Kalim-an ka Tuig sa Pakyas nga mga Paningkamot
“KAMING MGA KATAWHAN SA HINIUSANG KANASORAN DETERMINADO nga moluwas sa sunod nga mga kaliwatan gikan sa hampak sa gubat, nga sa among pagkinabuhi kaduha nagdalag hilabihang kasub-anan sa katawhan, ug nga magpalig-on sa pagtuo sa paninugdang mga katungod sa tawo, sa dignidad ug bili sa tawo, sa nag-angay nga mga katungod sa kalalakin-an ug kababayen-an ug sa kanasoran dagko man ug gagmay, . . .”—Pasiuna sa karta sa Hiniusang Kanasoran.
ANG Oktubre 24, 1995, maoy nagtimaan sa ika-50ng kasumaran sa Hiniusang Kanasoran. Ang tanang 185 presenteng membrong mga Estado komitido ngadto sa orihinal nga mga prinsipyo ug mga tumong sa organisasyon sumala sa gipahayag sa maong karta: padayong paghupot sa internasyonal nga kalinaw ug kasegurohan; pagpukgo sa agresibong mga lihok nga magpameligro sa kalinaw sa kalibotan; pagdasig sa mahigalaong mga relasyon taliwala sa kanasoran; pagpanalipod sa paninugdang mga kagawasan sa tanang katawhan nga walay pagkamapihigon gumikan sa rasa, sekso, pinulongan, o relihiyon; ug pagkab-ot sa internasyonal nga kooperasyon aron masulbad ang ekonomikanhon, sosyal, ug kultural nga mga suliran.
Sulod ug 50 ka tuig ang organisasyong Hiniusang Kanasoran nakahimog iladong mga paningkamot sa pagpatunghag kalinaw ug kasegurohan sa kalibotan. Ikapangatarongan, mahimong kini nakapugong sa ikatulong gubat sa kalibotan, ug wala na maotro ang pakyawng pagkalas sa tawhanong kinabuhi pinaagi sa paggamit ug mga bombang nukleyar. Ang Hiniusang Kanasoran nakataganag pagkaon ug medisina sa minilyong bata. Nakaamot kini sa mas maayong mga sukdanan sa panglawas diha sa daghang nasod, nga nagtagana, lakip sa ubang mga butang, sa mas limpiyong ilimnong tubig ug bakuna batok sa makuyawng mga sakit. Ang minilyong kagiw nakadawat ug makitawhanong hinabang.
Isip pag-ila sa mga kahimoan niini, ang Hiniusang Kanasorang organisasyon gigantihan ug Premyong Nobel Labot sa Kalinaw sa lima ka beses. Bisan pa, ang makapasubong kamatuoran mao nga kita wala pa gihapon magpuyo sa usa ka kalibotan nga walay gubat.
Kalinaw ug Kasegurohan—Mga Tumong nga Wala Makab-ot
Human sa 50 ka tuig sa mga paningkamot, ang kalinaw ug kasegurohan sa gihapon maoy mga tumong nga wala makab-ot. Sa usa ka pakigpulong di pa dugay ngadto sa Heneral nga Asembliya sa Hiniusang Kanasoran, ang presidente sa Tinipong Bansa nagpahayag sa iyang kahigawad sa pag-ingon nga “kining sigloha nga punog paglaom ug kahigayonan ug kahimoan maoy panahon usab sa labihang pagpanaot ug kawalay-paglaom.”
Sa pagkatapos sa 1994, ang The New York Times mipahayag: “Halos 150 ka gubat o away ang nagapadayon diin kaliboang tawo nangamatay—mas daghang sibilyan kay sa mga sundalo sumala sa kadaghanang pag-ihap—ug ginatos ka libo nahimong mga kagiw.” Ang Departamento sa Publikong Impormasyon sa Hiniusang Kanasoran mitaho nga sukad sa 1945 kapig 20 ka milyong tawo nawad-an sa ilang mga kinabuhi ingong resulta sa armadong mga panag-away. Ang embahador sa T.B. ngadto sa Hiniusang Kanasoran, si Madeleine Albright, miingon nga “ang rehiyonal nga mga away karon maoy mas mabangis sa mas daghang paagi.” Ang paglapas sa tawhanong mga katungod ug pagkamapihigon makita sa balita sa kada adlaw. Daghang nasod daw nagmatinugoton sa usag usa inay kay nagmahigalaon sa usag usa.
Si Sir David Hannay, embahador sa Britanya ngadto sa Hiniusang Kanasoran, miangkon nga “ang Hiniusang Kanasoran, hangtod sa katuigang 1980, hapit nang mahimong maayog-tuyo nga kapakyasan.” Ang sekretaryo-heneral sa Hiniusang Kanasoran, si Boutros Boutros-Ghali, mimulo nga adunay nagatubong kawalay-pagtagad ug kalapoy taliwala sa membrong mga Estado bahin sa mga kalihokan sa pagmentenar sa kalinaw. Siya mihinapos nga alang sa daghang membro, “ang Hiniusang Kanasoran dili pangunang priyoridad.”
