong molupyo, maoy hiktin nga yutang bukiron ug bolkaniko nga maoy nagbulag sa Nicaragua gikan sa Panama. Usa kini sa pito ka nasod nga maoy naglangkob sa Sentral Amerika, apil ang Isthmus sa Panama, ang yutang nagdugtong sa Mexico sa Amerika del Norte ug sa Colombia sa Amerika del Sur.​—Tan-awa ang mapa, panid 17.

Inigkasinati na nimo sa imong palibot, mahingangha ka sa labong nga mga tanom, sa lunhawng katahom sa kabanikanhan. Bisan asa ka motan-aw, maorag makakita ka ug mga kahoyng palma, mga tanom nga saging, ug katubhan maingon man mga plantasyon sa kape ug daghang matang sa talagsaong mga tanom, mga kahoykahoy, ug kabulakan. Paraiso sa usa ka botanista ang Costa Rica. Apan sa dili pa kita mabihag niining makalingaw nga nasod, atong susihon ang diyutayng kasaysayan niini.

Laing Diskobre ni Columbus

Niadtong 1502, si Christopher Columbus, sa ikaupat niyang biyahe, uban sa iyang mga sakayan nasakpan sa usa ka bagyo duol sa baybayon sa nailhan karong adlawa nga Honduras. Sa pagpangitag katagoan, siya misubay sa bahin sa Nicaragua nga gitawag karon ug Mosquito Coast ug midunggo sa usa ka gamayng balangay sa mga lumad nga gitawag ug Cariari. Nahibulong siya sa kamaabiabihon sa mga tawo ug sa labong nga mga tanom. Labi pa siyang nahingangha sa bulawang mga dayandayan nga gigamit sa pipila ka lumad. Si Columbus, tungod sa kahakog niyag bulawan, nagtuo nga usa kadto ka baybayon nga dagaya sa mahalong mga mineral. Sumala sa gisangpotan, ang iyang mga paglaom nagun-ob, apan human lamang manganlan sa Katsilang mga eksplorador ang yuta nga Costa Rica, o Datong Baybayon.

Sa lakaw sa kasaysayan, ang Costa Rica mibulag sa Espanya ug nakaangkon sa iyang kaugalingnan. Niadtong 1949, human sa kadiyut nga gubat sibil, ang nasod nahimong talagsaon sa modernong kasaysayan​—ang presidente sa maong panahon, si José Figueres, migamag usa ka batakang-balaod nga nagwagtang sa kasundalohan! Kanang radikal nga lakang nagdasig sa pila ka Amerikanong mga Quaker sa pagbalhin ngadto sa Costa Rica, diin sila mitukod ug usa ka pabrika sa keso, sa Santa Elena. Sa palibot sa pipila ka gubot nga mga nasod sa Sentral Amerika, ang Costa Rica tinuod gayod nga dangpanan sa kalinaw.

Yutang Adunay Daghang Kadaiyahan

Sa pagbiyahe agi sa usa ka gamayng bahin sa nasod aron moduaw sa Poás ug Arenal nga mga bolkan, nahingangha kami sa labihan ka daghang lainlaing mga tanom ug kakahoyan, tropikanhong kabulakan, giatimang mga semilyahag bulak nga sinalipdan sa pukot nga itom, ug dako kaayong umahan sa strawberry. Mibati kaming gamay tupad sa labihan ka dagkong mga dahon sa sombrilla del pobre (payong sa tawong kabos) o tanom nga biga. Ang mga bakilid naputos sa dugom berde nga mga punoan sa kape nga nagyungyong tungod sa pulahon niining mga bunga.

Sa Costa Rica, nahadiindiin ang mga alibangbang. Duol sa San José, adunay duha ka buhianan ug alibangbang diin ikaw makatan-aw ug makaletratog mga alibangbang diha sa kinaiyanhong kalikopan. Usa ka giyang basahon nag-ingon nga “mas daghan ang mga alibangbang niining gamitoyng nasod kay sa tibuok nga Tinipong Bansa.” Nag-ingon usab kini nga “nahibalo na karon ang mga siyentipiko nga ang Costa Rica maoy usa sa mga dapit nga may labing daghang lainlaing mga kalalangan sa kalibotan.” Dili katingad-an nga ang mga botanista ug mga biologo magpanon sa gamayng nasod sa Costa Rica aron pagtuon sa nagkadaiyang mga kalalangan.​—Tan-awa ang kaubang kahon.

