“Ang Siyudad nga Daghan ug Tawo”
TOKYO, São Paulo, Lagos, Mexico City, ug Seoul maoy haom sa kabatbatan, bisan pag dili mao ang gihisgotan sa propeta sa Bibliya nga si Jeremias. Jerusalem ang iyang gihisgotan human gayod laglaga kini sa mga taga-Babilonya niadtong 607 W.K.P.—Lamentaciones 1:1.
Kay mga lima ka bilyon ug tunga ang populasyon sa kalibotan karon, dili lisod pangitaon ang mga siyudad nga daghag tawo. Ang dili-masaypan nga kiling sa miaging tunga sa siglo maoy padulong sa pagdako. Samtang 7 lamang ka siyudad sa kalibotan ang nakaabot ug lima ka milyong molupyo sa 1950, ang mga kalkulo mao nga pagkatapos sa siglo, labing menos 21 ka siyudad ang makabatog kapin sa napulo ka milyong molupyo, lakip ang 5 ka siyudad nga gihisgotan sa ibabaw.
Sa Unsang Paagi Sila Nahimong Dagko Kaayo?
Ang dagkong mga siyudad maporma sa dihang ang mga tagabanika mamalhin sa siyudad aron mangitag trabaho ug sa dihang ang mga nagpuyo sa siyudad manggawas sa daang seksiyon sa siyudad aron mangitag mas luag ug maayong palibot, nga gikan diha sila mobiyahe ngadto sa trabaho sakay sa kotse, bus, o tren. Kining mga dapita nga kasikbit sa siyudad, uban sa karaang siyudad niini, sa ngadtongadto masumpay nga mahimong metropolitan nga dapit.
Ang pila ka dagkong siyudad nahimong ingon niana samtang “mga tin-edyer” pa. Ang Tenochtitlán—nga karong adlawa gitawag nato nga Mexico City—natukod sa mga 1325. Pagka 1519, sa pag-abot sa mga Katsila, kining kaulohan sa Empiryong Aztec may populasyon na nga lagmit duolag 300,000.
Ugaling, sama nga ang edarang mga tawo manambok, ang ubang mga siyudad midagko lamang sa dihang natigulang na. Ang Seoul, nga gihimoan sa 1988 nga Olimpiada, nagsugod sa una-Kristohanong mga adlaw pa, apan mga 50 anyos kanhi, ang iyang populasyon usa ra ka bahin sa napulo sa iyang populasyon karon. Karon kini gitawag nga puy-anan sa hapit un-kuwarto sa 43 ka milyong molupyo sa nasod.
Sama sa Seoul, ang ngalang Tokyo nagkahulogan usab nga “kaulohan.” Sa aktuwal, sa kaso sa Tokyo, “silangang kaulohan.” Sa sinugdanan Edo, ang ngalan giusab nga Tokyo niadtong 1868 sa dihang ang kaulohan gibalhin gikan sa mas kasadpanhong siyudad sa Kyoto. Ang dapit palibot sa Edo gipuy-an na sa una-Kristohanong panahon, apan ang pasukaranan sa dakong siyudad karong adlawa gipahiluna lamang niadtong 1457, sa dihang ang usa ka gamhanang manggugubat nagtukod ug usa ka kastilyo didto. Sa ika-17ng siglo, ang siyudad natukod, ug sa tungatunga sa katuigang 1800 kini may populasyon nga mikapin na sa usa ka milyong katawhan. Gikaingong sa usa ka panahon nagpasigarbo ug mas daghang neon nga suga kay sa bisan unsa pang ubang siyudad sa kalibotan, ang Tokyo moderno kaayo.
Ang laing sama ka moderno nga dakong siyudad nga nagpadayag ug batan-ong kamadanihon mao ang São Paulo, Brazil. Tungod sa luag nga kadalanan ug sa modernong habog nga mga tinukod, kini bata kaayog dagway kay sa iyang edad, kay natukod sa Portuges nga mga misyonaryong Heswita sa 1554. Niining bulana, Enero, ang mga molupyo niini—mga Paulista—nagsaulog sa iyang ika-440ng kasumaran. Ang São Paulo nagpabiling gamay lamang hangtod sa katuigan sa 1880, nga niadtong mga panahona ang salapi sa bag-ong-nahimugsong industriya sa kape sa Brazil nahimong batobalani nga midani sa mga imigrante gikan sa Uropa ug gikan sa Asia sa ulahi.
