Pagpaniid sa Kalibotan
Mamatay nga Batan-on
Gitandi sa mga bata sa 25 ka ubang industriyalisadong mga nasod, ang mga bata sa Tinipong Bansa maoy 12 ka pilo nga lagmit mamatay sa pagpusil, 5 ka pilo nga lagmit mahimong mga biktima sa pagbuno, ug doble nga lagmit magtubok, nagtaho ang The Dallas Morning News. “Among gidahom nga adunay mas taas nga gidaghanon sa T.B., apan kami nakugang sa dako kaayong diperensiya,” matod pa ni Etienne Krug, koordinetor sa taho sa Centers for Disease Control sa Atlanta, Georgia. Duyog sa ubang mga hinungdan nga nalambigit sa pintas nga kamatayon taliwala sa mga bata mao ang droga, kakabos, nabungkag nga mga pamilya, ug limitadong mga kahigayonan sa edukasyon.
Mga Impeksiyon nga Naggikan sa Pagkaon
Ang nag-usbaw nga panginahanglan sa tigkonsumo ug “nagkadaiyang preskong pagkaon sa tibuok tuig” inubanan sa “globonhong pagpamaligya nga makadala sa mga produkto libot sa kalibotan sa usa lang ka gabii” maoy nakatampo sa pagtungha sa bag-ong mga sakit nga naggikan sa pagkaon sa Tinipong Bansa, nagtaho ang JAMA (The Journal of the American Medical Association). Pinasukad sa mga pagtuon nga gihimo sa miaging napulo ka tuig, ang mga siyentipiko nagbanabana nga ang mga mikrobyo nga naggikan sa pagkaon “naghatag ug sakit gikan sa 6.5 ka milyon ngadto sa 81 ka milyon ka tawo ug nagpahinabog mga 9000 ka kamatayon sa Tinipong Bansa matag tuig.” Ang pipila ka eksperto nagtuo usab nga ang nag-uswag nga pagkonsumo sa gipatubong mga pagkaon sa organikong paagi (mga tanom nga gipatambok sa kinalibang sa mananap) mahimong makatampo sa suliran. Sumala pa sa taho sa JAMA, “ang E coli mabuhi sa kinalibang sa baka sulod sa 70 ka adlaw ug modaghan diha sa mga tanom nga gipatubo pinaagig mga kinalibang, gawas lamang kon gamitag init o mga kemikal sama sa asin o mga preserbatibo aron mamatay ang mga mikrobyo.”
“Balaang” mga Unggoy—Usa ka Peste
Ang mga unggoy nga rhesus nanagpuyo sa Vrindavan, India, sumala sa mahinumdoman sa usa, matod pa sa primatologo nga si Iqbal Malik. Ang mga unggoy giisip nga sagrado sa daghan ug libreng maglibodsuroy sa balaang siyudad sa Hindu nga walay kahadlok nga dakpon—hangtod karon. Sumala pa sa New Scientist nga magasin, ang populasyon sa rhesus misaka pag-ayo didto sa di pa dugayng katuigan tungod kay ang gidaghanon sa mga peregrino nga nagpakaon kanila miuswag. Ang pagpakaon sa mga unggoy gituohan nga magdalag kauswagan. Latas sa katuigan, hinunoa, ang mga unggoy nahimong halos nagsalig na lamang sa gipangtunol nga mga pagkaon tungod kay diyutay na lang kaayo ang mga tanom. “Misugod na sila sa pagpanglabni ug mga bag sa pagkaon ug manulod sa mga balay sa pagpangitag pagkaon.” Ang mga molupyo miuyon nga dakpon ang mga 60 porsiyento sa populasyon sa unggoy ug ibalhin ngadto sa mga ilaya. Matod pa ni Malik: “Ang mga diyos nahimong mga peste.”
Guot?
