“Premenstrual Syndrome”—Tumotumo o Tinuod?
Ang iyang kinaiya mabalhinon ug dili matag-an. Sa usa ka yugto siya ikasabot; sa mosunod siya makilalison. Mosulti siyag mga pulong sa kawalay-paglaom. Bisan pa sa imong mga pahayag sa paghupay, maghingapin ang iyang reaksiyon sa imong isulti o buhaton. Ang usa ka gamay nga isyu modako pag-ayo ug mahimong sugnod sa masuk-anong paglalisay. Tapos sa pipila ka adlaw, o mga usa ka semana, kalit lang nga mausab ang iyang kinaiya, ug sa makausa pa mahibalik siya sa naandan niyang batasan . . . sulod sa usa ka yugto.
TINUOD, dili tanang babaye ang nahiagom sa maong dagkong kausaban sa buot. Apan, sa dili pa magregla, ang pipila ka babaye mahimong makaila diha sa ilang kaugalingon niining babaye nga katumbas ni Dr. Jekyll ug Mr. Hyde. Unsay nagpahinabo sa maong mga kausaban sa buot? Ang mao bang kinaiya tinuorayng resulta sa mga kausaban panahon sa siklo sa pagregla?
Unsay PMS?
Sumala sa American Journal of Psychiatry, ang kababayen-an nga nakasinati ug “balikbalik nga pagtumaw sa mga simtoma nga may igong kagrabehon nga mobalda sa pila ka bahin sa kinabuhi” ug nga motungha kanunay sa dili pa magregla lagmit nga nag-antos sa PMS (premenstrual syndrome). Bisan tuod dili marekonosir ang PMS pinaagi sa mga pagsusi sa laboratoryo, ang kababayen-an nga may PMS makasinati gayod ug yugto nga walay-simtoma sulod sa usa o duha ka semana sulod sa matag siklo. Tungod niining maong pagbatbat, ang mga doktor nagbanabana nga 10 porsiento lamang sa kababayen-an ang nag-antos sa PMS.
Ang ubang mga doktor adunay laing paghunahuna sa PMS. Sila nangatarongan nga ang mas dakong porsintahe sa kababayen-an, tali sa 40 ug 90 porsiento, nag-antos sa PMS. Ilang gihubit ang termino nga nag-apil sa pagsinati ug lainlaing mga reklamo, sama sa pag-uswag sa timbang, kakapoy, kaul-ol sa lutahan, mga pamikog sa tiyan, grabeng sakit sa ulo, pagkamasuk-anon, pagpanakit sa suso, pagkahilakon, pagpangandoy ug pagkaon, ug pag-usab-usab sa buot. Kapin sa 150 ka simtoma ang nalangkit sa PMS. Ang kababayen-an, apil kadtong wala na reglaha, mahimong makasinati sa bisan hain o daghan niining maong mga simtoma. Kasagaran, hinuon, ang usa ka babaye makasinati ug PMS panahon sa pangedarong 30. Alang sa kadaghanang babaye, ang mga simtoma sa PMS makapaguol apan madumala. Niining artikuloha among itunong ang pagtagad niadtong nanag-antos sa dili-kaayo grabeng PMS.
Si Nancy Reame, usa ka tigdukiduki sa University of Michigan, nagtaho nga ang PMS giisip ingong “dili tino nga suliran sa panglawas” sa Tinipong Bansa, apan sa laing mga nasod adunay daghang kalainan sa matang ug kagrabehon sa mga simtoma. “Ang pipila nagtaho ug mas daghang pisikal nga mga simtoma, ug ang ubang mga kultura nagtaho ug mas daghang emosyonal nga mga simtoma,” siya miingon. Si Reame, kinsa nakahimog panukiduki sa Tsina, naghisgot sa Insek ingong pananglitan. “Sa kultura sa Insek dili dalawaton ang pagbaton ug emosyonal nga mga simtoma.” Ingong resulta, siya miingon, ang kababayen-an motunong sa pagtagad diha sa mga pamikog sa dihang gipangutana bahin sa mga suliran sa pagregla.