Ang laing pananglitan sa nagkadaiyang ihalas nga kalalangan mao ang kalanggaman sa Costa Rica. Kinahanglang igmat ka aron makakita sa pipila ka langgam ug mas tulin pa aron pagletrato niini! Ang mga panon sa berdeng mga loro langasan bisan asa kini mangadto. Nanglupad sa ibabaw ang zopilotes, o itom nga mga langgam mandadagit, nga hait ug panan-aw nga nagapangita sa sunod nga pagkaon niini. Sa atop-atop sa lasang, ikaw basin makakita sa salikwaot nga mga toucan, uban sa labihan ka dagkong mga sungo niini. Nakit-an namo ang dalag-ug-paa nga finch ug ang dalag-ug-dughan nga kiskadee flycatcher nga naglupadlupad latas sa kakahoyan. Nasiklapan usab namo ang usa ka hummingbird nga naglupadlupad ibabaw sa kabulakan sa duol alang sa sunod nga pagtimtim niini sa dugos sa bulak. Sa ZooAve (Pasundayagan sa Kalanggaman), nalingaw kamig tan-aw sa tanang matang sa langgam sa Costa Rica. Diha ang daghag-kolor, sabaang mga periko nga nagpaila sa presensiya niini. Kaluoy intawon, ang daghan kaayong ubang kalanggaman gibutang sa mga halwa, lakip ang usa ka pamilya sa upat ka ngiwngiw, nga nagtupad sa pagbatog, nga makinaadmanon kaayo ug mga dagway.

Ang Costa Rica nabantog sa nagkadaiya kaayong nasyonal ug pribadong mga parke niini, sa Indian nga mga reserbasyon, ug sa mga dangpanan sa ihalas nga kahayopan. Sa pagkamatuod, halos 27 porsiento sa yuta ang protektado, ang kinadak-ang bahin sa bisan haing nasod sa kalibotan. Busa kon gusto nimong mobiyahe, makapili ka sa matang sa yuta ug sa ekolohikanhong kahimtang.

Kon moadto ka gayod sa Costa Rica, sa labing menos adunay usa ka gamayng pasidaan nga angayng matngonan. Kon ikaw magmanehog sakyanan didto, ikaw mahimong pasayloon sa paghunahuna nga hubog ang daghang drayber sa imong unahan. Ngano? Tungod kay kasagaran nga sila moliko ug moikis-ikis nga walay pasidaan. Unsa ba ang ilang ginabuhat? Sila nagalikay sa dagkong mga libaong nga nagdaot sa sistema sa karsada sa nasod. Busa, usa ka brosyur sa turista nag-ingon bahin sa bantogang Monteverde Cloud Forest Reserve: “[Kini] mahimong maabot pinaagi lamang sa pag-agwanta ug daghang oras sa ngil-ad nga mga karsada; ang pagduaw sa ubay-ubayng mga adlaw gisugyot inay ang dali nga biyahe pasulod ug pagawas sa reserbasyon.” Hinuon, kon ikaw mobiyahe sa usa ka sakyanan nga maayog suspensiyon ug lig-on ang mga ligid, mahimong dili ka kaayo maapektahan niining maong mga libaong.

Sa pagkatinuod, daghan kaayo ang matan-aw ug makalingaw sa Costa Rica nga ang duha-ka-semanang bakasyon motugot kanimo sa pagbaton lamang ug hapaw nga handumanan sa katahom ug kadaiyahan sa maong makalingaw nga yuta. Usa ka otel dunay pila ka eksibit diha sa usa ka gamayng pasundayagan. Sa pagkamaluluton gitugotan kami sa guwardiya nga mosulod sa mga halwa aron pagletrato sa usa ka toucan ug sa usa ka ambongan nga ocelot. Ang kadaiyahan mapadapat usab sa maabiabihong katawhan sa Costa Rica.

Usa ka Talagsaong Panagkatigom sa mga Tico

Unsa ang mga tico? Kana ang iladong ngalan nga gihatag sa katawhan sa Costa Rica. Naggikan kini sa batasan nga gamiton ang iglanggikit aron pagpasabot sa kagamay nga mao ang -ico diha sa pinulongang Kinatsila. Pananglitan, chiquitico alang sa gamay, bonitico alang sa nindot o maanyag, ug jovencitico alang sa batan-on. Sa banikanhong lungsod sa Sarchí, ang tico nga mga artisano nabantog tungod sa ilang orihinal pinintal-sa-kamot nga carretas, o mga karomata sa toro. Ang matag usa maoy linaing buhat sa arte. Ang mga turista mopalit ug ginatos nga gagmayng mga kopya.

Sa kataposan sa 1994, nakahigayon ang mga tico pagkakita ug espesyal kaayong butang diha sa ilang Katolikong nasod. Ang Disyembre 30 hangtod Enero 1, 1995, mao ang mga petsa alang sa usa ka relihiyosong kombensiyon sa mga Saksi ni Jehova nga gihimo sa nasodnong estadyum sa saker sa Sabana Park, San José. Kadto gihimo ubos sa Biblikanhong tema nga Temor Piadoso (Diyosnong Kahadlok), ug ang mga Saksi nangabot gikan sa tibuok nasod, samtang ang gagmayng mga delegasyon nangabot gikan sa ubang mga nasod sa Sentral ug Sur Amerika. Ang Costa Rica adunay kapin sa 15,000 ka aktibong Saksi. Pila ang mitambong niadtong espesyal nga okasyon? Sa Biyernes 21,726 ka tawo ang miabot​—batan-on, tigulang, mga ginikanan, mga bata, ang tanan maoy hapsay ug kasarangan ang pamiste. Sa Sabado ang panon miuswag ngadto sa 25,539, ug 681 ang nabawtismohan sa tulo ka dagkong bawtismohanan nga gitukod sa usa ka tumoy sa nataran. Pagka-Dominggo ang gidaghanon sa nanambong miuswag ngadto sa 27,149! Pagkadako sa kalipay sa mga misyonaryo, mga payunir (bug-os-panahong mga magsasangyaw), ug sa mapaubsanong mga lalaki, mga babaye, ug mga bata nga makugihon kaayo sa pagsangyaw sa balay-balay sa tibuok nga teritoryo sa Costa Rica. Ug pagkamakapadasig ang pagtan-aw sa daghan kaayong pamilya sa gawas sa estadyum, nga sinalipdan sa adlaw ilalom sa ilang daghag-kolor nga mga payong!