Bisan tuod ang mga bukog sa atong tiil mohunong sa pagtubo sa ulahing bahin sa pagkabatan-on, ang atong tiil mausab sa tibuok natong kinabuhi. Si Neil Koven, presidente sa Canadian Podiatric Medicine Association, nag-ingon: “Samtang kita magkatigulang, ang atong tiil medyo molapad ug diyutay ug mokangkang mao nga kini motaas ug molapad. Tungod kini kay ang kaugatan sa atong mga lutahan mas moluag o molugak ug diyutay.” Ang mga eksperto sa sapin sa tiil nagbanabana nga mokabat ug katunga sa mga hamtong ang nagsul-ob ug dili hustong sukod sa mga sapatos—ang kalapad mao ang labing komon nga suliran—nga mahimong hinungdan sa mga kalyo, mga kubal, mga paghubag ilabina sa unang lutahan sa kumagko, ug pagkahiwi sa mga tudlo sa tiil. Guot ba kaayo ang imong sapatos? “Tindog sa usa ka pirasong papel nga magtiniil ug badlisi ang palibot sa imong duha ka tiil. Dayon ibutang ang imong mga sapatos sa ibabaw sa papel ug liboti kinig badlis. Pinaagig pagtandi sa mga badlis, imong makita kon giunsa nimo pagpahuot ang imong tiil sa imong sapatos,” nag-ingon ang mantalaan nga The Toronto Star. Aron mosakto pag-ayo, sukda ang imong tiil matag panahon nga ikaw mopalit ug sapatos, ug palit sa pagkahapon o gabii human nga nakalakaw ka na pag-ayo.
Pagsusi sa “Wala Hiilhing mga Kaaway”
Sa 1997, ang mga alerdyi o ang hay fever nagsugod ug duha ka bulan nga mas sayo kay sa naandan para sa mga tawo nga nagpuyo sa Roma, Italya, nag-ingon ang Corriere della Sera. Ang unang pag-atake sa pollen giisip sa usa nga nagtuon sa alerdyi nga gipahinabo sa “kinatibuk-ang pagsaka sa aberids nga temperatura sa planeta, nga dayag nga nagpamubo sa gidugayon sa tingtugnaw.” Ang mantalaan nag-ingon nga “ang maayong klima nagdalag wala hiilhing mga pollen, nga wala masumpo sa mga eksperto sa maong natad sa pagtuon.” Ang “pagsusi sa wala hiilhing hinungdan” sa ingon nagsugod na, apan sa kasamtangan, “ang mga pasyente nag-antos gumikan sa mga alerdyi, nga ang mga hinungdan niini dili matino.”
Mga Bantay sa Ostiyas
Ang St. Charles nga Katolikong Simbahan sa Picayune, Mississippi, nagsugod sa pagbutang ug mga guwardiya sa pagtino nga walay usang mogawas sa simbahan nga wala makatulon sa ostiyas sa Pagkalawat. Kining maong tikang gihimo human ang daghang panghitabo nga ang mga tawo migawas sa simbahan nga may dalang ostiyas, nga giisip sa mga Katoliko nga sagrado. Sumala pa sa The Dallas Morning News, ang klerigo nga si John Noone miangkon nga “ang mga magsisimba ni Satanas buot nga mosakmit sa ostiyas” aron “pasipalahan” kini. Ang buluhaton sa mga guwardiya sa Pagkalawat mao ang pagbantay sa mga parokyano ug sa pagtino kon ila ba gayong gitulon. Kon wala, ang mga nanimba malulotong hangyoon nga tunlon ang ostiyas o ibalik ba hinuon.
Tin-awng Paghinumdom sa Video
Sumala sa pahayag nga gipatik sa magasin nga Pediatrics, “daghang eksperimental nga mga pagtuon nagpakita nga ang mga music video mahimong adunay dakong epekto sa pamatasan pinaagig pagpatig-a sa mga manan-aw sa kapintasan ug sa paghimo sa mga tin-edyer nga kalagmitang mouyon sa sekso una pa ang kasal.” Ang gikabalak-an pag-ayo sa mga ginikanan mao ang mga liriko sa heavy metal ug gangsta rap (matang sa rap nga naggamit sa sinultihan sa kalye nga naghimaya sa pagdumot ug kapintasan). “Alang sa gamayng grupo sa mga tin-edyer, dako kaayong timailhan ang giangayang musika. Ang daghang pagtuon nagpakita nga ang pagkaangay sa heavy metal nga musika hayan maoy ilhanan sa pagpalain, pag-abuso sa makagiyan nga mga substansiya, mga sakit sa kaisipan, risgo sa paghikog, mga panghunahuna sa papel sa lalaki ug babaye diha sa katilingban, o mapangahasong mga kinaiya panahon sa pagkabatan-on.” Ang taho, nga gitipon sa walo ka medikal nga mga doktor tali sa 1995 ug 1996, nag-ingon: “Kon ang mga manan-aw makadungog ug usa ka awit human sa pagkakita niana sa video, dihadiha ilang mahinumdoman sa tin-aw ang makitang mga larawan sa video.”