Ang Sinugdanan sa PMS
Ang PMS unang gihisgotan ni Dr. Robert T. Frank sa New York niadtong 1931 sa iyang magasing “Ang Hormonal nga mga Hinungdan sa Tensiyon sa Dili pa Magregla.” Iyang nakita ang kababayen-an nga nag-antos sa kakapoy, kakulang sa konsentrasyon, ug pagkanerbiyosa sa dili pa magregla.
Maoy 22 ka tuig sa ulahi nga si Katharina Dalton ug Raymond Greene, Ingles nga mga doktor, nagpatik ug sinulat sa usa ka medikal nga magasin diin ilang gimugna ang terminong “premenstrual syndrome.” Si Dr. Dalton nagtawag sa PMS ingong “labing komon, ug lagmit labing karaan, nga sakit sa kalibotan.” Ang iyang mga kaplag bahin sa mahimong epekto sa PMS diha sa kinaiya sa babaye nahibaloan sa publiko niadtong 1980. Siya ug ang ubang mga doktor gipatawag aron sa pagrekonosir sa duha ka Britanikong mga babaye nga gipasakaan ug sumbong nga pagbuno. Sila nangagpas nga ang kinaiya sa mga babaye mahimong maimpluwensiyahan sa hormonal nga mga kausaban panahon sa iyang siklo sa pagregla. Pinasikad sa ilang pagrekonosir sa PMS, ang mga sumbong sa pagpatay sa duha ka kaso gimenosan. Sa usa ka desisyon ang sinumbong nakadawat ug mas menos nga sumbong sa pagpatay tungod sa “namenosang tulobagon.”
Ang mga kahimtang sa makadaot nga kinaiya sa bahin sa kababayen-an, sama sa nahisgotan na, morag talagsa ra nga mga kaso. Ang hinungdan sa maong kinaiya ug ang gagmay makapaguol nga mga simtoma nga masinati sa kadaghanang babaye sa panahon sa pagregla padayong gilantugian diha sa mga panid sa medikal ug dili-medikal nga mga magasin.
Ang mao bang kinaiya tinuod nga resulta sa balikbalik hormonal nga pag-usab-usab sa lawas sa babaye? O ang ideya sa nagubot nga mga hormone ug sa dili-mamandoang lawas sa babaye usa lamang ka tumotumo? Adunay pagkalahi sa hunahuna bahin sa kon unsay epekto, kon aduna man, sa pag-usab-usab sa mga hormone diha sa kinaiya sa babaye. Daghang tigdukiduki ug mga doktor ang mouyon nga ang mas maayong pagsabot sa inter-aksiyon tali sa utok ug sa mga hormone sa obaryo panahon sa siklo sa pagregla maoy usa ka yawi sa pagkahibalo kon nganong ang pipila ka babaye nag-antos sa PMS.
Ang Siklo sa Pagregla
Hapit kas-a matag upat ka semana, ang lawas sa babaye mosulod sa labihan ka komplikado nga siklo sa pag-usab-usab sa mga hormone. Gitawag sa daghan ingong “tunglo,” ang pulong “menstruation” o regla naggikan sa Latin nga mensis, nga nagkahulogang “bulan.”
Sa pagsugod sa siklo, ang hypothalamus sa utok magpadala ug mensahe sa pituitary nga glandula. Sa dihang ang mensahe nadawat, ang pituitary mohimo ug FSH (follicle-stimulating hormone). Ang FSH mobiyahe pinaagi sa dugo ngadto sa mga obaryo ug mopalihok sa pagpatungha ug estrogen. Sa pagdaghan sa estrogen, ang pituitary mosanong pinaagi sa pagpadala ug LH (luteinizing hormone). Ang LH magpahinay sa paghimo ug FSH. Usa ka binhi sa babaye mohamtong ug mopanaw paingon sa tagoangkan. Human mapagawas ang binhi, ang hormone nga progesterone himoon. Kon ang binhi dili mapertilisar, ang lebel sa progesterone ug estrogen mous-os dayon.
Nga walay mga hormone nga mosuportar niana, ang hapin sa matris mabungkag, uban sa dugo, pluwido, ug pila ka tisyu nga ipagawas pinaagi sa kinatawo. Dangtag tulo ngadto sa pito ka adlaw nga ang matris sa babaye bug-os nga matangtangan sa hapin, nga magtapos sa usa ka siklo sa pagregla. Samtang matapos ang usa ka siklo, ang utok mopagula na usab ug mga hormone, nga magpahibalo sa pagsugod sa bag-ong siklo.
