Pagpaniid sa Kalibotan
Peligrosong mga Di-Pagsinabtanay
Niadtong 1977 ang di-pagsinabtanay nga naglangkit sa kahulogan sa usa ka gamayng pulong midulag usa ka bahin sa grabeng disgrasya sa ayroplano sa kalibotan, mitaho ang mantalaang The European. Ang Olandes nga piloto sa usa ka 747 miradyo nga siya maoy “at take-off,” nga gisabot sa air-traffic controller sa Tenerife, Canary Islands, nga ang ayroplano nagpondo ra. Ugaling lang, ang gipasabot sa piloto mao nga ang iyang ayroplano nagpahaguros pagdagan sa gabonon kaayong landiganan ug hapit nang molupad. Ingong resulta, ang ayroplano nabangga sa laing 747, nga mipatayg 583 ka tawo. Sa susama, ang kulang nga pagsabot sa pinulongan nakaamot nga hinungdan sa 1996 nga panagbangga sa kahanginan duol sa Delhi, India, diin 349 ang namatay. Bisan tuod ang seryosong mga sayop maoy panagsa ug ang tripulante sa ayroplano makadawat ug estriktong pagbansay sa naandang Ingles sa abyasyon, ang pipila ka tripulante sa ayroplano antigo lamang sa linaing mga pulong sa abyasyon. Sa dihang mahitabo ang usa ka emerhensiya, ang ilang mga katakos sa pinulongan mahimong mahanaw. Ang mga eksperto nagsugyot nga iapil ang teknolohiya sa kompiyuter diha sa lawak sa piloto aron maseguro ang hustong komunikasyon sa abyasyon.
Pondo na ang Nagkiling nga Torre sa Pisa?
Human sa kasiglohan nga pagkiling paingon sa morag di-kalikayang pagkatumba, ang nagkiling nga Torre sa Pisa sa kataposan morag napondo na—tungod sa kontra-pabug-at nga usa ka libong toneladang tingga nga gibutang sa punoan niini. Gianunsiyo kini ni Propesor Michele Jamialcowsky, presidente sa internasyonal nga komisyon aron pagseguro sa pagkaluwas sa torre. “Ang suliran sa pagkapondo nagpabiling seryoso, hinunoa,” matod sa Italyanhong mantalaang La Stampa, “sanglit ang lima ka metros [16 tiil] nga kiling gikan sa tul-id nga pagtindog nga naugmad latas sa pito ka gatos ka tuig nga kalungtaran anaa na sa labihan ka kritikal nga kinutoban.”
Supak-Balaod nga Paggamit ug Droga sa Tibuok Kalibotan
Ang supak-balaod nga mga droga maoy tinubdan sa 8 porsiyento sa tanang abot sa internasyonal nga patigayon ug ani nga mga $400 bilyon sa usa ka tuig, nag-ingon ang usa ka taho sa UN. Ang 332-panid nga taho mao ang unang malukpanong pagtuon sa tibuok-kalibotang epekto sa supak-balaod nga mga droga. Nagpakita kini nga duolag 2.5 porsiyento sa populasyon sa kalibotan—mga 140 milyong tawo—motabakog marijuana o ang naggikan niini nga hashish. Katloan ka milyon mogamit ug amphetamine-tipo nga mga pangpalagsik, 13 ka milyon mogamit sa usa ka dagway sa cocaine, ug 8 ka milyon mogamit ug heroina. Bisan pag ang mga ahensiyang tigpatuman sa balaod nakailog ug linibong tonelada sa marijuana, cocaine, heroina, ug morpina, daghan pa kaayo ang wala matiktiki. Ang gidaghanon sa pagsakmit alang sa cocaine maoy mga 30 porsiyento ug 10 ngadto 15 porsiyento lamang alang sa heroina, miingon ang taho. Ang internasyonal nga mga kalihokan labot sa droga komplikado kaayo. “Ang suliran nahimo nang tibuok-kalibotan nga dili na kini masulbad sa tinagsa ka nasod,” matod ni Giorgio Giacomelli, direktor-heneral sa programa sa UN sa pagkontrolar sa droga.