Ang mga Portuges may bahin usab sa pag-ugmad ug dakong siyudad sa Nigeria. Hinuon, dugay na una pa sa pag-abot sa mga Uropanhon sa hinapos sa ika-15ng siglo, ang dapit sa Lagos gipuy-an sa usa sa labing daghan ug labing siyudadnong mga tawo sa tropikanhong Aprika sa una-kolonyal nga kapanahonan, ang Yoruba. Ang siyudad ilado nga baligyaanan ug ulipon hangtod sa tungatunga sa katuigang 1800. Niadtong 1861 kini gidugtong sa Britanya, ug sa 1914 nahimo kini nga kaulohan sa kaniadto Britanikong kolonya.
“Dili na Mas Maayo ang Dako”
May mga bentaha ang pagkadako. Kasagaran, kon mas dako ang siyudad, mas dako ang kahigayonan sa mga lungsoranon nga makabaton sa tugob nga sosyal ug kultural nga kinabuhi. Ang mga butang labot sa ekonomiya mopabor usab sa pagkadako, sanglit ang daghang tawo motaganag labaw nga kalihokan sa negosyo ug mga posibilidad sa trabaho. Sama sa gamhanang batobalani, ang ekonomikanhong mga benepisyo sa mga siyudad modani sa mga tawo nga nangita ug yutang saad. Apan sa diha nga dili sila makakaplag ug mga trabaho ug mosangko nga magpuyo sa mga barongbarong, nga lagmit magpakilimos aron mabuhi, o sa diha nga sila walay puy-anan, tungod sa kanihit sa angayang balay, dali kaayong motakboy ang pagkalugda ug kayugot!
Ang magasing National Geographic nangatarongan nga ang dako kaayo sa yano maoy dako kaayo, nga nag-ingon: “Pila ra ka tuig nga miagi, ang mga siyudad magarbohong nagpaila sa ilang pag-uswag. Ang pagkadako maayo, ug ang kinadagkoang mga siyudad nagpasigarbo sa ilang ranggo sa kalibotan. Apan dili na mas maayo ang dako. Karong adlawa, ang pagkamag-iindig alang sa titulong ‘kinadak-ang siyudad sa kalibotan’ nahisama sa pagsulti sa usa ka himsog nga batan-on nga siya may grabeng sakit. Kini mahimong matambalan, apan dili mahimo nga dili kini tagdon.”
Ang pagpugong sa mga tawo sa paghugop sa mga siyudad sa gidaghanon nga dili dalawaton halos imposible nga tahas. Busa ang dagkong mga siyudad naningkamot sa pag-atubang sa hagit sa ubang mga paagi, tingali pinaagi sa pagtukod sa sunodsunod nga lumbay sa yano, samag-dagway nga mga apartment, pinaagi sa pagtukod ug habog nga mga tinukod nga kanunay nagkataas abot sa kalangitan, o pinaagi sa pagliso ngadto sa bug-os bag-ong mga ideya. Pananglitan, ang mga kompaniya sa konstruksiyon sa mga Hapon karon nag-eksperimento sa ideya nga tukoron ang dagko kaayong mga tinukod ilalom sa yuta, diin minilyon nga tawo ang makatrabaho, makapamalit, ug bisan makapuyo. “Ang siyudad ilalom sa yuta dili na usa ka damgo,” matud sa usa ka ehekutibo sa pagpanukod, “kami naglaom nga matuman na gayod kini sa sayong bahin sa sunod siglo.”
Bisan gikan sa pisikal nga panglantaw, ang dako dili kanunay mas maayo. Ang mga katalagman mahimong mohapak—ug nagahapak—sa bisan diin. Apan inighapak niini sa mga siyudad, ang kadaot sa kinabuhi ug kabtangan lagmit mas dako. Ingong ilustrasyon: Naagoman sa Tokyo ang grabeng mga katalagman, kinaiyanhon ug ginamag-tawo. Niadtong 1657 mga 100,000 ka tawo ang namatay sa usa ka makapaalaot nga sunog, niadtong 1923 ang susamang gidaghanon sa usa ka makapatayng linog ug sunog, ug lagmit abot sa ikaupat nga bahin sa usa ka milyon sa panahon sa rapidong mga pamomba pagkatapos sa Gubat sa Kalibotan II.
Ang mga suliran sa kalibotan gipadayag diha sa iyang mga siyudad—polusyon sa siyudad ug sobrang trapiko. Kanang duha ka suliran giilustrar sa tin-aw sa Mexico City, nga kaniadto gibatbat nga “usa ka panig-ingnan sa katalagman sa siyudad.” Kapig tulo ka milyong sakyanan ang naghuot sa kadalanan. Kini sila, duyog sa mga pabrika nga naghawas sa kapig katunga sa katibuk-ang industriya sa Mexico, nagmugna ug matag-adlawng dosis sa polusyon nga, sumala sa usa ka taho sa 1984, “ang pagginhawa lamang gikalkulo nga tumbas sa pagtabakog duha ka paketeng sigarilyo sa usa ka adlaw.”