Pag-awayay sa mga Hormone?
Ang pipila molalis nga ang pagkadili-balanse sa estrogen ug progesterone mao ang magpatungha ug mga simtoma sa dili pa magregla diha sa babaye. Sila miinsister nga ang mga hormone kasagarang magduyog sa paglihok aron makab-ot ang hingpit nga pagkabalanse. Sa dihang labaw ang napatungha sa usa ka hormone kay sa lain, ang pag-awayay mahitabo, ug ang mga nakalas mahibilin diha sa lawas sa babaye.
Ang taas nga mga lebel sa estrogen magpahimo sa pila ka babaye nga daling masuko. Sa uban, ang progesterone maoy modaghan, nga magpahinabo kanilang mobati ug kaguol ug kakapoy.
Ang ubang mga tigdukiduki dili mouyon sa teoriya nga ang pagkadili-balanse sa hormone magpahinabog PMS. Sila miergo nga ang sikolohikal ug sosyal nga mga hinungdan may dakong mga bahin sa pagpatunghag mga simtoma sa dili pa magregla diha sa pipila ka babaye. Ang Patient Care, sa pagtaho bahin sa mga hinungdan sa PMS, nag-ingon nga “walay tin-awng mga kalainan ang nakaplagan sa mga latid, proporsiyon, gidaghanon, o panimpo sa mga hormone sa gonad diha sa kababayen-an nga aduna o walay grabeng PMS.”
Ang kapit-os, pananglitan, mahimong mopakusog, mopalangan, o mopasamot sa mga simtoma sa PMS. Ang librong PMS—Premenstrual Syndrome and You: Next Month Can Be Different nag-ingon: “Ang kapit-os magpugong sa pagpagula sa mga hormone ug ang kulang nga suplay sa hormone mahimong motultol sa matang sa kadili-timbang sa hormone nga magpagrabe sa mga simtoma sa PMS.” Ang medikal, pinansiyal, o pamilyahanong mga suliran mahimong mopatim-aw nga mas grabe ug dili kaayo madumala sa dili pa magregla.
Ang Kahadlok nga Maulawan
Ang pila ka tigdukiduki nangatarongan nga ang usa ka babaye mahimong lantawon ingong dili-kaayo maayong trabahante o tighimog desisyon kon siya magpakitag mga simtoma nga nalangkit sa pagregla. “Mao kanay paagi nga maseguro sa katilingban nga ang kababayen-an magpabilin sa ilang dapit. Kon ikaw magdaot kas-a sa usa ka bulan, nan nagkahulogan kana nga kinahanglang dili ka mohimo niining seryoso, gamhanan, impluwensiyal nga mga butang,” miergo si Barbara Sommer, usa ka sikologo.
Ang ubang tigdukiduki nangatarongan nga ang kababayen-an midawat sa PMS tungod kay nagtugot kini kanila sa paggamit sa kahimtang ingong pasangil sa ilang kinaiya. Sa usa ka interbiyo sa magasing Redbook, si Dr. Carol Tavris, awtor sa The Mismeasure of Woman, miingon nga ang PMS “nagtugot sa kababayen-an sa pag-ingon, ‘Unsay akong sakit?’ dili, ‘Unsay nahitabo sa akong kinabuhi nga naghimo nakong masulob-on?’”
Niadtong 1985, ang sikyatristang mga babaye sa Komite sa Kababayen-an sa APA (American Psychiatric Association) nakigbisog batok sa paglakip sa PMS diha sa Diagnostic and Statistical Manual sa APA. Bisan tuod gihisgotan sa apendise sa bag-ong (1987) nga manwal ingong “late luteal phase dysphoric disorder,” usa ka gitahasang pundok sa APA misugyot nga ilista ang “premenstrual dysphoric disorder” (PMDD) diha sa pangunang bahin sa kaundan sa sunod nga edisyon niini. Ang paglista niana diha sa manwal maghimo niana nga opisyal nga sikyatrik nga sakit.
“Dili kana mahisakop sa bisan haing bahin sa libro tungod kay kana dili usa ka sakit sa utok,” miingon si Dr. Paula Kaplan, kanhing magtatambag sa gitahasang pundok. “Sa sunod panahon nga ang usa ka babaye pilion nga mahimong abogado sa nasod, pangutan-on siya: ‘May PMDD ka ba?’” siya miingon.
