Panukiduki Diha sa Kahayopan—Panalangin o Tunglo?
KON ikaw nahiapil sa minilyong mga tawo nga unang mihanggab sa gininhawa sa kinabuhi sa sinugdan niining sigloha, tingali ikaw nasayod nga ang gitas-on sa imong kinabuhi milapaw kaayo kay sa gilaoman sa imong mga ginikanan ug doktor o komadrona nga nagpahimugso kanimo. Kon ikaw natawo sa Tinipong Bansa, Canada, o Uropa, ang gilaomang katuigan sa imong kinabuhi sa tuig 1900 maoy mga 47 anyos. Sa ubang nasod ang gilaomang katuigan sa kinabuhi ubos pa. Karong adlawa, diha sa daghang nasod ang gilaomang katuigan sa kinabuhi maoy kapin sa 70 anyos.
Bisan unsay imong edad, ikaw nagapuyo sa panahong may panagsumpaki. Nasaksihan sa imong mga apohan o mga apohan-sa-tuhod ang dili-mapukgong mga epekto sa ubay-ubayng sakit nga nakapakunhod sa ilang kaliwatan. Pananglitan, ang buti nagputol sa kinabuhi sa dimaihap nga libolibo kada tuig ug nagdaot sa minilyon pa sa tibuok kinabuhi. Mihimo usab ug pandaot ang mga trangkaso—usa ra ka epidemya mipatayg 20 ka milyong tawo sa usa ka tuig (1918-19). Tapos sa Gubat sa Kalibotan I, ang epidemya sa typhus mipatayg tulo ka milyong tawo sa Rusya. Ang mga epidemya sa typhus nahitabo sa daghan pang ubang nasod panahon sa Gubat sa Kalibotan II. Gikalkulo nga 25 sa matag 100 ka tawo nga nasakit sa typhus panahon sa mga epidemya namatay.
Ang gikalisangang sakit nga infantile paralysis, nga nailhang poliomyelitis sa ulahi, nakapakunhod sa populasyon sa kalibotan sa mga 30,000 ka tawo kada tuig ug nakapabakol sa linibo pa, ilabina sa mga bata. May mga bata pa kaayo nga wala makalabang sa ilang unang atake sa tipos o diphteria, scarlet fever o tipdas, hutoy o pulmonya. Ang listahan daw dili matapos. Sa matag 100,000 ka bata nga natawo sa 1915, mga 10,000 ang namatay una pa sa una nilang kasumaran. Ang mga tumor sa utok dili maoperahan. Ang katakos sa pag-abli sa mga arteriyang nasampongan wala hisayri. Ang mga doktor walay gahom sa pagluwas sa mga biktima sa atake sa kasingkasing, ug ang kanser nagkahulogan sa tinong kamatayon.
Bisan pa sa makapatayng mga hampak nga nagdaot sa kalibotan sukad sa sinugdan sa siglo ug sa nangagi, ang gitas-on sa kinabuhi sa tawo karong adlawa miuswag sa duolag 25 anyos. Busa, sa daghang bahin sa kalibotan, ang usa ka bata nga matawo karong adlawa may gilaomang gitas-on sa kinabuhi nga mga 70 anyos.
Ang Bili nga Gibayad sa Pagluwas sa Kinabuhi
Sa pagkabulahan, ang kadaghanang batan-ong buhi karong adlawa nakalingkawas sa daghan sa makapatayng mga sakit nga maoy hinungdan sa sayong kamatayon sa kadaghanan sa ilang mga katigulangan. Apan sila tingali dili malipay nga mahibalo nga daghan sa balhiboong mga higala sa tawo—mga iro, mga iring, mga koneho, mga unggoy, ug uban pa—nasakripisyo sa kawsa sa medikal nga siyensiya ‘aron ang mga tawo karong adlawa magkinabuhi unta sa taas ug himsog pang mga kinabuhi,’ sumala sa kalagmitang pagpahayag niini sa mga siyentipiko.
Halos ang tanang sakit nga napuo o napukgo niining sigloha—polio, diphtheria, bayuok, tipdas, rubella, buti, ug uban pa—nabuntog pinaagi sa panukiduki diha sa kahayopan. Ang mga anestesiya ug mga analgesics, sulod-ugat nga mga pagpakaon ug pagtambal, radyasyon nga terapiya ug chemotherapy alang sa kanser, ngatanan gisulayan ug napamatud-ang epektibo diha una sa mga hayop. Ug kini pipila lamang.
“Halos walay dakong panambal o operasyon sa modernong medisina ang naugmad nga walay panukiduki diha sa kahayopan,” matud sa usa ka iladong neurologo, si Dr. Robert J. White. “Ang pagdukiduki diha sa mga iro ug sa ubang hayop misangpot sa pagkadiskobre sa insulin ug pagkontrolar sa diabetes, sa bukas-kasingkasing nga siruhiya, pacemaker sa kasingkasing ug sa tibuok nga natad sa pag-ilis sa organo. Ang polio . . . halos bug-os napapas sa Tinipong Bansa pinaagi sa makasantang mga bakuna nga nahingpit diha sa mga unggoy. Pinaagi sa pagdukiduki diha sa mga hayop, napatas-an sa mga tigdukiduki ang proporsiyon sa naayong mga bata nga gitakboyan sa grabeng lymphocytic leukemia gikan sa kuwatro porsiento niadtong 1965 ngadto sa 70 porsiento karong adlawa,” matud sa samang doktor.
