Pagpaniid sa Kalibotan
Resulta sa Bugnawng Gubat
Bisan pag natapos na ang Bugnawng Gubat, ang gasto sa kalibotan sa militar sa tuig 1990 misobra gihapon ug $900 bilyones ug sa tinuod nga mga termino maoy sobrag 60 porsiento labaw sa aberids sa tinuig nga gigasto sa mga tuig sa 1970, sumala sa usa ka bag-ong pagtuon sa World Priorities, usa ka grupong tigdukiduki sa Washington, D.C. Ang tinuig nga taho sa World Military and Social Expenditures 1991 nakakaplag usab nga sa tibuok-kalibotan taliwala sa nangamatay sa gubat, ang gidaghanon sa mga sibilyang nangamatay milukso sa 74 porsiento sa mga tuig sa 1980 ug duolan sa 90 porsiento sa mga tuig sa 1990. Gipasangil sa awtor sa report, si Ruth Leger Sivard, usa ka ekonomista, kining pagdaghan sa nangamatayng mga sibilyan diha sa dugang nga makamatay nga mga hinagiban. “Ang gitawag karong adlawa nga naandang mga armas karon hapit nang makaapas sa gagmayng nukleyar nga mga hinagiban sa pagkamalaglagon niini,” siya miingon. Nakita usab sa pagtuon nga ang puwersa militar sa kalibotan mao ang bugtong labing dakong tighugaw sa kalibotan; sa Tinipong Bansa sila nagagama ug daghan kaayong makahilong mga kemikal tuig-tuig kay sa lima ka labing dagkong mga kompaniya sa kemikal nga tiponon.
Kamatayon Pinaagi sa Aborsiyon
“Duolan sa 10,000 ka babaye ang nangamatay tungod sa aborsiyon tuig-tuig ug 200,000 ang nangaospital tungod sa mga komplikasyon diha sa Nigeria,” mitaho ang Sunday Concord sa Nigeria. Tingali duolan sa 20 porsiento niining mga kasoha nalangkit sa mga tin-edyer. Si Dr. Uche Azie, direktor sa Family Planning International Assistance, gitaho nga nag-ingon nga “daghan ang misulay sa pagpangunay sa paghulog sa gisabak.” Siya miingon nga ang kawalay hibangkaagan bahin sa seksuwal nga mga butang maoy tungod ilabina sa mga pagmabdos, nga mosangpot ug aborsiyon.
Usa ka Bulang Walay Sakyanan
Sa pagtubag sa usa ka hangyo sa mga sosyologo, unom ka pamilya sa Bremen, Alemanya, mibulunter sa dili pagsakay sa ilang mga sakyanan sulod sa usa ka bulan. Mibiyahe sa laing mga paagi, ilang girekord ang ilang adlaw-adlaw nga mga eksperyensiya. “Ang sakyanan mopalain sa tiggamit gikan sa palibot” miingon ang lider sa proyekto si Propesor Krämer-Badoni sa Süddeutsche Zeitung. “Gusto mong makaabot sa usa ka lugar sa mas madali nga panahon.” Apan kon magbiyahe nga sakay sa bus o bisikleta o maglakaw, ang usa mas mamatikdanon sa mga palibot, makamatikod sa matahom nga mga tinukod o makasugod ug mga kolokabildo. “Ang mga biyahe mahimong importante,” miingon ang propesor. Human sa eksperimento, gibaligya sa lima ka pamilya ang ilang mga sakyanan.
Giyanon sa Bolkan
Sa dihang ang Mount Unzen nga bolkano sa habagatang Japan mibuto sayo niining tuiga, kapin sa 30 ka tawo ang namatay. Lakip kanila mao ang tulo ka tigtuon sa bolkan. Ang ilang mga kaubanan naglibog gayod sa kamatayon sa Amerikano nga si Harry Glicken, sanglit naghatag na man siya ug mga pasidaan sa palumagian sa balita sa mga adlaw hangtod nga siya namatay. Uban kaniya mao ang maisog nga bana ug asawa, si Maurice ug Katia Krafft sa Pransiya, nga nabantog sa miaging 25 ka tuig tungod sa ilang panukiduki, mga libro, ug mga video mahitungod sa labing aktibo ug peligrosong mga bolkano sa kalibotan, nagpasidaan sa ilang kapeligrohan. Ang The Asahi Evening News mikutlo kang Maurice Krafft nga nag-ingon sayo pa: “Kon mamatay man ugaling ako sa umaabot, gusto kong mamatay sa kiliran sa bolkan.” Gipakasama sa magtiayon ang ilang sobrang kagusto sa mga bolkan sa usa ka “pagkagiyan” ug miingon: “Dihang makakita ka sa duol ug bolkan nga mibuto, dili ka mabuhi nga wala kana.”
