Ang Nut nga Adunay Bag-ong Ngalan
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BOLIVIA
GIKAN sa bagang tropikal nga kalasangan sa Amazonia nagagikan ang usa ka nut nga lamian ug sustansiyado. Ang tawag niini sa una, nga “Brazil nut,” dili na tukma, sanglit hapit katunga sa suplay niini karon nagagikan sa kalasangan saylo sa mga utlanan sa Brazil, ilabina gikan sa Bolivia.
Sa tukma, sa miaging Mayo 18, 1992, ang International Nut Council mihukom sa pag-usab sa ngalan sa nut, nga nailhan kaniadto sa lainlaing ngalan ingong Brazil nut, cream nut, butternut, castana do Pará, Paranuss, ug noix du Brésil. Karon kini gitawag nga Amazonia nut.
Sugilanon sa Tigkuhag Nut
Pamati kon unsay ikasulti ni Cornelio, nga usa ka tigkuhag nut sukad pa sa edad nga sayis anyos, bahin sa pagkuha niining talagsaong nut sa lasang:
“Ang kadaghanan sa mga Amazonia nut kuhaon diha sa lasang. Kinahanglang taakon namo ang kinapusoran sa lasang aron kini makita. Diha sa naglikolikong mga suba lamang ang agianan. Ang akong 19-anyos nga anak nga lalaki ug ako mobiyaheg daghang adlaw diha sa duha-ka-andanang barko paingon sa usa ka kampo diin kami gitudlo sa usa ka bahin sa lasang.
“Aron bug-os mapahimuslan ang hayag sa adlaw, mobangon kami sa alas 4:30 s.b. ug mopaingon na didto sa pagkakadlawon. Ang mga dalandalan kutob lamang sa pipila ka milya gikan sa pundokanan sa nut; gikan dinhi lisod kaayong sum-okon ang sulod, nga pamutlon ang siot nga mga sagbot pinaagig mga sundang. Walay mga timaan ang yuta. Kinahanglang mahibalo kami kon unsaon paggamit sa adlaw ingong giya, kay kon dili kami dili na gayod makapauli.
“Adunay daghan kaayong kapeligrohan ang lasang alang sa tanan nga nagapangita sa mga bahandi niini. Anaa ang mga sakit, sama sa malaria, maingon man sa kanunayng kapeligrohan sa mga bitin. Wala kami mabalaka sa mga sawa—dili kami mahadlok niini—apan natago diha sa ugang mga dahon sa yuta mao ang gagmayng mga bitin nga makahilo kaayo. Dili gayod sila mailhan tungod sa ilang kolor ug sa ilang mga marka. Ang pinaakan dili sakit sa sinugdan, apan sa hinay-hinay ang biktima maparalisar sa lala. Ang gagmayng mga bitin nga nagtago sa mga sanga sama usab ka peligroso.
“Dali ra namong mailhan ang matahom nga kahoy nga nagapamungag nut nga gitawag ug mga almendro, tungod kay sila may 30 ngadto sa 50 metros ang gihabugon ug nanglabaw sa kadaghanang mga kahoy sa lasang. Ang punoan kasagaran walay mga sanga hangtod nga manglabaw kini sa mga sanga sa ubang mga punoan sa kahoy. Diha sa kinaibabwan sa mga sanga motubo ang mga coco, ang gahi linginon nga mga bagol nga gikan sa upat ngadto sa sayis pulgada ang diyametro. Kini adunay 10 ngadto sa 25 ka nut nga naglinya sama sa mga lusok sa kahil, ang matag usa anaa sa iyang kaugalingong bagol.
“Ang mga coco mahulog sa yuta sa ting-ulan, nga molungtad gikan sa Nobyembre ngadto sa Pebrero. Kinahanglang kuhaon kini dayon, kay kon dili kini madaot. Ang mga coco nga mangahulog gikan sa mga kahoy nga sama ug gihabogon sa 15-ka-andana nga tinukod makapameligro sa kinabuhi. Kinahanglang magdali kami sa pagtrabaho, nga ipang-itsa ang mga coco ngadto sa tinapok palayo sa punoan sa almendro aron mamenosan ang kapeligrohan. Apan pagbantay sa mga bitin! Kon sila matulog, nga magluko sila nga ang ulo nagpatong sa ibabaw sa luko, sama ra gayod silag coco nga tan-awon. Ang ubang mga trabahante nakapunit pa gani ug bitin ug giitsa kini, nasaypan kini nga usa ka coco.
“Ang pagbuak sa coco nagkinahanglag kalaki. Nagkinahanglag daghang pagtigbas sa sundang ang himoon diha sa hustong dapit aron mogawas ang nut nga dili madaot. Wala magdugay namauli kami sa kampo, nga nagpas-an sa bug-at nga mga sako sa mga nut. Kami walay sakyanan ni mga hayop nga kakargahan. Ang tigkuha kinahanglang kusgan ug atletiko, ilabina kay ang panahon sa pag-ani mao ang labing init ug labing basa nga bahin sa tuig.”
Human sa Pagtigom
Ang mga nut berde sa panahong kuhaon kini, nga nagpasabot nga dali kining madaot tungod sa pagkatubigon niini (mga 35 porsiento). Aron dili kini madaot, kinahanglang ukayon kini pinaagig pala aron ang anaa sa ilalom sa tinapok mauga. Ang kadaghanan sa mga nut sa Bolivia andamon aron ibaligya sa gawas sa nasod. Moabot ug unom ka bulan ang pagproseso sa nut.
Sugdan ang pagproseso pinaagi sa pagpainit sa mga nut diha sa dakong steam pressure cooker. Ang nut mabulag gikan sa bagol gumikan sa kainit. Busa, inigkuha gikan sa mga bagol, ang kadaghanan sa mga nut tibuok nga mogawas.
Unya ang mga nut lainlainon sumala sa gidak-on, katagon diha sa alambre nga mga dulang, ug initon diha sa mga hudno aron makuha ang tubig sa mga 4 ug 8 porsiento. Ang mga bagol himoong sugnod sa mga hudno. Ang pagpauga nagpaposible sa mga nut nga mapundo sulod sa usa ka tuig o daghang tuig kon pakamigon. Aron mapreserbar ang kalidad ug lami niini, ang mga nut puston nga walay makasulod nga hangin sa aluminum foil aron ikabaligya sa gawas sa nasod.
Ang mga Amazonia nut gikalipayan sa milyon-milyong mga tawo sa tibuok kalibotan sa nagkalainlaing mga paagi. Ang ubang mga nut gisagol diha sa cereal sa pamahaw. Gikalipayan kini sa uban nga pinaibabwan ug tsokoleyt o gisagol sa ubang uga nga mga prutas. Sa sunod higayon nga mokaon ka niining lamiang nut, hinumdomi nga bag-o kinig ngalan—Amazonia nut!
[Mga hulagway sa panid 15]
Mga Amazonia nut ug ang kahoy nga nagapamunga niini