Sa Dihang Mosulti ang Kuwarta

NAKAILA ka ba nako? Angay gayod, kay ako ang labing pinangita nga butang sa nawong sa yuta. Mailhan ako halos sa tanang bahin sa kalibotan, bisan unsa pay pinulongan. Pipila lamang sa kayutaan ang molakaw nga wala ako. Ang mga gubat ug ang gitas-on kanila sagad ginatagna sa pagkaabunda ug sa pagkaanaa kanako.

Sakmiton ang mga bata gikan sa mga ginikanan alang sa tubos nga akong ibayad. Tulison ako ug libreng ihatag ngadto sa mga tawong mohimog bakak nga mga panaad. Ang ubang mga babaye magminyo tungod kanako, ug ang uban managbulag tungod kanako. Makabungkag akog pamilya ug makahatag kapid-ang mga kasakit niadtong nahigugma kanako. Kas-a nakakita akog tawo nga mibudhi sa iyang labing suod nga higala baylo sa 30 ka buok kanako.

Tingali nakahimog kadaotan ang tawo ug malungtarong kapildihan sa usag usa sa ngalan kanako kay sa bisan unsa pang katarongan. Tinuod ang paghigugma kanako maoy “gamot sa tanang makadaot nga mga butang.”​—1 Timoteo 6:10.

Kuwarta ang akong ngalan! Ang Amerikanong magsusulat, si Washington Irving, kas-a mibatbat kanako ingong “ang gamhanong dolyar, kanang dakong tumong sa unibersohanong pagmahal sa tibuok yuta.” Apan diha sa inyong yuta tingali gitawag akog peso, pound, franc, o forint. Bisan unsa pay ngalan kanako, anaa kanang binuang ug halos malawayng pagpangita kanako.

Lahi ako nga butang sa nagkalainlaing mga tawo. Ako maoy kuwartang panghiphip, kuwartang pangblakmil, ug kuwartang sinindolan. Kinawat ako nga kuwarta, kuwartang sinuhol sa pagpatayg tawo, ug sustento. Kuwarta ako para sa droga, kuwarta sa pag-inom ug sa tabako. Kini ang pipila ka kagamitan sa uban nga moresulta ug dakong kapildihan sa kinabuhi ug tiil. Alang sa uban, kinahanglanon ako apan kanunayng makaikyas sa adlaw-adlaw nga gastos sa kinabuhi​—gisumbong ako sa uban nga adunay mga pako nga akong ikalupad. Kadtong adunay dili mamatayng gugma kanako mogitik sa ilang kaugalingon uban sa madan-agong mga panan-awon sa bahandi ug kalipay. Apan pagkaalaut, bisan human makatumpi ug dakong pundo kanako, sa makasubo, ilang mapalgan nga dili ako makahatag ug tinuod nga kalipay nga ilang gihanduraw, nga maoy hinungdan sa hilabihan ka daghang paghikog taliwala kanila. Kapid-an ang gikasulat sa pagpakita nga dili ako kasulbaran sa mga problema nga maoy gilaoman sa mga tawo kanako.

Dili na ako sumala sa naandan. Tingali sa pisikal mausab ang akong panagway. Sa karon sa Tinipong Bansa sa Amerika, ang Treasury Department nagplano sa paghimog kausaban sa akong panagway, sama sa pagprinta kanako sa nagkalainlaing kolor sa papel aron masumpo ang paghimog mini nga mga kuwarta. Pinaagi sa pinakamodernong teknolohiya sa pagprinta, makopya na ako karon sa eksperto nga paagi nga malisdan bisan ang nabansayng mata sa pag-ila kanako batok sa akong kaatbang. Apan, bisan unsa pay kolor, malisod na akong makita kay niadtong daan pa ako.

Apan ang tinuod nga dramatikong kausaban nga imong makita adunay kalabotan sa akong bili. May kalabotan kini sa akong paghiyos ug pagdaghan. Kon modaghan ako, mohiyos ang akong bili. Mosaka dili lamang ang imong mga kabalaka ug kabalisa kondili ang bili sa mga butang nga imong ibaylo kanako. Busa, sa milabayng katuigan makapalit kag usa o pipila lamang kanako, karon nagkinahanglag daghan pa kanako.