Pagkahuman sa programa, gikuha sa linibo ang ilang mga panyo ug gipakayabkayab agig panamilit sa usag usa. Kadto maoy makapatandog nga gutlo.

Costa Rica Nagkinahanglan sa Bag-ong Kalibotan sa Diyos

Bisan pag adunay daghan niining nasora nga magpahinumdom sa usa sa paraiso​—ang nagkadaiya niining talamnon ug kahayopan ug ang nindot nga klima niini—​ang mga tico, sama ra sa katawhan sa bisan unsang laing nasod, nagkinahanglan sa ‘bag-ong mga langit ug sa bag-ong yuta’ nga gisaad ni Jehova pinaagi ni Kristo Jesus. (Isaias 65:17; 2 Pedro 3:13; Pinadayag 21:​1-4) Sama sa makita sa tibuok kalibotan, makita usab sa Costa Rica ang mga timailhan sa kakabos, uban sa mga pamilyang nagpuyo sa timawang mga balay. Unya anaa usab ang balatian ug kamatayon, nga nagsakit sa tanang tawo. Busa, madasigong ginawali sa mga Saksi ni Jehova ang maayong balita bahin sa pagmando sa Gingharian sa Diyos, ang Ginghariang gipangayo sa tanang sinserong mga Kristohanon diha sa gibantog nga Amahan Namo, o Pag-ampo sa Ginoo. Ubos sa maong gisaad nga matarong nga pagmando, labi pa unyang madayag ang dagayang lainlaing kalalangan sa Costa Rica, sa walay-kataposang kadayegan sa Diyos.

[Kahon sa panid 19]

Dagayang Lainlaing Kalalangan sa Costa Rica

Ang librong Costa Rica​—A Natural Destination nag-ingon: “Ang Costa Rica adunay dagayang mga espesye. Kining gamayng nasod nga misakop ug menos sa tulo ka bahin sa napulo ka libo [0.03%] sa nawong sa yuta maoy puy-anan sa 5 porsiento sa tanang espesye sa tanom ug hayop nga nasayran nga naglungtad.” Pananglitan, anaay:

Labing menos 830 ka espesye sa langgam, apil ang mga toucan ug mga quetzal

Labing menos 35,000 ka espesye sa insekto

Labing menos 9,000 ka espesye sa vascular nga tanom

Labing menos 208 ka espesye sa mammal, apil ang mga ocelot

Labing menos 220 ka espesye sa reptilya, apil ang dagkong mga ibid

Labing menos 160 ka espesye sa amphibian, apil ang mga baki nga makahilo

Labing menos 130 ka espesye sa isda sa tab-ang

Ang pila ka siyentipiko nagbanabana nga mahimong adunay usa ka milyong espesye sa Costa Rica.

[Kahon sa panid 19]

Mga Bolkan

Nasayrang adunay mga 112 ka baba sa bolkan nga mahimong patay o aktibo. Ang makapahinganghang Arenal nga bolkan, nga may gihabogong kapin sa 1,500 ka metros maoy usa sa labing aktibo sa kalibotan. Kon gusto nimo kining makita, mas maayong imong susihon ang panagna sa panahon sa dili ka pa mohimo sa hago nga biyahe latas sa libaongong dalan. Ang Arenal kasagarang matabonan ug mga panganod.

Ang Irazú nga bolkan adunay gihabogong 3,400 ka metros. Aktibo kini gikan sa 1963 hangtod 1965.

Ang Poás nga bolkan, nga ang gihabogon maoy kapin sa 2,700 ka metros, maoy samag usa ka bukid nga duhag mata​—ang usa maoy puti ug nagbukal diha sa aktibong baba ug ang lain, usa ka asul nga lanaw nga giliyokan ug bagang lasang.

[Mapa sa panid 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

NICARAGUA

COSTA RICA

Arenal

Monteverde

Poás

Sarchi

San José

Cartago

Limón

PANAMA

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Panid 16:

Toucan ug Arenal nga bolkan

Panid 17:

1. Baba sa Poás nga bolkan

2. Macaw

3. Lumad nga sayaw

4. Bromeliad

5. Tanom nga biga

6. Ibid

7. Ocelot

[Mga hulagway sa panid 18]

“Diyosnong Kahadlok” nga Kombensiyon sa San José; 681 ang nabawtismohan, apil si Digna (layong tuo)