Ang Impluwensiya sa Media
Bisan pag ang Hiniusang Kanasoran daw gamhanan, ang mga paningkamot niini kasagarang gipakyas sa politika ug sa media. Ang Hiniusang Kanasoran walay gahom kon dili kini suportahan sa mga membro niini. Apan kon dili uyon ang publiko, daghang membro sa HK dili mosuportar sa Hiniusang Kanasoran. Pananglitan, sumala sa The Wall Street Journal, ang “talagsaong mga kapakyasan sa Somalia ug Bosnia nagbuyo sa daghang Amerikano nga ang organisasyon dili lamang mausikon, kondili makuyaw pa gayod.” Ang maong tinamdan sa publiko, sa baylo, nakabuyo sa pipila ka Amerikanong politiko sa pagsugyot nga menosan ang pinansiyal nga suportar sa T.B. sa Hiniusang Kanasoran.
Ang mga organisasyon sa balita dili mag-ukon-ukon bahin sa pagsaway nga grabe sa Hiniusang Kanasoran. Ang mga terminong sama sa “bug-os walay-katakos,” “sagabal,” “dili-episyente,” ug “paralisado” sa walay pagpanuko gigamit sa pagbatbat sa lainlaing mga bahin sa mga kalihokan sa HK. Ang The Washington Post National Weekly Edition karong bag-o mipahayag nga “ang Hiniusang Kanasoran nagpabiling hinayon nga burokrasya nga nanlimbasog nga magpahiangay sa tinuod nga kalibotan.”
Ang laing mantalaan nagkutlo kang Sekretaryo-Heneral Boutros Boutros-Ghali ingong nagpahayag sa iyang kapakyasan bahin sa mga huwes dekutsilyo sa Rwanda. Matod niya: “Usa kini ka kapakyasan dili lamang sa Hiniusang Kanasoran; usa kini ka kapakyasan sa internasyonal nga komunidad. Ug kitang tanan may tulubagon sa maong kapakyasan.” Usa ka popular nga espesyal nga balita sa telebisyon sa 1993 miingon nga ang Hiniusang Kanasoran “napakyas sa pagpugong sa kinadak-ang hulga sa kalinaw—ang pagkaylap sa nukleyar nga armas.” Ang programa sa TV naghisgot bahin sa usa ka Hiniusang Kanasoran nga “sa mga dekada nahimong kadaghanan sultisulti lamang.”
Kining kaylap nga pagbati sa kahigawad nakapabalaka pag-ayo sa mga kaisipan sa opisyales sa Hiniusang Kanasoran ug nakadugang sa ilang kapakyasan. Apan, bisan pa sa mga kapakyasan, sa ika-50ng kasumaran sa Hiniusang Kanasoran, daghan ang daw nakabatog bag-ong pagkamalaomon ug nagalaom sa usa ka bag-ong pagsugod. Bisan pag miila sa mga kakulangan sa Hiniusang Kanasoran, si Embahador Albright mipalanog sa mga pagbati sa daghan sa miingon siya: “Kinahanglang mohunong kita paghisgot sa nahimo nato sa nangagi, ug kinahanglang hisgotan nato kon unsay atong buhaton sa umaabot.”
Oo, asa ba nagapadulong ang kalibotan? Mabatonan ba gayod ang usa ka kalibotan nga walay gubat? Kon mao, unsa ang bahin sa Hiniusang Kanasoran niana? Dugang pa, kon nahadlok ka sa Diyos, angay kang mangutana, ‘Unsa ang bahin sa Diyos niana?’
[Kahon sa panid 4]
PAKYAS NGA MGA PANINGKAMOT
Ang kalinaw ug kasegurohan dili mahimong maglungtad samtang adunay gubat, kakabos, krimen, ug korapsiyon. Ang Hiniusang Kanasoran karong bag-o nagluwat sa mosunod nga mga estadistika.
Mga Gubat: “Sa 82 ka armadong mga away tali sa 1989 ug 1992, 79 maoy sulod sa mga nasod, daghan gibugno sa usa ka etnikong pundok batok sa lain; 90 porsiento sa mga biktima maoy sibilyan.”—United Nations Department of Public Information (UNDPI)
Armas: “Ang ICRC [International Committee of the Red Cross] nagbanabana nga kapin sa 95 ka tiggama diha sa 48 ka nasod nagagamag tali sa 5 ug 10 ka milyong kontra-sundalo nga mga mina kada tuig.”—United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR)
“Sa Aprika, adunay mga 30 ka milyong mina nga gikatag latas sa 18 ka nasod.”—UNHCR
Kakabos: “Sa tibuok kalibotan, usa sa matag lima ka tawo—kapin sa usa ka bilyon tanan—nagkinabuhi ubos sa kabos nga sukdanan, ug gibanabanang 13 ka milyon ngadto 18 ka milyon ang mamatay kada tuig sa mga hinungdang langkit sa kakabos.”—UNDPI
Krimen: “Ang gitahong krimen mitubo sa tibuok-kalibotang aberids nga 5 porsiento kada tuig sukad sa katuigang 1980; sa TBA lamang, adunay 35 ka milyong krimen nga gihimo kada tuig.”—UNDPI
Korapsiyon: “Ang publikong korapsiyon nagakakomon. Sa pila ka nasod ang mga panikas sa salapi gibanabanang mokostar sa tumbas nga 10 porsiento sa tinuig nga katibuk-ang produkto sa nasod.”—UNDPI