Nag-uswag ang Mananakod nga mga Sakit
“Sulod sa milabayng 20 ka tuig, migimaw ang 30 ka bug-os bag-o ug mananakod kaayong mga sakit,” mitaho ang Nassauische Neue Presse. Sa kadaghanan niining mga sakita—sama sa Ebola, AIDS, ug hepatitis C—wala ing tambal. Dugang pa, ang mananakod nga mga sakit sama sa malarya, kolera, ug tesis nag-uswag usab. Ngano? Sumala sa World Health Organization (WHO), “daghang sakit nagbalikbalik ug tungha tungod kay mas daghan ug mas daghang virus ang nagakahimong masukolon sa nagkadaiya kaayong mga antibiyotiko. Diyutay rang bag-ong mga antibiyotiko ang ginagama sanglit ang paggama kanila maoy gastoso kaayo.” Sa paningkamot nga mabalit-ad ang maong kiling, ang WHO naghangyo sa mga gobyerno ug mga kompaniya sa tambal nga “mamuhonan ug dugang salapi sa paggama ug bag-ong mga antibiyotiko ug mas maayong mga metodo sa pagsusi sa makatakod nga mga sakit.” Ang tibuok-kalibotang namatay gumikan sa mananakod nga mga sakit sa 1996 maoy mga 55 ka milyong tawo.
“Paghari sa mga Manggugubot”
Ubos niining ulohana, si Haim Shapiro, usa ka membro sa editoryal nga kawanihan sa The Jerusalem Post, mitaho bahin sa mga panghitabo sa miaging Marso diin ang mga Saksi ni Jehova giatake pinaagig mga bato ug mga tisa, ang ilang tigomanan gilungkab ug giguba, ug gisunog ang ilang literatura. Siya mikomento: “Sa dihang giatake sa miaging tuig ang usa ka Simbahang Katolika sa Jaffa, may dihadiha—ug makataronganong—sunodsunod nga protesta sa Israel ug sa ubang nasod. Sa dihang ang tigomanan sa Lod giatake, halos wala ing taho.” Bisan tuod sa personal siya ‘dili moangay ug dili mouyon’ sa mga Saksi ni Jehova, si Shapiro nahinumdom nga sila “maoy usa sa mga grupong gilutos ug gibalhog sa mga kampo konsentrasyon sa Nazi nga Alemanya.” Misulat siya: “Ang pagpalandong nga si bisan kinsa, nga dili masilotan, makaatake sa maong katawhan, makaguba sa ilang mga dapit sa pagsimba, ug makasunog sa ilang mga libro magpahinabog makalilisang nga mga kasinatian, ug mopukaw sa samang labing ngil-ad nga mga panghitabo sa kasaysayan.”
Ang Nagkamenos nga Debosyon sa Usa ka “Balaang Siyudad”
Bisan pag gitawag kinig usa ka balaang siyudad ug ang pangulo sa Iglesya Katolika maoy obispo niini, ang Roma dili sama ka relihiyoso sumala sa tingali hunahunaon sa pipila. Sumala sa usa ka nasodnong surbi nga gihimo sa Third University of Rome, mga 10 porsiyento sa tanang Italyano nag-ingon nga sila “dili gayod” interesado sa Kristiyanidad, apan sa Roma kining numeroha motubo ngadto sa 19 porsiyento. Ang dugang 21 porsiyento sa mga Romano dunay “diyutayng” interes sa Iglesya Katolika, nag-ingon ang mantalaang La Repubblica. Sa laing bahin, 10 porsiyento lamang kanila ang interesado kaayo sa relihiyon. Sumala sa sosyologong si Roberto Cipriani, 1 lamang sa matag 4 ka Romano ang nagsunod sa mga diktar sa simbahan bahin sa mga tinamdan ug mga panggawi.