Pagpangita sa Kahupayan
Ang medikal nga propesyon nagpadayon sa paglantugi bahin sa isyu sa PMS. Daghang teoriya ang mipatim-aw bahin sa eksaktong hinungdan ug pagtambal sa PMS. Ang pila ka doktor mibati nga adunay 18 ka nagkadaiyang PMS, nga ang matag usa nagpatungha ug lainlaing mga simtoma. Usa ka bag-ong pagtuon nagtaho nga ang zinc lagmit may bahin sa pagpahinabo sa mga simtoma sa PMS. Ang laing pagtuon misugyot nga ang kakulang sa bitamina-B6 mahimong maoy hinungdan sa suliran, nga nagpahinabo ug diyutayng depresyon sa pipila.
Ang mga pagtambal sama sa pagtambal ginamit ang kahayag, pagkontrolar sa katulog, taas nga pahulay, mga droga kontra sa depresyon, ug progesterone nga mga suppository gisulayan sa kababayen-an nga nangitag kahupayan gikan sa nagbalikbalik nga mga simtoma sa PMS. Hangtod niining panahona, walay nakaplagan nga kanunayng epektibong tambal.
Ang kababayen-an nga nag-antos gumikan sa dili-madumalang mga simtoma sa dili pa magregla kinahanglang magpahiling sa doktor. Ang matag kaso sa PMS talagsaon, ug ang matag babaye takos sa maayong medikal nga tambag ug hustong pag-atiman. Tungod kay ang PMS mahimong mosundog sa ubang grabeng mga kahimtang, sama sa sakit sa thyroid, endometriosis, ug depresyon, hinungdanon ang usa ka pisikal nga pagsusi.
Gisugyot nga sa dili pa magpahiling sa doktor, ang usa ka babaye kinahanglang maghupot ug detalyadong talaadlawan o kalendaryo sa pisikal ug emosyonal nga mga simtoma nga iyang nasinati sa wala pa reglaha. Ang pagkahibalo sa mga adlaw nga siya mahimong daling sapoton, masuko, o maguol makatabang kaniya sa pagpasibo sa iyang eskedyul niana. Makatabang usab kana kaniya sa pagtino kon siya ba nahiagom sa PMS.
Ang mga doktor mosugyot tingali nga iyang menosan ang mga butang nga nagpahinabog kapit-os sa iyang kinabuhi. Ang sustansiyadong pagkaon ug regular nga ehersisyo makasukol usab sa PMS. Ang usa ka daghan-ug-carbohydrate, menos-ug-protina nga pagkaon mipaarang-arang sa buot sa pila ka magul-anong kababayen-an sa dili pa magregla, matud sa usa ka pagtuon sa unibersidad. Ang regular nga ehersisyo o paspas nga paglakaw panahon sa adlaw makatabang usab sa pagpakigbisog sa kakapoy ug sa kasubo.
Siyempre, ang mga membro sa pamilya, ilabina ang bana, makatabang. Kinahanglang maningkamot sila nga mahimong labi pang maluloton, mahunahunaon, ug masinabuton sa dihang ang binulan nga siklo sa babaye magpahinabo kaniyag mga kalisdanan.
Nagpadayon ang Lantugi
Ang pipila miangkon nga dili husto ang pagtawag sa kinaiyanhong emosyonal ug pisikal nga mga kausaban nga masinati sa usa ka babaye panahon sa iyang siklo sa pagregla ingong “syndrome.” Ug ang uban dili motuo sa PMS, nga nag-angkon nga kini nagpakaulaw sa kababayen-an.
Hinunoa, alang sa pipila ka babaye, tinuod ang PMS. Matag bulan, ang mga simtoma masinati nga magpalisod sa pagpakiglabot sa pamilya ug sa trabaho. Ang pagpangita ug kahupayan ug pagsabot makapahigawad sanglit daghan diha sa medikal nga propesyon ug dili-medikal nga mga tawo nagpadayon sa paglantugi sa katinuoran sa PMS.
[Hulagway sa panid 15]
Ang mga membro sa pamilya makatabang pinaagi sa pagkahimong labi pang maluloton ug mahunahunaon