Pagkinabuhing May “Parkinson’s Disease”

KON mahimamat nimo karon ang akong inahan sa unang panahon, ang purohan mao nga dili ka mahibalong siya may Parkinson’s disease. Bisan pag ang mga simtoma dayag usahay, siya makapamalit gihapon, makalimpiyo sa balay, ug sa linangkob makahimo sa normal nga mga kalihokan sa adlaw-adlawng pagkinabuhi.

Hinuon, sa kapig diyutay sa 12 anyos nga miagi kadto lain nga estorya. Bag-o pa nakong hisayran nga si Mama girekonosir nga may ingong sakit. Buot kong moduaw kaniya, apan dili ko buot moabot nga walay kasayoran. Busa una mobiyahe, daghan akog gibasa bahin sa sakit. Bisan pa niana, kadto wala gani makapaandam kanako sa akong nakita.

Ang bibong babaye nga akong nahinumdoman naglihok samag makina. Ang mga bukton tuskig, nga simpig sa iyang mga kilid, ang iyang mga tudlo tul-id nga dili kinaiyanhon. Bisan tuod tul-id ang barog sama sa nangagi, siya milakaw uban ang ginagmayng mga tikang, nga nagsagudsod, ug uban ang masakit nga kahinay nga nanghimakak sa kusog nga akong nasayrang diha sa kahiladman. Hinuon, ang iyang nawong mao ang nakapagun-ob sa akong kasingkasing. Kadto nahisamag maskara: nagtanga, walay pagbati. Siya mipahiyom, apan pinaagi lamang sa iyang baba. Ang iyang mga mata wala maapektahi.

Giingnan ako ni Mama nga gidangtag duha ka tuig ang mga pagduaw sa nagkadaiyang mga doktor aron kadto tukmang marekonosir. Sama sa daghan, ang una niyang mga simtoma dili klaro: grabeng panakit sa mga lutahan ug kaunoran ug kalisdanan bisan sa pagsiyampo sa iyang buhok ug pagsepilyo sa iyang ngipon. Sa nakagamot ang mga simtoma, nagsugod ang kalisdanan niya sa pagbali sa higdaan, ug kinahanglang tabangan siya sa akong amahan. Ang paglakaw nahimong mas lisod usab. Bisan tuod gusto niyang maaktibo sa Kristohanong ministeryo, kadaghan siyang nakadiskobre nga dili gani siya makasultig klaro ug kinahanglang menosan ang iyang mga kalihokan.

Kay nakurat sa akong nakita, gisugdan ko pagsusi ang maong sakit. Unsay makapahinabo niining sakita? Mamaayo ba kini? May adlaw kahang hitakboyan ako niini? Unsa ka aktibo ang kinabuhing maangkon sa tawong may ingong sakit?

Sa wala madugay akong nasayran nga daghang tawo matakboyan sa Parkinson’s disease—usa sa matag 150 ngadto 200 ka tawo! Sumala sa American Parkinson Disease Association, adunay gikan sa usa ka milyon ngadto usa ka milyon ug tunga ka kaso sa Tinipong Bansa lamang. Maayo gani, uban ang tukmang pag-atiman ang kinabag-an sa mga gitakboyan makalihoklihok nga maayo.

Unsa ba Kini?

Si James Parkinson, kansang ngalan gihatag ngadto sa sakit, nagbatbat sa kondisyon niadtong 1817. Ang iyang kabatbatan sa katalagsaon nagapabiling kompleto ug tukma: “Dili-tinuyong pagpangurog, uban ang kaluya sa kaunoran, sa mga parte nga wala maglihok; ug bisan dihang sinuportahan; uban sa lawas nga makiling nga motikubo, ug mosaylo ngadto sa pasong nagalakaw dayon mahidalagan, nga ang mga sentido ug pangutok wala madaot.”a

Ang kataposang bahin nakahupay pag-ayo kanako: Mahawiran ni Mama ang iyang pangutok ug iyang mga sentido! Dili siya mawad-an sa katakos sa pagkagusto sa lamiang pagkaon, pagkalingaw sa musika, pagkatandog o pagkagitik sa hiniyasang magsusulat, o pagkalipay sa bisan hain sa daghang tahom nga kalalangan nga gusto niya kaayo. Ang kakulang sa kinaiyanhong paglihok ug mga reaksiyon nga akong nakita walay kalabotan sa hait nga salabotang buhi gihapon kaayo sa iyang kahiladman.