Ang kadaghanan kaninyo dili makahinumdom balik pa sa tuig 1908, apan alang kanako daw kagahapon lamang kini. Sa imong handurawan kinahanglang itandi mo ako sa prisyo kanhi. Gusto ka bag humay? Nianang tuiga (kuwarta sa U.S.) ang napulo ka libra mobalor kanimo ug 65 sentabos. Ang lima ka librang karton sa kape mapalit lamag 95 sentabos. Lamian ka bang mokaon sa pamahaw ug pankeyk ug sirup? Hunahunaa lang kon pilay bili sa lima ka galong sirup​—tanan sa katingalahang prisyo nga $1.89. Usa ba ikaw niadtong magtulo ang laway sa tinapang tamban? Nan malipay usab ang imong pitaka sa pakigbahin sa 87 sentabos lamang sa lima ka librang tangal, o sa 69 sentabos sa unom ka lata sa salmon. Ang unom ka latang sabaw​—makapili ka sa nagkalainlaing matang, lakip sa sabaw sa bao, nga 45 sentabos lamang, o karamelo, unom ka lata sa 41 sentabos; o unom ka dagkong lata sa tamates sa 60 sentabos. Imo bang mahanduraw ang usa ka libra ug tunga nga lata sa inasinang mani nga balor lamag 21 sentabos? Kini maoy paghisgot lamag pipila.

Tingali nangandoy ang maurogong babaye ug muwebles alang sa lawak higdaanan. Hayan katreng bronse? Unsay pamati nimo sa $16.45 sa imong badyet? Kon dili ka gustog bronse ning tuiga, unsay hunahuna mo ning maanindot nga tulo ka pirasong muwebles​—upat ka drower, may salaming dreser, nga may kaparis nga hugasanan, ug solidong tugas nga katre, ang tanan sa kubos, kubos nga prisyong $14.95? Pagkagamay kaayong bahin kon itandi sa mga prisyo karon. Ikaw ba, o usa sa membro sa imong pamilya, makamaong motugtug ug piano? Nan aniay matahom kaayong kinulit nga kamagong o Pranses nga modelong nues nga maimo sa $68.00 lamang. Ah, oo, kining tanan ug daghan, daghan pa ang akong mapalit sa tuig 1908.

Apan, sa tuig 1930, kalit nga kausaban ang nakita sa akong gahom sa pagpalit. Mikunhod ang akong bili sa katunga sa bili niini sa 1908. Ingong usa ka dolyar nga kuwarta, ako karon mobalor na lamag 50 sentabos. Ang pagdaghan nga nakapabalaka kanako ug ang paghiyos sa akong bili nga nakapabalaka kanimo karon mao nay dili mapugngang dalan. Sa tuig 1960, miubos akog 28 sentabos. Sa pagka 1982, nuybe sentabos. Ug sa tuig 2000, gilaoman ako nga mobalor na lamag upat ka dako.

Samtang mao kini ang nahitabo sa Amerika, nagkaproblema usab ang Alemanya sa kuwarta. Sa wala pa ang Gubat sa Kalibotan I, ang bili sa mark sa Aleman taas kaayo. Apan sa tuig 1923, ako, ingong mark sa Aleman misobra sa pagdaghan nga nakapaubos sa bili nga ang usa ka karomatang puno kanako dili gani makapalit ug pamantalaan. Gipailisan sa mga tawo ang 20 ka tuig nga gibayran nang polisa sa seguro aron ikapalit ug usa ka pirasong tinapay. Ang mapalit sa usa ka Amerikanong dolyar, nagkinahanglag trilyon sa akong katugbang sa Aleman. Sa migula ang usa ka libong bilyong Aleman nga kuwarta aron mas masayon alang sa mga gumagasto, wala gayoy bili kini nga pipila lamang ang maghulat sa ilang sukli. Sa kataposan gibag-o ang tibuok sistema sa panalapi aron makab-ot sa nasod ang usa ka matang sa kalig-on.

Sa tibuok kalibotan, gisaligan ako sa mga tawo. Sa ilang pagtuo, ang pagbaton kanako, maoy sulbad sa tanang nilang mga problema. Sa kataposan napamatud-an akong dili ingon niana nga matang. Usa na lamang ako ka pirasong papel o pipila ka metal nga sinsilyo. Ang bili nako mao lamang kanang akong mapalit. Kon mawala na ang akong gahom sa pagpalit, nan wala akoy bili. Gipahinumduman ako nianang maalamong hari, nga ginganlag Solomon, kinsa kanhi miingon: “Mahanaw lamag kalit ang imong salapi, sama nga gituboan kini ug mga pako ug nga igalupad samag agila.” (Proverbio 23:​5, Today’s English Version) Pagkakataw-anan nga ang agila nga may mga pako nga nakabukad nga andam sa paglupad, gipatik diha kanako sa Amerikanong dolyar. Dili ba kaha nag-ingon kini sa iyang mahilom nga paagi, ‘Pagbantay, kamo nga nagagukod kanako! Ako molupad.’

