Usa ka Katingalahang Sakit Giila
Ang CFS (chronic fatigue syndrome) maoy “usa ka dakong hulga sa panglawas ug sa ekonomiya, ikaduha lamang sa AIDS.”
MAO kana ang giingon ni Dr. Byron Hyde sa Canada diha sa unang simposyom sa CFS sa kalibotan, sa Cambridge, Inglaterra, niadtong Abril 1990. Gani, si Dr. Jay Levy, usa ka tigdukiduki sa AIDS sa San Francisco, nagtawag sa CFS nga “ang sakit sa mga tuig sa ’90.”
Ang Emergency Medicine nag-ingon nga ang CFS maoy “usa ka sakit nga nalangkit ang daghang mga sistema sa lawas nga nagaapektar sa sistema sa nerbiyos ug sa sistema sa imyunidad ug sa kasagaran sa musculoskeletal nga sistema.” Nagakadako ang kabalaka bahin niining sakita. Sa dihang gipadayag sa magasing Newsweek sa Amerika ang sugilanon sa hapin sa gula niini sa Nobyembre 1990, ang isyu nahimong labing himalitang publikasyon sa maong tuig.
Ang CDC (U.S. Centers for Disease Control) sa Atlanta seryosong miila sa sakit. Niadtong 1988 kining pangunang ahensiya sa panglawas sa T.B. opisyal nga miila niining katingalahang sakit pinaagi sa paghatag sa mga doktor ug mga sukdanan, o mga timaan ug mga simtoma, sa pag-agpas sa sakit. Gitawag sa ahensiya ang sakit ug chronic fatigue syndrome o sugmat-sugmat nga kakapoy tungod kay ang kasagaran, pangunang simtoma niini mao ang kakapoy.
Suliran sa Ngalan
Hinunoa, daghan ang nagtuo nga ang ngalan dili-haom. Sila miingon nga gipakamenos niining ngalana ang sakit, sanglit ang kakapoy nga maoy timaan sa CFS lahi gikan sa ordinaryong kakapoy. “Ang among kakapoy,” miingon ang usa ka pasyente, “maoy ordinaryong kakapoy sama ra nga ang kidlap iya sa liti.”
Si Dr. Paul Cheney, nga nakatambal ug gatosang mga pasyenteng may CFS, ang pagngalan niana ug sugmat-sugmat nga kakapoy “sama sa pagtawag sa pulmoniya ug ‘chronic cough syndrome.’” Miingon si Dr. J. Van Aerde, nga nag-antos usab sa CFS. Dili pa dugay, kining doktora dunay duha ka bug-os panahong trabaho—doktor siya magabii ug siyentipiko maadlaw, gawas pa nga usa ka bana ug amahan. Sa miaging tuig iyang giasoy ang iyang eksperyensiya labot sa CFS, ug gipatik sa Medical Post sa Canada ang iyang sugilanon:
“Handurawa ang sakit nga mout-ot sa tanan nimong kusog, bisan ang pagtukas sa habol aron makabangon hago na kaayo. Ang paglakaw libot sa bloke, bisag hinay kaayo, dako na kaayong kahago, hangoson ka bisag kugoson mo lang ang imong anak. Dili ka ganahang moadto sa imong tun-anan sa silong tungod kay dili ka na makasugakod sa pagsaka ug balik sa hagdanan gawas kon molingkod ug mopahulay sa tungatunga. Handurawa, mabasa mo ang mga pulong sa artikulo sa mantalaan, apan wala kay masabtan . . .
“Handurawa ang pagbati nga morag giindiyeksiyonan ang imong tanang kaunoran ug daghan kaayo nga dungan, ang paglingkod sakit kaayo, imposible ang paglihok, ang paghalog dili na makapahimuot. . . . Handurawa ang kanunay nga panugnaw, bugnawng mga singot, nga ubanan kanunay ug diyutayng hilanat. Tipona ang tanang mga simtoma ug itandi kini sa labing grabeng trangkaso nga imong naagian sukad, gawas nga mas grabe kini ug magpabilin sa tibuok tuig, o tingali dugay-dugay pa.
“Handurawa ang kabalaka ug ang dili-matugkad nga kalugda dihang magbalikbalik ang kabughat, nga abi nimog nabuntog mo na kini. Handurawa ang kahadlok, pagkatarantar tungod kay gibati mo nga gibilanggo ka diha sa usa ka langyaw nga lawas, ug wala ka mahibalo kon kanus-a o kon kaha mawala pa kini.”—Septiyembre 3, 1991.
Ang ngalan nga gihatag sa sakit didto sa United Kingdom ug sa Canada nakadugang sa kaseryoso sa sakit. Didto kini gitawag ug myalgic encephalomyelitis, o ME sa mubo. Ang “myalgic” nagpunting sa ngutngot nga kaunoran, ug “encephalomyelitis” sa epekto sa sakit diha sa utok ug sa mga nerbiyos.
Sanglit ang sakit nagaapektar sa sistema sa imyunidad, ang mga grupo nga nagapaluyo sa pasyente sa Tinipong Bansa, diin didto gatosan na sila karon, nagtawag niana ug CFIDS (chronic fatigue immune dysfunction syndrome).
Tinuod ba kini nga usa ka bag-o maagpas nga sakit? Sa unsang paagi midangat kini sa pagtagad sa publiko?