Hinuon, ang Mexico City dili talagsaon. Unsa bang modernong industriyalisado nga siyudad ang walay polusyon ug sobrang trapiko? Sa Lagos, ang takna sa kinadaghanang sakyanan gitawag nga “pagpahinay,” nga haom kaayo. Gisakop sa siyudad ang upat ka dagkong isla; ang mga taytayan gikan sa dakong-yuta dili makadumala sa nagdaghang sakyanan nga naghuot sa mga karsada, nga ang trapiko halos dili na makalihok. Ang librong 5000 Days to Save the Planet nagpahayag: “Hapit nang moabot ang panahon sa dihang ang pagbaktas mas dali pa.” Hapit na?
Labi Pang Grabeng mga Suliran
Ang dagkong mga siyudad gisakit sa labi pang grabeng mga suliran. Gawas sa kulang nga pamalay, naghuot nga mga eskuylahan, ug kulang-ug-kawaning mga ospital, nalangkit usab ang sikolohikanhong mga bahin. Si Dr. Paul Leyhausen, usa ka inilang Aleman nga batid sa kinaiya sa tawo, miangkon nga “ang ubay-ubayng mga pagkadaot sa utok ug sosyal nga mga sakit, sa bahin o sa bug-os, sa laktud o dili-laktud, gipahinabo sa paghuot.”
Ang dagkong mga siyudad naghikaw sa ilang mga lungsoranon sa salabotan labot sa komunidad, nga naghimo sa siyudad nga way-dagway nga pundok sa mga tawo. Taliwala sa ginatos ka silingan, ang molupyo sa siyudad mahimong mamingawon, nga mangandoy sa mga higala ug sa mga kauban nga sa bisan asa dili niya makaplagan. Ang salabotan sa pagkanahilain nga gimugna niining kahimtanga mahimong peligroso sa dihang magpahinabo kini sa pagkabungkag sa daghag-nasod nga mga populasyon ngadto sa rasanhon o etnikong mga pundok. Ang kawalay-panag-angay sa panginabuhi o mapihigong mga buhat—tinuod o hinanduraw—mahimong mosangpot sa katalagman, sama sa nasayran sa Los Angeles niadtong 1992 sa dihang ang mga pag-ulbo sa rasanhong mga kabangisan misangpot sa kapig 50 ka patay ug 2,000 ka samdan.
Ang kinadak-ang kapeligrohan nga nalangkit sa kinabuhi sa siyudad mao ang kiling niini sa pagpalagpot sa espirituwalidad. Ang kinabuhi sa siyudad gastoso, mao nga kadtong nagpuyo dinha daling malinga sa mga kabalaka sa kinabuhi. Walay laing dapit ang daghan kaayog butang nga mapalit nga makapatipas sa mga tawo ngadto sa dili pagtagad sa mga butang nga tinuod nga bililhon ug malungtaron. Walay laing dapit nga ang kahigayonan sa kalingawan—maayo, daotan, ug malaw-ay—ang ingon ka daghan. Ang ingon nga kakulang sa espirituwalidad maoy nakapalaglag sa Jerusalem, ang siyudad nga daghag tawo nga gihisgotan ni Jeremias.
Sama sa Pag-ayo ug Ayroplanong Naglupad
Tungod nianang dagko kaayong mga suliran, ang 5000 Days to Save the Planet mihinapos nga “ang tahas sa pagtaganag desenteng sukdanan sa pagkinabuhi alang sa mga molupyo sa siyudad karong adlawa, ilabina alang sa umaabot nga mga kaliwatan, nahimong maorag dili-masulbad nga mga suliran.” Ang pagtagana lamang sa mga panginahanglan karon “nagapabug-at kaayo sa kalikopan ug sa katilingban.” Ug sa paglantaw sa umaabot, kini nag-ingon: “Ang pagdahom nga masulbad kini sila sa dihang ang mga siyudad mitubo ug tulo ka pilo sa ilang populasyon karon maoy panghanduraw lamang.”
Walay pagduhaduha niini, ang mga siyudad may suliran. Ug ang dagkong mga siyudad, tungod sa ilang gidak-on, ilabinang may suliran! Tungod sa ilang mga sakit ang tibuok kalibotan himalatyon na. May tambal bang mapanan-aw?
Kita apektado sa dagkong mga siyudad. Bisan ang gagmayng mga siyudad makaimpluwensiya kanato, ang pipila sa paagi nga bug-os dili sumala sa ilang gidak-on. Ingong mga pananglitan niini, tagda ang dugang mga siyudad nga pagahisgotan sa among sunod gula.
[Hulagway sa panid 25]
Lagos, daghag tawo