India Gihampak sa TB
Bisan pa sa dakong paningkamot nga mapukgo ang kagaw sa tesis (TB), ang World Health Organization (WHO) nag-ingon nga 1 sa matag 2 ka hingkod nga tawo sa India natakdan niini. Taliwala sa kapig 900 ka milyong tawo sa India, kapig 2 ka milyon ang makaugmad ug aktibong TB kada tuig ug abot sa 500,000 ang mamatay gumikan niini, nagtaho ang mantalaang The Asian Age. Sumala sa WHO, ang katibuk-an sa natakdan ug ang misangpot nga riyesgo nga matakdan sa sakit maoy dako kaayo. Dili lamang nga kadtong natakdan ug TB nag-atubang sa suliran sa pagsagubang sa sakit nga gipahinabo niini; kinahanglan usab nga sila mosagubang sa kaulawang sagad gilangkit sa sakit. Kini mahimong mosangpot sa pagkasinalikway sa mga silingan, mga amo, ug mga kaubang trabahante. Ang batan-ong mga asawa nga nasayrang may TB kasagarang iuli ngadto sa ilang mga ginikanan ingong dili angayan nga manganak.
Usa ka Buotang Ilaga?
“Ang dungog sa kadaghanang mga ilaga maoy daotan,” nag-ingon ang The Wall Street Journal. “Sila tiglikay sa problema, mga molupyo sa tumpok sa basura—mga limbongan pa.” Apan lain si Rattie, usa ka ilaga sa laboratoryo nga iya sa biopisiko nga si Judy Reavis. Si Rattie nakatabang sa paghan-ay ug libolibong metros sa alambre sa kompiyuter diha sa mga tunghaan aron ang mga sistema sa kompiyuter mainstalar. “Nga magtangag sa alambre sa iyang ngipon, si Rattie mosuot sa mga sagbayan ug mga tubo diha sa mga bungbong, ilalom sa mga salog ug ubay sa kisame,” mipatin-aw ang Journal. “Siya madani paingon sa gawasanang dapit pinaagi sa mga panuktok ug usa ka plato sa lamiang pagkaon sa iring. Iniggula niya, ang pising iyang bitaron gigamit sa pagpaubay sa alambre sa kompiyuter sa iyang likolikong giagian.” Si Rattie sama sa usa ka inilang tawo ug dunay usa ka lindog ug awit “gikan” niya sa Internet. Kon ugaling siya kalit nga mamatay, “magbansay kamig lain,” matod ni Dr. Reavis. “Kon buot sabton, ilaga ra bitaw kini.”
Giabisan nga mga Babaye, Pagpanganak Samtang Tin-edyer
“Mga 2 ka milyong babaye ang giabisan kada tuig,” nagpahayag ang 1996 nga edisyon sa The Progress of Nations, usa ka publikasyon sa United Nations Children’s Fund bahin sa maayong panglawas, nutrisyon, ug edukasyon sa mga bata. “Ang Ehipto, Etiopia, Kenya, Nigeria, Somalia, ug ang Sudan maoy nakaangkon sa 75% sa tanang kaso. Sa Djibouti ug Somalia, 98% sa mga babaye giabisan.” Gawas sa kasakit, ang mga metodo makapahinabog impeksiyon, tagdugayng pagdugo, pagkadili-makaanak, ug kamatayon. “Ang pag-abis wala ibaod sa bisan unsang relihiyon. Usa kini ka tradisyon nga gilaraw aron mapreserbar ang pagkaulay, maseguro ang pagkamaminyo, ug makapugong sa kahigal,” nag-ingon ang taho. Ang mga grupo ug mga organisasyon nga nabalaka sa mga katungod sa kababayen-an ug kaayohan sa bata nagpit-os sa mga gobyerno sa pagdili sa batasan.
Ang ikaduhang taho nagpadayag nga sa daghang kayutaan ang pagpanganak samtang tin-edyer maoy mapinadayonong suliran. Pananglitan, ang Tinipong Bansa nakabaton sa labing taas nga gidaghanon sa industriyalisadong kalibotan: 64 ka pagpanganak kada tuig alang sa matag 1,000 ka babaye nga nag-edad ug 15 ngadto 19. Ang Hapon nakabaton sa labing ubos nga gidaghanon nga upat ka pagpanganak sa usa ka tuig. Ang pagpanganak samtang tin-edyer dili lamang makaapektar sa pagtubo, edukasyon, ug kahigayonan sa usa ka batan-ong babaye kondili makapahinabo usab silag mga suliran sa mga masuso, sama sa dili maayong pag-atiman, kakabos, ug mahuyang nga pamilyahanong palibot.