Pagsubli sa Kasaysayan Niini
Tingali ang CFS dili usa ka bag-ong sakit. Naila kini sa uban nga may mga simtoma nga gitawag sa miaging siglo nga neurasthenia, usa ka ngalan nga gikuha gikan sa Grego nga nagkahulogan “kakulang sa kusog sa nerbiyos.” Ang mga simtoma sa CFS kaamgid usab nianang sa fibromyalgia, nga nailhan usab nga fibrositis. Ang uban nagtuo gani nga ang CFS ug fibromyalgia tingali mao ra nga sakit.
Ang daghang pagbutho sa mga sakit nga samag CFS ang gikataho sa miaging mga dekada, ang kadaghanan kanila sa Tinipong Bansa. Apan mitungha usab kini sa Inglaterra, Iceland, Denmark, Alemanya, Australia, ug Gresya. Ang mga ngalan sa paghubit sa sakit mao ang Iceland disease, Akureyri disease, Royal Free Disease, ug uban pa.
Dili pa dugay, niadtong 1984 duolan sa 200 ka tawo diha sa gamayng lungsod sa Incline Village, duol sa utlanan sa California-Nevada, ang nag-antos ug samag-trangkaso nga sakit nga dukot. “Nailhan namo sila ingong mabungahon, malipayon, lagsik nga mga tawo,” matud pa ni Dr. Paul Cheney, nga nagtambal sa daghan kanila. “Kalit lang sila nagkasakit ug dili maayo. Sa pipila ka kaso grabe ang ilang pagsingot magabii nga mapugos pagbangon ang ilang mga kapikas sa pag-ilis sa mga hapin sa kama.”
Mayubitong gitawag sa uban kining kalit nga pagtungha sa sakit sa Incline Village ug Yuppie flu, sanglit ang arangan, masaarong mga batan-on ang ilabinang gitakboyan. Sila nagtuo nga ang mga pasyente tingali nag-antos gikan sa grabe nga makatakod nga sakit nga mononucleosis, apan negatibo ang mga resulta sa paghiling sa sakit diha sa kadaghanan kanila. Ang mga dugo nga gisusi, hinunoa, nagbutyag nga aduna silay daghang mga antibody batok sa Epstein-Barr nga virus, usa ka matang sa herpesvirus ang nakita. Busa, sa pila ka panahon, ang sakit gitawag sa kadaghanan nga madukoton nga Epstein-Barr.
Ang Sakit Giila
Sa dihang gitaho ni Dr. Cheney sa CDC ang nahitabo sa Incline Village, wala bale-baleha sa sinugdan ang iyang report. Apan sa palibot sa nasod, ang mga report sa kaamgid nga mga suliran sa panglawas nadawat sa wala magdugay.
Sa ulahi, ang mga pagtuon nagpakita nga ang Epstein-Barr nga virus dili mao ang hinungdan diha sa kadaghanang kaso. Sa pagkatinuod, kini nga virus makita sa duolan sa 95 porsiento sa hamtong nga populasyon. Matulog kini sa sulod sa lawas sa mga tawo. “Kon kini mapukaw,” ang doktor nga naghimo sa panukiduki sa CFS miingon, “kini mahimong makaamot sa sakit.” Apan dili sa tanang higayon.
Daghan kaayong panukiduki ang gihimo aron masusi ang mga hinungdan sa CFS. Ingong sangpotanan, dugang ug dugang mga doktor midawat nga usa ka tinuod nga suliran sa panglawas ang nagaapektar tingali sa milyon-milyong mga tawo. Si Dr. Walter Wilson, ang hepe sa mga sakit nga makatakod diha sa Mayo Clinic sa Rochester, Minnesota, T.B.A., miingon nga gibag-o niya ang iyang tinamdan. Nakakita ug daghan kaayo nga nagpangayog tabang sa dako kaayo nga gasto, siya miingon, “kinahanglang tratahon mo sila nga may pagtahod alang nianang ilang ginaagoman.”
Matin-aw, daghang kinabuhi ang gidaot sa usa ka sakit nga may komung mga simtoma. Ang CDC nakadawat ug libolibong mga tawag sa telepono bahin sa maong sakit matag bulan, ug ang AIDS lamang ang nakabangon ug dugang mga pangutana ngadto sa U.S. National Institutes of Health. “Adunay butang nga nagakahitabo,” matud pa ni Dr. Walter Gunn, nga mao ang tagdumala sa panukiduki sa CFS diha sa CDC sa wala pa siya miretiro. “Apan kon kaha usa kini ka sakit o daghan, usa ka hinungdan ug daghan pa, kini dili pa tin-aw.”
Ang uban nagtuo nga ang CFS maoy sakit lamang sa hunahuna. Ang Disyembre 1991 nga American Journal of Psychiatry miingon: “Ang mga awtor nangatarongan nga ang chronic fatigue syndrome makaagom ug samang eksperyensiya sa neurasthenia—dili na mahimong uso kay sama sa makita ang kadaghanan sa mga nag-antos niini nagaantos ug dakong mga sakit sa hunahuna.” Ug gipaila sa bag-ong libro, From Paralysis to Fatigue, ang CFS ingong “usa ka sakit nga uso karon,” nga nagpasabot nga kini dili mahimong usa ka seryosong sakit.
Ang CFS ba maoy sakit lamang sa hunahuna? Ang mga simtoma ba sa kasagaran maoy tungod sa depresyon? Ang CFS ba maoy usa ka tinuod nga sakit?