Krakatoa—Usa ka Kalaglagan nga Giduaw Pag-usab
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA INDONESIA
ANG Baybayong Carita daw malinawon kaayong dapit. Walay bisan unsa bahin niini ang nagpaila sa magubtanong kagahapon. Kon tan-awon kini samag usa ka malinawong dapit-lulinghayawan sa Java, mga 150 kilometros kasadpan sa siyudad sa Djakarta ug nahimutang sa Sunda Strait, nga maoy nagbulag sa Indonesian nga mga isla sa Java ug Sumatra. Ang daghang tawo ug ang hinayng dagan sa mga sakyanan sa Djakarta maorag halayo kaayo, ug bation ang kalinaw ug kalinong sa palibot. Ang nitibong mga balay nagbarog nga masaligon duol mismo sa daplin sa tubig.
Apan kanang ngalana—Baybayong Carita—maoy usa ka matanghagaong ilhanan sa magubtanong kasaysayan. Ang “carita” maoy Indonesian nga pulong nga nagkahulogang “sugilanon,” ug kining dapita, sama sa daghan pang uban sa maong dapit, maoy tagoanan sa makalilisang nga mga sugilanon—ang tanan maoy gumikan sa usa ka kalaglagan nga sa kapintas miulbo niining rehiyona ug nagpabatyag sa kaugalingon sa tibuok kalibotan.
Sa pagtan-aw sa tabok sa malinawon, asul nga katubigan sa Sunda Strait gikan sa Baybayong Carita, ang usa makakita ug pundok sa gagmayng mga isla. Gikan sa usa kanila—ang Anak Krakatau (Anak sa Krakatoa)—ang aso gibulhot pa. Ang makahahadlok-pamation nga ngalan magpahinumdom sa napungot nga “amahan” niini, ang Bukid Krakatoa, nga ang kinadak-an niana nahanaw ilalom sa katubigan sa Sunda Strait human mobuto sa kinadak-ang pagbuto sa tibuok modernong kasaysayan niadtong Agosto 27, 1883.
Ang grupo namo sa 17 migikan sa Baybayong Carita aron pagduaw sa pundok sa mga isla. Kami miabang ug sakayan aron paghimo sa 40-kilometrong biyahe tabok sa sigpit nga agianan sa dagat. Samtang ang baybayon sa Java nagkahanap sa among panan-aw, akong gipalandong ang mapintas nga kagahapon sa Krakatoa.
Mapintas nga Kasaysayan sa Krakatoa
Karong adlawa, ang Krakatoa nagtumong sa pundok sa upat ka isla: ang Rakata, Panjang, ug Sertung, uban sa bag-ong naporma nga Anak Krakatau sa tunga. Ang Rakata dugay nang nahimong sentro sa kalihokang bolkaniko. Kini midako pag-ayo mga siglo kanhi sa dihang duha pa ka bolkanikong tuybo migula sa duol nga dagat ug inanayng mitapo sa Rakata sa pagporma sa bangis nga Bukid Krakatoa. Maayo na lang, morag tungod nianang tanang kalihokan nga walay nagpuyo sa isla.
Bisan pag adunay pila ka taho sa dili kaayo kusog nga pagbuto niadtong 1680 nga mipatay sa tanang tanom, pagka 1883, ang Krakatoa napuno na usab ug malunhawng mga tanom sa tropiko. Apan ang isla midahunog nga nabuhi niadtong Mayo 20, 1883, uban sa mga buto ug mga pagbulhot sa bolkanikong bato, abo, ug mga panganod sa alisngaw. Ang maong dahunog mipadayon hangtod sa Hunyo ug Hulyo. Pagka tungatunga sa Agosto, ang tanang tulo ka pangunang baba sa bolkan nagbulhot ug dagkong mga haligi sa alisngaw, abog, bolkanikong bato, ug abo. Ang mga barkong nangagi sa sigpit nga agianan sa dagat miungad gayod sa lapad nga mga balsa sa bolkanikong bato, samtang ang abo nangatagak sa mga salog sa barko.
Samtang kami milawig agi sa mao mismong katubigan, ang bugtong nataktak sa among salog maoy panagsang isdang bangsi nga dili na makalukso pagawas sa sakayan. Lisod mahanduraw ang panahon dihang ang tumang kangiob ug panglaglag naghulga nianang malinawong katubigan. Apan bag-o pang misugod ang kalaglagan.
