Cuzco—Karaang Kabisera sa mga Inca
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Peru
MAHINAMON ug mahadlokon kami samtang ang among ayroplano mitakilid pag-ayo samtang miliko ug mitugpa sa hiktin nga walog. Molandingay na kami sa makasaysayanhong siyudad sa Cuzco, Peru. Bisan tuod ang siyudad nahimutang sa kapin sa 3,400 ka metros nga gihabogon, ang batoong kabukiran nagbuntaog nga mas taas pa, nga naghimo sa among pagpadulong sa tugpahanan nga morag peligroso kaayo. Ikalipay, nakalanding kami nga luwas. Makapahimuot ang pagtan-aw niining nabantog nga siyudad nga may 275,000 ka molupyo, nga sa usa ka panahon maoy kabisera sa halapad nga Imperyo sa Inca.
Ang karaang kultura sa Inca dayag gihapon sa Cuzco. Kadaghanan sa mga lumolupyo sa siyudad nagsulti gihapon ug Quechua. Sa pagkatinuod, ang mga walo ka milyong tawo sa kabukirang Andes nagsulti gihapon niining karaang pinulongan. Di pa dugay, ang komunidad sa Quechua nagdani sa mga awtoridad sa pag-usab sa ngalang Cuzco ngadto sa Qosqo, sanglit ang ponetikong paglitok sa Qosqo mas duol sa orihinal nga ngalan sa Quechua.
Usa ka Karaang Siyudad
Ang mga historyano nag-ingon nga kining siyudara nagsugod mga 1,500 ka tuig una sa pagkatawo ni Kristo. Kana maoy sa panahon nga gigiyahan ni Moises ang Israel pagawas sa Ehipto. Unya, mga 600 ka tuig kanhi, si Pachacuti, ang ikasiyam nga emperador sa Inca, mipunit ug usa ka kumkom nga yutang kulonon ug giporma kanang usa ka modelo sa usa ka bag-o, gidisenyo pag-usab nga siyudad sa Cuzco. Si Pachacuti nagsugod sa pagmando 89 ka tuig una moabot ang Espanyol nga mga konkistadores sa mga 1527. Ubos sa iyang pagdumala ang siyudad nahimong usa ka maayong pagkatukod nga kaulohan nga may libolibong kabalayan, ang patukoranan sa modernong Cuzco.
Sumala sa pipila ka lumad, ang siyudad gibahin ngadto sa upat ka seksiyon, nga nagsugod sa sentro diin ang plasa sa siyudad nahimutang. Kining maong plasa nailhan sa Quechua nga ang huacaypata, usa ka dapit sa mga selebrasyon, pagpahayahay, ug pag-inom. Ang pipila ka eksperto sa pinulongang Quechua nag-angkon nga ang “Cuzco,” o “Qosqo,” nagkahulogang “ang Sentro sa Kalibotan.” Busa, ang sentro sa plasa sa Cuzco nahimong chawpi, o “ang sentro sa sentro sa Imperyong Inca.”
Gikan sa Cuzco, ang emperador sa Inca nagmando ibabaw sa mga bahin sa presenteng-adlaw nga Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador, ug Peru—nga kadaghanan niana maoy tabunok ug tambok nga yuta. Ang mga tawo milampos sa pagpanguma pinaagi sa paghimo ug daghag-ang-ang nga mga hinagdang-yuta nga lainlain ug gihabogon. Niining daghag abot nga mga hinagdang-yuta, ilang gipatubo ang pipila ka tanom nga nagtagana gihapon sa kadaghanan sa pagkaon sa kalibotan, sama sa puti nga patatas ug sa liso nga lima.
Ang pagbiyahe latas sa teritoryo sa Inca dili gayod unta posible kon wala pa ang ekselenteng sistema sa mga dalan nga milukop sa imperyo. Sa matahom nga Cuzco ang usa dali rang makahanduraw sa karaang mga Inca nga nanagpangabot uban sa ilang mga panon sa mga llama, ang hayop nga kargahanan sa Andes. Ang ilang bililhong karga naglakip sa mahalong mga bato, tumbaga, plata, ug bulawan.