Papel nga Hinimo sa Kinalibang sa Elepante
Sa dihang nakita sa mga silingan si Mike Bugara nga nagpabukal ug kinalibang sa elepante diha sa mga kulon sa iyang nataran, masabot nga sila nabalaka pag-ayo. Ang pipila naghunahuna nga siya naghimog pagpang-ungo, apan, ang tinuod, naggama siyag papel. Si G. Bugara unang naghimog papel gikan sa saging, mais, ug mga dahon sa eucalyptus. Apan ang daghang suplay sa daghag-lanot nga kinalibang gikan sa populasyon sa elepante sa Kenya nakapahunahuna sa masibotong tigtipig sa kinaiyahan sa paggamit niini sa paggamag papel. Mihukom siya nga mahimo kining usa ka maayong paagi aron pausbawon ang “kasayoran sa mga tawo bahin sa bili sa pagtipig sa mga elepante nga buhi,” nagtaho ang magasin nga New Scientist. Karon ang iyang papel nga hinimo sa kinalibang sa elepante gigamit sa paghimog mga kard sa imbitasyon alang sa ika-50ng kasumaran sa Kenya Wildlife Service niining tuiga.
Mga Rituwal sa Pagkaon
Ang TV mao ang “sentro sa moderno kaayong rituwal nga panggawi,” nag-ingon ang The New York Times. Ang usa ka pananglitang gihatag mao ang batasan sa pagkaon samtang nagtan-aw sa telebisyon—karon maoy usa ka rituwal sa tibuok kalibotan. Sa Mexico, pananglitan, daghang pamilya ang manihapon samtang manan-aw sa mga drama sa TV. Ang di pa dugayng surbi sa Pransiya nagbutyag nga “62 porsiyento sa pagkaon ang gikaon nga nagpasalida sa TV.” Sa Tsina, ang mga manan-aw magpahimulos sa espesyal nga mga salida sa TV samtang nag-usap-usap sa mga liso sa pakwan. Kining itom nga mga liso popular usab sa mga manan-awayg TV sa Israel, uban sa mga liso sa sunflower ug mga pistachio. Ang mga esnak sa TV sa Pilipinas naglakip sa sinugba nga tiil sa manok, mga dalunggan sa baboy, ug gibarbikyu nga mga tinai sa manok. Ang paboritong esnak mao ang balot—“wala pa mapiso nga mga itlog sa itik nga gilapwaan ug kaonon gikan sa kabhang nga gibuliboran ug asin,” nag-ingon ang Times.
Walay Gasto nga Pagpugong sa Kolera
Ang mga siyentipiko nagtuo nga ila nang nakaplagan ang walay gasto nga paagi sa pagpugong sa kolera—pagsala sa mainom nga tubig pinaagig mga sari! Ang mga tigdukiduki sa Unibersidad sa Maryland, sa Tinipong Bansa, ug ang International Centre for Diarrhoeal Disease Research, sa Dacca, Bangladesh, nakakaplag nga ang nagpatunghag kolerang bakterya nagpuyo sa tiyan sa copepods, samag-plankton nga mga crustacean nga nagpuyo sa tubig. Pinaagig pagbubog tubig lapos sa upat ka sapaw sa panaptong sari, kapin sa 99 porsiyento sa bakterya sa kolera ang makuha. Dayon ang kontaminasyon sa sari mapatay pinaagig pagbulad niinig mga duha ka oras sa direktang init sa adlaw, o, sa tinghabagat, pinaagig pagbutang ug baratong igpapatay-sa-kagaw. Ang mantalaan sa London nga The Independent nagtaho nga ang mga pag-eksperimento sa gawas sugdan niining tuiga, dihang ang mga tawo nga nagpuyo sa apektadong mga dapit matudloan kon unsaon paggamit ang pamaagi.
Tumang Kaikag sa Amerika sa mga Pusil
“Upat sa 10 ka Amerikanong mga hamtong ang nagpuyo sa mga panimalay nga may mga pusil, ug kanang mga balaya may aberids nga duha ka pusil ang matag usa, sumala pa sa usa ka nasodnong surbi,” nagtaho ang Daily News sa New York. “Sa surbi, 25% nag-ingon nga naa silay pistola, 27% naay shotgun ug 29% naay riple.” Daghang panimalay ang adunay kapin sa usa ka matang sa pusil.