Ang papel sa panukiduki diha sa kahayopan gipamatud-an sa kanhi katabang sa laboratoryo si Harold Pierson, nga nagtrabaho ubos ni Dr. F. C. Robbins sa Western Reserve University, Cleveland, Ohio, U.S.A. Giingnan niya ang Pagmata! nga ang ilang programa sa pagdiskobreg oral o paagi-sa-baba nga bakuna alang sa polio naglangkit sa paggamit sa mga rinyon sa unggoy. Ang tisyu gikan sa usa ka rinyon magamit alang sa linibong mga pagsulay. Mipatin-aw siya: “Ang mga unggoy huptan sa maayong mga kahimtang ug kanunay nga anestesiyahan sa dihang sila operahan. Tino nga walay tinuyong kapintasan. Bisan pa niana, tungod sa ilang mga operasyon, sila maoy dili-boluntaryong mga biktima sa siyentipikanhong kapintasan.”
Operasyon sa Kasingkasing ug Alzheimer’s Disease
Ingong direktang resulta sa panukiduki diha sa kahayopan, ang bag-ong mga kahanas sa pag-opera naugmad sa pag-abli sa mga arteriya nga nasampongan sa mga deposito sa cholesterol, sa ingon nagapugong sa daghang atake sa kasingkasing—ang pangunang hinungdan sa kamatayon sa Kasadpang kalibotan. Pinaagi sa pag-eksperimento una diha sa mga hayop, nasayran sa mga doktor kon unsaon sa pagkuhang malamposon sa dagko kaayong mga tumor gikan sa utok sa tawo ug pagsumpay na usab sa naputol nga mga kulamoy—mga bukton, mga batiis, mga kamot, ug mga tudlo. Si Dr. Michael DeBakey, kinsa mihimo sa unang malamposong coronary artery bypass, miingon: “Sa akong kaugalingong natad sa klinikal nga imbestigasyon, halos ang matag unang kaugmaran sa pag-opera sa kasingkasing gipasukad sa pag-eksperimento diha sa hayop.”
Mahitungod sa Alzheimer’s disease, si Dr. Zaven Khachturian sa U.S. National Institute of Aging miingon: “Walo ka tuig kanhi, kami walay bisan unsa. Dihay dikatuohang pag-uswag sa panukiduki bahin sa Alzheimer’s tungod sa among pagpangapital diha sa pangunang panukiduki bahin sa pag-obra sa utok nga mobalik pa sa katuigang 1930.” Ang kinadak-ang trabaho naglangkit sa mga hayop, ug ang doktor miingon nga sila maoy naghupot sa sekreto padulong sa padayong kauswagan.
AIDS ug Parkinson’s Disease
Ang labing hinungdanong pagtuki karon, ug usang nagapaobertaym sa mga siyentipiko ug sa mga nagtuon sa imyunidad, maoy alang sa usa ka bakuna nga mopukgo sa gikalisangang sakit nga AIDS, nga gikalkulo sa pila ka eksperto mopatay sa pagka 1991 sa mga 200,000 ka tawo sa Tinipong Bansa lamang. Niadtong 1985 ang mga siyentipiko sa New England Regional Primate Center milampos sa paglain sa STLV-3 virus (SAIDS, simian nga matang sa AIDS) diha sa macaque nga mga unggoy ug sa pagpasulod niini sa uban. Matud ni Dr. Norman Letvin, nagtuon sa imyunidad sa New England Regional Primate Center: “Karon nga nalain na ang virus, kami may hayop nga modelo nga magamit sa paggamag mga bakuna alang sa mga unggoy ug sa mga tawo. Posible nga masayran ang labi pang daghan gikan sa diyutay kaayong hayop diha sa kontroladong pagtuon kay sa imong masayran gikan sa pagpaniid sa ginatos ka tawong pasyente sa AIDS.”
Ang mga doktor sa Yerkes Regional Primate Research Center sa Emory University sa Atlanta mao ang unang nagpasundayag, pinaagi sa ilang mga pagtuon uban sa mga unggoy rhesus, sa pagkaposible sa pagbutang sa tisyu nga nagagamag dopamine diha sa utok ingong tambal sa Parkinson’s disease. Sukad 1985 ang mga siruhano sa utok nag-opera na sa mga tawo sa Emory University Hospital. Gibati sa mga doktor nga kini basin motultol sa usa ka kauswagan sa pagkaplag sa usa ka tambal alang sa sakit.
Ang tawo midangop sa mga hayop diha sa iyang pagpangitag mga tubag sa makalibog nga mga pangutana bahin sa kon unsaon sa pagpauswag ug pagpadayon, bisag temporaryo, sa iya mismong dili-hingpit nga kinabuhi. Bisan pa niana, ang paggamit ug mga hayop diha sa medikal nga panukiduki nagapatunghag bililhong moral ug etikal nga mga isyu nga dili sayong sulbaron.
[Kahon sa panid 5]
Panukiduki Diha sa Kahayopan—Usa ka Karaang Batasan
ANG kaylap nga paggamit sa mga doktor ug mga siyentipiko sa mga hayop aron sa pagsabot sa pisyolohiya sa mga tawo dili linain niining ika-20ng siglo. Ang mga hayop gigamit na sa medikal nga panukiduki sulod sa labing menos 2,000 ka katuigan. Sa ikatulong siglo W.K.P., sa Alexandria, Ehipto, ang mga rekord nagapaila nga ang pilosopo ug siyentipikong si Erasistratus migamit sa mga hayop aron sa pagtuon sa mga obra sa lawas ug nakadiskobre nga kana aplikado sa mga tawo. Sa ikaupat nga siglo, pinaagi sa iyang pagtuon sa mga hayop ang bantog Gregong siyentipiko si Aristotle nakahipos ug bililhong impormasyon mahitungod sa gambalay ug pag-obra sa lawas sa tawo. Lima ka siglo sa ulahi ang Gregong doktor si Galen migamit sa mga aliwas ug mga baboy aron pamatud-an ang iyang teoriya nga ang dugo inay hangin ang nagalatay sa kaugatan.