Sanglit maikyason ako, usa ka butang nga lisod makita sa kadaghanan, daw nagkinahanglag dakong pag-amping kon unsaon ako sa paggasto. Kon mahunahunaon ka sa badyet samtang imong ginatulod ang karetilya sa agianan sa tunga sa supermarket apan maguol kon imong itandi ang imong resibo sa imong badyet, nan pagmatngon. Ang balayranan sa pagkaon dili sama sa bayranan sa supermarket. Pila ka dili makaon ang imong gipalit​—mga kagamitang papel, mga sabong iglalaba ug kaligo, gamit sa kasilyas ug sa pagpatahom, sa paghisgot lamag pipila?

Sanglit nakapuyo ako sa bug-os kinabuhi sa mga kamot ug sa mga bulsa sa tanang matang sa mga pumapalit, sa maalamon ug sa mga walay buot, sa mga eksperto sa badyet ug ordinaryong mga tawo, nakahagdaw akog daghang mga tiniman-anan aron makadaginot kanako. Ang pipila makatabang kanimo. Aniay giingon sa mga eksperto.

Ilista ang mga butang nga imong kinahanglang paliton sa dili pa mamalit ug pagpabilin diha sa listahan. Ayawg pamalit ug makaon kon gigutom ka. Ang imong tiyan mas dako kay sa imong pitaka. Ayawg paubana ang mga bata sa imong pagpamalit, gawas kon andam ka sa pag-atubang sa kalagmitang mahitabo atubangan sa kahera kon modumili ka pagdugang sa mga butang nga ibutang sa imong mga anak sa karetilya kon dili ka magtan-aw. Ug dili usab maayong imong dalhon ang imong bana​—diin sa kadaghanang kahimtang ang bana mao ang banggiitang mahinaykong mga pumapalit.

Panan-aw sa mga pamantalaan ug pamalit sa mga baratilyong mga butang. Paghipos ug mga kupon aron makadaginot. Adunay adlaw sa ubang mga tindahan nga mohatag ug duha ka kupon diin doble ang diskuwento niini.

Ug ayaw sigeg pamalit. Ang mga eksperto sa kaihapan, miingon, nga kon mamalit ka kas-a o makaduha lamang sa usa ka semana tingali menos ang imong magasto. Ayaw kaayo pagdugay. Ang mga surbi sa supermarket nagpakita nga sa matag minuto nga malangan kag 30, makagasto kag dugang 50 sentabos.

Palit sa hustong sukod, miingon ang laing eksperto. Ang pinakadakong lata sa gisantes o beans, tamates o prutas, ug ubang mga butang, sa kadaghanang bahin mas ekonomiya kay sa gamayng lata. Tinuod usab kini sa gatas kon mamalit kag ginalon kay sa upat ka bahin sa galon. Apan tinoa nga may igong gidak-on ang imong pamilya sa paghurot sa ekonomiyang gidak-on.

Sanglit makasunog ug daghan kanako ang transportasyon, menosi ang imong pag-adto sa tindahan ug sa ubang mga dapit nga magdalag sakyanan. Planohang daan ug susiha ang laktod nga mga dalan sa imong mga pagbiyahe nga magdalag sakyanan. Ang pagmaneho sa nagkalainlaing tindahan sa pagpangitag mga baratilyo tingali makadaginot ug pipila ka sentabos apan suypon sa gasolina ang mga dolyares.

Nan, dayag sa tanan, nga mosulod ug mogula ako sa inyong mga bulsa samag kilat. Apan, hinungdanon ako nga butang sa imong kinabuhi. Makahatag ako kanimog temporaryong sukod sa kalipay kon tan-awon nimo ako sa akong tinuod nga bili. Apan kon manobra ka sa pagtasal kanako ug himoon nimo akong pangunang tumong sa kinabuhi, peligroso ako!

[Letrato sa panid 25]

Moingon ang uban nga molupad lamang dayon ako!

[Letrato sa panid 26]

Ang karatelya nga puno kanako dili gani makapalit ug pamantalaan

[Letrato sa panid 27]

Kon himoon nimo akong pangunang tumong sa kinabuhi, peligroso ako!