Sa sinugdan sa iyang kabatbatan, gihisgotan ni Parkinson ang “dili-tinuyong pagpangurog.” Kining hinay, ritmikong pangurog, ilabina sa mga kamot mao ang simtoma nga ilangkit nako ug sa kadaghanang tawo sa Parkinson’s disease, kay kini ang labing dayag. Ngani, ang klinikal nga ngalan sa Parkinson’s maoy paralysis agitans, nga ang ikaduhang pulong nagpasabot sa pagkatay-og o pagkurog. Ugaling lamang, si Mama wala magpadayag sa ilhanan niana bisan hangtod karong adlawa. ‘Nganong wala man?’ ako nahibulong. Si Dr. Leo Treciokas, dugang luyoluyong propesor sa neurolohiya sa University of California sa Los Angeles, nagpatin-aw kanako nga sa wala-hisayring hinungdan ang dakong porsiento dili gayod makabatog pangurog. Sa uban, ang pangurog mao ang pangunang simtoma.

Hinuon, ang tanang may Parkinson’s, makabaton sa duha pa ka laing simtoma ug halos kanunay sa dili pa mosugod ang pagpangurog: pagtikig o pagkagahi sa kaunoran, ug sa gitawag akinesia—ang dili-tinuyong kakulang sa hilig nga gamiton ang naapektahang kaunoran bisan sa semi-awtomatikong paagi. Kini mosangpot sa paghinay sa linihokan, nga gitawag bradykinesia. Ang pila ka neurologo nagaapil sa kalisod sa paglakaw ug sa paghinimbang ingong separado pero pangunang mga simtoma.

Ang pagpanggahi mao gayod ang resulta sa inanay nga pagbitaranay sa kaunoran sa tawo batok sa usag usa. Samtang ang kaunoran nga mopatikubo sa lawas labawng maapektahan kay niadtong gamiton sa pagpatul-id, ang tawong may Parkinson’s disease inanay matikubo. Tungod niini ang iyang kaunoran ug mga lutahan grabe pang manakit.

Makasamot sa maong mga simtoma mao ang akinesia. Sa himsog nga mga tawo ang daghang ginagmayng mga pangsanong o reflexes moduyog sa labing paninugdang mga aksiyon: pagbangon, paglakaw, pagliso, paghunong, ug bisan pagpahiyom. Sa mga tawong may sakit nga Parkinson’s, daghan sa maong mga pangsanong wala o magkinahanglag tinuyong paningkamot. (Kana ang hinungdang ang panagway ni Mama walay pagbati ug mekanikal.) Dugang pa, ang mugbo, nagbanosbanos nga linihokan, sama sa gamiton diha sa pagsepilyo sa ngipon, lisod alang kanila. Ang ilang sinulatan sa kamot kasagarang magkagamay ug maghuot tapos sa unang pila ka pulong. Sila lagmit molingkod ug motutok, nga magpalihok sa mga mata inay sa ulo aron sa pagtan-aw sa laing dapit. Ug bisan pa niana sila dili estupido o tapolan.

Ang iladong kalisod sa paglakaw ug paghinimbang kasagarang maugmad usab. Ang akong inahan, sama sa uban, nagkinahanglag ubay-ubayng ginagmayng mga tikang una pa siya makalakang ug dako. Ang kadaghanan magalakaw nga magsagudsod, ug daghan ang nagbaton sa gitawag makalingawng linaktan (gikan sa Lain nga festinare, pagdali). Kay makiling nga motikubo, ang ilang mugbong mga tikang mas mokusog hangtod nga sila daw magadagan, ug sila matumba gawas ilang saloon ang ilang kaugalingon—o may laing mosalo kanila. Bisan pag ang paglakaw kontrolado, ang bisan unsang magsugyot sa kausaban sa paghinimbang—ang dakong babag, nagalihok nga hagdan, bisan linya sa salog—makapahinabong ang tawo mawad-an sa iyang panimbang ug matumba o mourong pa.

Kon Unsay Mahimo

Kining makaguol nga mga simtoma karong bag-o dili na makapainutil sama kaniadto. Ngani, tungod sa medikal nga mga kauswagan nga wala pay 20 anyos, ang mga pasyente sa Parkinson’s makatagamtam karon ug mabungahon kaayong kinabuhi bisan pa sa ilang sakit.