Pagdugang ug Dugo Dili “Gasa sa Kinabuhi”
Ang mga pagdugang ba ug dugo tinuod nga makaluwas ug kinabuhi? Ang ubay-ubay nga gidaghanon sa mga awtoridad sa medisina nagduhaduha. Gihisgotan sa direktor sa hematology sa Sydney Royal North Shore Hospital sa Australia ang mga kabalaka labot sa pagkaluwas sa pagdugang ug dugo diha sa Medical Journal of Australia. Siya nagtuo nga may kalangkitan ang kanser, impekisyon, ug ang pagdugang ug dugo. Gikutlo sa Courier-Mail sa Brisbane kining iladong doktor nga nag-ingon: “Ang pagdugang ug dugo niadto giisip nga usa ka gasa sa kinabuhi, apan nabali na karon ang situwasyon ug ang gituohan sa katibuk-an mao nga ang walay dugo nga operasyon ug ang paglikay sa pagdugang ug dugo tingali mao ang gasa sa kinabuhi. Ang bag-ong impormasyon nagsugyot nga ang pagdugang ug dugo sa panahon sa operasyon nga basig mopahinabo sa pagbalik sa kanser ug impeksiyon tapos sa operasyon makapabalaka.”
Kabangisan Diha sa Hawanan sa Eskuylahan sa Nigeria
Ang sekretong mga kulto naglibodlibod sa mga hawanan sa mga unibersidad sa Nigeria ug “naghatag ug dakong kahadlok ug kalisang,” mitaho ang The Observer sa Nigeria. Ang mga membro sa kulto ginaingon nga armado ug mga pistola, posil, atsa, kutsilyo, ug asido. Sila gitaho nga nakaatake gani ug mga magtutudlo ug nanglugos ug gisakit ang kaubang mga estudyante. Ang mga lamok-lamok tali sa kontrang mga gang sa kulto miresulta ug mga kamatayon sa labing menos upat ka estudyante. Kining mga kulto sa hawanan sa eskuylahan giapilan ilabina sa mga estudyante nga gikan sa sapian nga mga pamilya, nag-ingon ang The Observer. Nagsugo ang ministro sa edukasyon sa mga awtoridad sa mga unibersidad sa pagpalagpot sa mga membro sa sekretong mga kulto ug nanghulga nga ipasira ang mga institusyon nga dili mosunod niini.
Alang sa Usa ka Oras nga Trabaho
Gitandi sa dili pa dugay nga pagtuon ang gahom sa kita sa mga trabahante sa 159 ka nagkalainlaing mga propesyon gikan sa 49 ka ang-ang sa katilingban sa tibuok kalibotan, mitaho ang mantalaang Pranses nga Le Monde. Ang pagtuon, nga gihimo sa International Labor Organization, nagpakita sa pagkadili-timbang sa gahom sa pagpamalit sa mga trabahante gikan sa nagkalainlaing dapit. Pananglitan, ang maghahabol sa Sudan, ang silbidor sa Sri Lanka, ang magbububod sa Yugoslavia, ang drayber sa bus sa Bangladesh, ug panadero sa Sentral nga Republika sa Aprika kinahanglang motrabaho ug kapin sa tulo ka oras aron lamang makapalit ug usa ka kilong bugas humay. Kon itandi, ang usa ka trabahante sa opisina sa French Polynesia o karpentero sa Sweden makapalit labing menos 9 ka kilong bugas humay sa suweldo sa usa lamang ka oras.