Ang kalaglagan nagsingabot niadtong Agosto 26, samtang ang sunodsunod nga pagbuto nagkaipon nga nahimong padayong dahunog. Sa kataposan, sa Agosto 27, upat ka dagkong buto—sa alas 5:30, 6:44, 10:02, ug 10:52 s.b.—ang miuyog sa bolkan. Ang kinatayuktokan nga ikatulong pagbuto maoy dako pa kaayo kay sa didto sa Hiroshima ug sa misunod nga atomikong mga pagbuto. Ngani, ang pipila moingon nga kini nagbaton sa puwersa sa 100,000 ka bomba idrohena. Kadto nabatian sa Australia, Myanmar, ug sa Rodrigues, usa ka isla nga 5,000 kilometros ang kalayo diha sa Dagat Indian. Ang pressure waves sa atmospera milibot ug pito ka beses ug tunga sa yuta una mahanaw. Hangtod sa halayong English Channel, ang mga barko giuyog sa nagkaawop nga mga balod sa dagat gumikan sa linog.
Ang panganod sa abo mikayab ngadto sa gikalkulong gihabogon nga 80 kilometros ug mibukad samag uhong. Ang kangitngit milimin sa tibuok rehiyon sulod sa duha ka adlaw ug tunga. Ang The New York Times sa Agosto 30, 1883, nga nagkutlo sa Lloyd’s of London, nagpasidaan sa tanang barko nga molikay sa Sunda Strait. Peligroso ang paglawig tungod kay ang tanang parola “nawala.” Ang abog sa bolkan nakaabot sa taas ngadto sa atmospera, diin ang mga sulog sa hangin nagsabwag niana palibot sa planeta sulod sa mga semana. Usa ka resulta mao ang usa o duha ka tuig nga may sanag nga mga pagsilang sa adlaw, mga pagsalop, mga lingin sa adlaw, ug ubang katingalahan sa atmospera.
Ang Paglaglag sa Kinabuhi
Ang pagbuto mipahinabo sa tuman ka dagkong mga balod, nga gitawag tsunamis, nga miabot sa gihabogong 15 metros sa lawod. Samtang ang usa ka balod mihuros sa nagkahikting luuk ngadto sa lungsod sa Merak sa Java, ang mihasmag daw bungbong nga tubig gituohang nakaabot sa gihabogong 40 metros. Kini napusgay diha sa lungsod, nga naglaglag sa bug-os niini. Ang ubay-ubay pang lungsod sa daplin sa baybayon sa Java ug Sumatra nakaagom sa samang dulnganan. Duolag 37,000 ka tawo ang nalumos tungod sa tsunamis niadtong adlawa. Usa ka bapor de guerra nakaplagan nga nahidagsa tulo ka kilometros sa ilaya!
Unsa bay eksaktong nahitabo? Ang makalilisang nga Krakatoa mibuga ug halos 20 kubiko kilometrong tinumpag, nga gihabwaan ang labihan ka dakong lawak niini sa magma sa ilalom sa yuta. Ang way-sulod nga lawak nahugno, sa ingon nakapaunlod sa dos-tersiya sa isla ngadto sa dagat. Ang yutang nagbuntaog ug 300 metros ibabaw sa lebel sa dagat miunlod ngadto sa 300 metros ubos sa lebel sa dagat. Katunga lang sa kinahabogang tuybo sa bolkan, ang Rakata, ang nagpabilin.
Ang nahibilin sa Rakata, uban sa mga isla sa Panjang ug Sertung, naliminan sa 30 metros nga init, umaw nga abo. Ang tanang kinabuhi gituohang nalaglag. Sa gihimo ang usa ka surbi siyam ka bulan sa ulahi, usa lang ka gamitoyng lawalawa ang nakaplagan nga naggamag balayan. Sa sunod nga katuigan, ang Krakatoa nahimong samag laboratoryo sa panukiduki samtang gipamatud-an sa mga siyentipiko ang pagbalik sa kinabuhi sa tulo ka isla. Ang kinadul-ang yuta nga gikan niana nakaabot ang kinabuhi maoy 40 kilometros ang kalayo.
Kapin sa 60 ka tuig kanhi, ang usa ka bag-ong tuybo sa bolkan migimaw sa dagat sa tunga sa tulo ka isla. Kining Anak sa Krakatoa (Anak Krakatau) nagpadayon pagbuto ug pagtubo sa paglabay sa katuigan. Karong adlawa kini mga 200 metros sa gihabogon, 2 kilometros sa gilapdon—ug aktibo kaayo! Kining sapotong anak mao ang giuna namo pagduaw.