Kay ang mga simtoma gipahinabo sa kadili-timbang sa utok tali sa duha ka kemikal sa lawas, ang dopamine ug acetylcholine (tan-awa ang kahon sa panid 15), ang mga doktor sa linangkob naningkamot sa pagpasig-uli sa maong katimbang. Sa unsang paagi? Pinaagi sa paghatag sa utok ug dopamine pinaagi sa dugo. Bisan pa niana, ang dopamine sa kaugalingon dili makaagi sa gitawag babag sa dugo ug utok, mao nga kini mahurot sa lawas. Apan ang laing substansiya, gitawag levodopa, o L-dopa, makaagi. Kini himoong dopamine pinaagi sa normal nga metabolismo, sa sulod ug sa gawas sa utok.

Kon tomaron sa kaugalingon sa mga dosis terapeutiko, ang L-dopa daghag segundaryong mga epekto. Kini tungod kay daghan kaayo niini mahimong dopamine sa dili pa makaabot sa utok. Sa pagsanta sa maong segundaryong mga epekto, idugang ang mga tigpugong.

Molampos ba ang terapiya? Oo, sa daghang kaso. Ang dagkong mga simtomang makapainutil sa Parkinson’s (pagpanggahi, akinesia, kalisod sa paglakaw ug paghinimbang, ug usahay pangurog) subsob makunhoran, nga usahay sa dramatikanhong paagi. Ngani, ang mga pasyente sa Parkinson’s karon mahimong magbatog samang gitas-on sa kinabuhi kay ni bisan kinsa. Apan moobra ba sa hingpit ang maong terapiya? Ikasubo, dili. Ang lawas lamang ang nasayod sa eksakto unsa ka daghang dopamine ang gikinahanglan ug sa normal makapatungha niini sa tukmang mga dosis. Ang pagtagana niini pinaagi sa baba maoy ikaduhang labing maayo.

Sanglit ang pila ka tawo dunay dihadiha negatibong mga reaksiyon sa L-dopa, ug tungod kay ang pagkaepektibo niini magkamenos sa paglabay sa katuigan bisan niadtong mosanong nga maayo, gigamit usab ang ubang mga tambal.

Unsay Mahimo sa Pasyente

Apan may lain pa bang mahimo? Oo, pila ka importante kaayong butang. Usa kanila mao ang regular nga ehersisyo. Sanglit ang paglihok lisod ug kadaghanan sakit, ug ang paghinimbang mahimong suliran, ang kiling sa pasyente sa Parkinson’s mao nga limitihan kaayo ang iyang mga kalihokan. Apan, kon walay ehersisyo, mograbe ang tanan. Ang kaunoran ug mga lutahan mahimong mas gahi ug tuskig. Madaot ang sirkulasyon sa dugo, nga mahimong motultol sa ubang sakit. Ang kiling nga magpalain ug sa kataposan bug-os nga pagsalig sa uban mahimong maugmad.

Tungod niining mga hinungdana, ang mga neurologo nagaingong ang programa sa regular nga ehersisyo kinahanglanon sa paghupot sa maayong panglawas ug panlihoklihok. Hinuon, ang usa ka doktor angay konsultahon alang sa matag kaso. Apan, sa linangkob, ang yanong inadlawng mga ehersisyo, sama sa mga paglakaw sa igoigong gilay-on, paglangoy, ug ilabina mga ehersisyo sa pag-unat-unat ug pagtul-id, makatabang sa paghupot sa kalubay ug kusog sa kaunoran ug katakos sa utok sa pagpasibo ngadto sa bag-ong mga kahimtang niini sa kemikal.

Ang problema sa pagtinabangay o koordinasyon nga ipahinabo sa Parkinson’s disease sa paglakaw, pagsulti, ug pagsulat mabuligan pinaagi sa paningkamot. Ang Tunghaan sa Medisina sa UCLA ug sa American Parkinson Disease Association nagarekomendar sa hinay, tinuyong mga lihok alang sa matag usa kanila, nga motugot sa labawng mga sentrong motor sa utok sa pagkat-on nga makabakwi—labing menos sa usa ka sukod—sa kinaiyanhong mga pangsanong nga karon nawala.

Kon Unsay Mahimo sa Uban

Ang uban makatabang usab. Ang A Manual for Patients With Parkinson’s Disease nagahatag niining sugyota sa pagtabang niadtong maglisod sa paglakaw: “Ang malumong tanyag sa pagsuportar o paghatag sa pasyente sa kamot nga kahawiran tingali mao lamang ang gikinahanglan aron makasugod na usab ang pasyente. Ang pasyente angay magkupot kanunay sa kamot o bukton sa tawong nagatabang inay nga ‘ubayan sa tabang’ tungod kay ang kalit nga pagkupot sa kamot o bukton sa pasyente kadaghanan labaw pang makawala sa iyang paghinimbang.”