Teddy-Bear nga mga Alarma
Ang sudden infant death syndrome maoy usa ka tinuod nga kahadlok sa daghang mga ginikanan. Karong adlawa, pinaagi sa hi-tech nga mga teddy bear, nga gidisenyo ni Dr. Jan Heunis sa Aerospace Research Laboratories sa South Africa, ang mga masuso mabantayan sulod sa 24 oras sa adlaw. Ang mahalog nga dulaan nagabantay sa dagkong mga timaan sa masuso. Mitaho mahitungod sa aparato, ang The Star, usa ka mantalaan nga gipatik sa Johannesburg, South Africa, nag-ingon nga kinahanglang dunay dili-normal dagkong mga ilhanan sa bata, sama sa “dili-normal nga temperatura, mahinay nga pagpitik sa kasingkasing o nagkakusog nga pulso,” motingog ang alarma nga mopaalerto sa mga ginikanan sa posibleng kapeligrohan. Ang “Medi-teddy,” nga maoy pagtawag sa bag-ong produkto, mobalor ug mga $350, U.S.
Ang Kantidad sa Ubos nga Patatas
“Sa dihang miabot ang taga Uropa nga mga konkistador sa Amerika, nakaideya sila nga ang bahandi mao ang mga metal ug mahalong mga bato. Tulo ka siglo una ang milabay ayha pa ‘nadiskobrehan’ ang kantidad sa patatas.” Matud pa ni Eduardo H. Rapoport, sa Regional University Center sa Bariloche, Argentina, sa magasin sa Brazil nga Ciência Hoje. Ang patatas mao ang usa sa labing importante ug sustansiyadong pagkaon ug adunay daghang mga bitamina. Busa, ang kantidad nila maoy binilyong dolyares tuig-tuig. Si Rapoport midugang: “Ang kantidad sa ani sa kalibotan sa patatas, sa usa ka tuig, mas dako kay sa tanang bulawan ug plata nga nakuha sa Espanya gikan sa Amerika.”
Iliterasiya sa Tibuok-yuta Mius-os ang Gidaghanon
“Sa unang higayon, ang gidaghanon sa mga tawong iliteret sa kalibotan mius-os ug diyutay sa mga katuigang dili pa dugay,” nagkanayon ang The New York Times. “Ang report, nga gitaho sa United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, nagbanabana nga ang gidaghanon sa mga tawong iliteret sa 1990 maoy 948 milyones, usa ka pag-us-os gikan sa 1985 nga pagbanabana nga 950 milyones.” Mga 26.6 porsiento sa populasyon sa kalibotan maoy mga iliteret, ug kon magpadayon ang kiling karon, kana mous-os pa ngadto sa 21.8 porsiento, o 935 milyones, sa tuig 2000. Nagkaatol, ginganlan ang miaging tuig nga Internasyonal nga Tuig sa Literasiya. Gawas pa sa nagdakong kaandam sa kabus nga mga nasod aron mapauswag ang literasiya o pagkamakabasa-ug-makasulat, nagdugang usab ang kaamgohan sa nagaobra nga pagkadili-makabasa ug makasulat diha sa industriyalisadong mga nasod, nga karon gibanabana nga mga 10 ug 20 porsiento.
AIDS—“Maghitak sa Daghang Dekada”
“Sa gisugdan sa epidemiyang AIDS ang ikaduhang dekada niini, ang mga tigdukiduki ug mga tigpaluyo sa mga tawong nagkasakit niini sa tagsatagsa masakit nga mibiya na sa ilang dulot nga paglaom niadto nga masumpo dayon ang hampak,” nag-ingon ang The New York Times. “Kining mga paglaoma nahanaw dihang ang pagpangitag epektibong mga tambal napamatud-ang malisod kaayo kay sa gituohan, ug ang mga paningkamot nga madiskobrehan ang bakona padayon nga dili-epektibo tungod sa maayong depensa sa virus. Ang mga eksperto sa medisina karong adlawa nag-ingon nga ang virus sa AIDS maghitak sa daghang dekada.” Gibanabana nga sa tuig 2000, duolan sa 40 milyones ka tawo ang matakdan sa virus sa AIDS. Bisag nalain na sa mga tigdukiduki ang virus, nakatuon na sa mga protena ug sa pagsundog niini ug mga gene, ug nakahimog mga tambal aron mahupayan ug diyutay ang pipila ka pasyenteng nag-antos sa AIDS, ang sakit sama gihapon ka makamatay.