Abunda ang bulawan, apan wala kana gamita ingong salapi sa mga Inca. Tungod sa metalikong-dalag nga gilak niini, ang bulawan nalangkit sa diyos sa mga Inca, ang adlaw. Kasagaran, ang ilang mga templo ug mga palasyo giadornohan sa mga palid sa bulawan. Naghimo gani sila ug usa ka bulawang tanaman, nga may mga hayop ug mga tanom nga gikulit sa solidong bulawan. Handurawa ang makapahinganghang talan-awon sa karaang Cuzco, nga ang gibulitag-bulawan nga mga tinukod naggilakgilak sa adlaw! Masabot, ang maong kadagaya sa bulawan nakadani sa hakog nga Espanyol nga mga manunulong, kinsa nagbuntog ug nag-agaw niana niadtong 1533.
Ang Talagsaong Arkitektura sa Cuzco
Ang mga Inca nagpasa sa modernong Cuzco sa matahom ug talagsaong estilo sa arkitektura sa bato. Daghan sa presenteng-adlaw nga mga tinukod ang gitukod diha sa mga batong paril nga nagpabilin gihapon sulod sa gatosan ka tuig. Ang pipila ka bato gitabas aron mohaom pag-ayo sa espesipikong mga dapit diha sa mga paril. Ang usa ka paril, nga nahimong popular nga duawanan sa mga turista, aduna nianang batoha, nga may napulog-duha ka lainlaing mga anggulo! Tungod sa ilang daghag-anggulong mga tabas, kining mga batoha sama gayod sa mga yawi nga mohaom lamang sa ilang katumbas nga mga yawihanan.
Ang Inca nga mga mason sa bato maoy batid nga mga magtutukod. Walay tabang sa modernong teknolohiya, sila nakahimo sa pagtabas sa mga bato nga tukma kaayo nga sa dihang ihal-op na, dili gani ikasuksok ang suwab sa kutsilyo tali niana! Ang pipila niining mga batoha motimbang ug daghang tonelada ang matag usa. Kon giunsa pagkahimong batid niining karaang mga tawo nagpabiling usa ka misteryo.
Relihiyon sa Cuzco
Kay midawat sa Katolikong relihiyon, ang mga lumad nga Quechua sa linangkob wala na isipang mga tigsimbag adlaw. Bisan pa niana, ilang nahuptan gihapon ang paganong animistang mga pagtuo nga una pa gani sa pagsimbag adlaw sa mga Inca. Sila nagsaulog gihapon sa ting-ani nga may mga halad ngadto sa ilang gitawag nga Pacha-Mama, gikan sa Quechua nga pulong nga nagkahulogang “inahang yuta.”
Ang mga Saksi ni Jehova nagtuman sa ilang programa sa edukasyon sa Bibliya sa Peru uban sa daghang kalamposan. Dugaydugay na karon, ang Watch Tower Society nagtagana ug literatura sa Bibliya sa Quechua aron ang nagsultig Quechua nga populasyon mahimong makadawat sa mensahe sa Gingharian sa ilang lumad nga pinulongan. Adunay unom ka dapit diin ginahimo ang Kristohanong mga tigom sa maong pinulongan.
Ang Cuzco wala na isipa nga sentro sa kalibotan, apan ang mga turista nagpanon sa pagduaw niining talagsaong siyudad. Tingali ikaw usab usa ka adlaw niana moduaw sa makaiikag nga Peru!
[Mga hulagway sa panid 18, 19]
1. Talan-awon gikan sa ibabaw sa Cuzco uban sa plasa sa siyudad niini
2. Ang mga Inca nagtabas sa mga bato nga tukma kaayo nga ang suwab sa kutsilyo dili ikasuksok tali niana
3. Naandang Peruvianhong sinina
4. Ang mga llama mao ang hayop nga kargahanan sa Andes