Ang pagdasig makatabang ilabina. Sumala sa ginaingon sa Principles of Internal Medicine ni Harrison (1983): “Ang kagrabe sa mga simtoma maimpluwensiyahan ug dako sa emosyonal nga mga hinungdan, nga mapasamot sa kahigwaos, tensiyon, ug kasub-anan, ug labing gamay kon ang pasyente anaa sa tagbawng kaisipan. . . . Ang pasyente kadaghanan nagakinahanglag dakong emosyonal nga pagpaluyo sa pag-atubang sa kalisod sa sakit, sa pagsabot sa kinaiya niini, ug sa pagpadayong maisogon bisan pa niini.” Busa, ang mahigugmaong konsiderasyon, pag-atiman, ug pagpasalig dakog mahimo sa pagtabang sa usa ka tawo sa pagkinabuhi uban sa Parkinson’s disease.

Ang medikal nga siyensiya wala pa makasabot sa mga hinungdan niining sakita ug busa dili makatanyag sa tambal. Bisan pa niana, ang akong inahan gilig-on sa kahibalo nga ang Maglalalang nagatagana ug iyang itagana ang maong tambal ubos sa iyang Gingharian pinaagi ni Kristo Jesus. (Isaias 33:24; Lucas 9:11; Pinadayag 21:1-4) Hangtod nianang panahona, siya ug daghan pa epektibong nagasagubang sa Parkinson’s disease.—Tinampo.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 14]

Pisikal nga mga Tabang Alang sa mga Pasyente sa Parkinson’sb

◼ Ang lig-ong mga silya, nga gipahandag nga abante, mas sayong gawsan kay sa ubos, lalom, humok nga mga silya.

◼ Ang barandilya ubay sa higdaan ug sa kasilyas makatabang sa masakiton sa pagbangon o pagtindog.

◼ Ang birahan sa higdaan (pising itaod sa tumoy sa higdaan) makatabang sa masakiton sa paglingkod ug pagbali.

◼ Ang sudlanan sa banyo nga sudlan sa kinahanglanong mga butang sa gihabogong tupong sa abaga, sabong ibutang sa pisi, ug esponghang may kuptanan tingali mapuslanon sa pagshower.

◼ Sa sinina, ang bitaronong mga abrehanan samag Velcro mas sayong abrehan kay sa mga butones o mga siper.

[Mga footnote]

[Kahon/Letrato sa panid 15]

Unsay Makapahinabog Parkinson’s?

Kini ang buot hisayran sa medikal nga propesyon hangtod gayod sa katuigang 1960. Ngani, ang gamot nga hinungdan wala gihapon hisayri, apan nakaplagan ang hinungdan sa mga simtoma.

Sa punoan sa utok, nga katupong sa ibabaw sa imong mga dalunggan, mao ang lapad itomong tisyu sa nerbiyos nga gitawag substantia nigra, o itom nga substansiya. Ang substantia nigra maoy bahin sa usa ka sistemang feedback sa utok ug mogamag kemikal nga mensahero para sa transmisyon sa nerbiyos nga gitawag dopamine nga gamiton sa kahiladman sa utok sa pagpaangay-angay o pagpahapsay sa lihok sa lawas.

Sa mga pasyente sa Parkinson’s, mawala ang 80 porsiento o kapin pa niining tisyu sa nerbiyos. Tungod sa kakulang sa dopamine, ang bililhong katimbang uban sa laing mensahero sa nerbiyos, ang acetylcholine, mawala usab. Kini mopatungha sa mga simtoma.

Nganong ang substantia nigra madaot, ug nganong kini lamang ang madaot, maoy misteryo pa. Ang sakit lagmit dili mapanunod, bisan tuod karon may diyutayng ebidensiya nga ang pagkamatakboyan mapanunod. Sa pila ka kaso, ang mga simtoma dili tungod sa Parkinson’s apan sa daotang mga reaksiyon sa pila ka droga, sama sa reserpine ug phenothiazine, nga usahay gamiton sa pagkontrolar sa hataas nga presyon sa dugo ug sa mental nga kadili-timbang. Ang pagkuha sa maong mga tambal sa linangkob magpasig-uli sa pagkanormal. Ang ubang bag-ong mga kaso maoy tungod sa bag-ong “designer drugs” nga ang dagway ug lihok samag heroina. Dihang gigamit ang daot nga mga hugpong niini, sila nakadaot sa substantia nigra nga dili na mamaayo diha niadtong nakatomar niini, nga nagpatunghag kondisyong dili lain sa matuod nga Parkinson’s disease.

[Letrato]

Substantia nigra