Pagduaw sa Anak ug mga Silingan sa Krakatoa
Kami midunggo sa duol sa baybayon sa Anak Krakatau, ug naglisod kaming mikawas sa sakayan ngadto sa sidlak itomong balas sa baybayon. Ang silangang tumoy sa isla napuno na sa mga kahoyng casuarina, nga ang pipila may mga punoang abot ug 60 sentimetros sa diametro. Dihay katingad-anang sarisaring ubang mga tanom ug mga bulak. Daghang espisye sa mga langgam ang naglupadlupad agi sa kakahoyan, ug ang mga kuwaknit nangumbitay nga nagbalintong sa usa ka kahoyng igos. Ang mga tabili nangipsot latas sa kalibonan. Ang nalasang nga bahin sa isla nabibo sa mga insekto ug mga alibangbang.
Ugaling lamang, ang pagkatawo pag-usab sa Anak Krakatau nabalda sa ubay-ubayng pagbuto latas sa katuigan; ang mga tanom mitabon sa mga 5 porsiento lamang sa isla. Samtang kami mitungas agi sa lalom nga itomong abo paingon sa tumoy sa bolkan, among nakita nga ang nagkalainlaing tanom nagsugod na sa pagpuyo niining umawng mga bakilid, nga kanunayng nagakuyanap pataas hangtod mapugos pag-atras sa sunod nga pagbuto.
Ang alisngaw migula sa mga liki sa kilid sa bolkan. Sa pagdungaw ngadto sa hilabihang kainit gikan sa ngilit sa baba sa bolkan, kami nakakita sa laktud sa pagkagubot niining kalayonhong anak. Dili lisod ang paghanduraw sa dagko kaayong tectonic nga mga platoplato nga nagbag-iray sa ilalom kaayo sa Sunda Strait, nga naghimo niini nga labing aktibong rehiyong bolkaniko sa kalibotan.
Ang pagpalasang pag-usab nakahimog mas inanayng pag-uswag sa haduol nga mga isla sa Sertung, Rakata, ug Panjang, nga naglibot sa Anak Krakatau. Kini sila wala na mobuto sukad sa dili-hikalimtang pagbuto sa 1883. Sa kapin sa usa ka siglo, kini sila naulian ug natuboan pag-usab, nga nahimo na usab nga malinawong mga isla nga nagmalamboon sa tropikanhong tanom. Sa pagkamatuod, sulod lamang sa 20 ngadto 40 anyos human sa pagbuto, kining mga islaha nalasangan pag-usab ug gipuy-an sa nagkadaiyang mga langgam, mga tabili, mga halas, mga kuwaknit, ug mga insekto. Sukad niadto, ang pagbalik sa kinabuhi kusog nga nagpadayon.
May pila ba ka matang sa kinabuhi nga naluwas sa tumang kainit ug sa nangatagak nga abo sa Krakatoa? Daghang botanista ug zoologo wala magtuo, bisan pag ang pipila naglalis niining konklusyona. Sa katibuk-an sila nagtuo nga ang mga langgam nga nagtangag ug mga liso ug ang naanod nga mga hugaw gikan sa gilunopang mga suba sa Sumatra ug Java maoy nagdala sa nahibalik nga daghang buhing butang.
Samtang ang among sakayan migawas sa malinawong asul nga katubigan sulod sa sirkulo sa mga isla alang sa among biyahe pagbalik sa Java, ako nakapalandong gayod sa talagsaong katakos sa pagpasig-uli sa atong planeta. Kon pasagdan lamang, ang yuta makapasig-uli sa kaugalingon. Ako nalipay sa maong hunahuna, ilabina tungod sa kamatuoran nga ang katawhan nagapahinabog kalaglagan sa tibuok-yutang gilapdon niining planetaha karon mismo. Karong adlawa, ang tawo inanay nga nagahimog kadaot nga molupig bisan sa Labihan-kadakong pagpanglaglag sa Krakatoa. Apan inighunong niya—ug mohunong gayod siya—ang yuta mapasig-uli. Samtang kami mitadlas sa asulong mga balod sa Sunda Strait, ako milingi sa berdeng mga isla, nga nabuhi na usab human sa pagkamatay sa Krakatoa. Oo, ang yuta mapasig-uli. Talagsaon gayod unya ang pagtan-aw nga mahitabo kana sa tibuok-yutang gilapdon!—Isaias 35:1-7; Pinadayag 11:18.
[Hulagway sa panid 15]
Anak Krakatau sa layo