Jiñi guerra tac miʼ laj ticʼlañonla
«Ili ora cʌlʌxix wocol tiʼ caj jiñi jontolil i maʼañic baʼ ujtem bajcheʼ iliyi cʼʌlʌl bajcheʼ tsaʼ ñumi jiñi Segunda Guerra Mundial. Cheʼto jaʼel, an 2 mil millón lac piʼʌlob chumulob baqui an guerra o wocol tac tiʼ caj jiñi jontolil».
Amina Mohammed, vicesecretaria general de las Naciones Unidas, 26 de enero de 2023.
Anquese poj ñʌchʼʌl jumpʼejl tejclum yilal, mach tsiquilic miʼ waʼ tejchel jumpʼejl guerra o yambʌ wocol. I muʼto i mejlel i ticʼlan jaʼel jiñi ñajt bʌ chumulob. I cheʼ bʌ muqʼuix i poj ñʌjchʼel jiñi wocol, cabʌlixto bajcheʼ miʼ bej ticʼlañonla. Laʼ laj qʼuel bajcheʼ tac:
Miʼ jilel bʌlñʌcʼʌl. Jiñi Programa Mundial de Alimentos miʼ yʌl chaʼan «jiñi guerra yicʼot jontolil jiñʌch muʼ bʌ i ñumen acʼ chaʼan miʼ ñusan wiʼñal jiñi lac piʼʌlob come lʌcʼʌ tiʼ pejtelelob muʼ bʌ i ñusañob wiʼñal chumulob baqui an ili wocol tac».
An muʼ bʌ i cʼamʼañob. Jiñi chumuloʼ bʌ baqui miʼ mejlel ti ujtel guerra, mach tijicñayic añob come mucʼob ti wen pensar i tiʼ caj jiñi miʼ mejlelob ti cʼamʼan. Jiñi chumuloʼ bʌ baqui an ili wocol tac ñumen bʌbʌqʼuen chaʼan an chuqui miʼ chaʼleñob yicʼot chaʼan miʼ tajob depresión o yambʌ cʼamʌjel cheʼ bʌ bajcheʼ iliyi. I cheʼto jaʼel, mach wen añic doctor.
An yom bʌ miʼ cʌyob i lumal. Jiñi Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Refugiados tsiʼ yʌlʌ chaʼan jiñi guerra tac yicʼot jiñi wocol tac tiʼ caj jontolil jiñʌch am bʌ i ñumen acʼʌ chaʼan jiñi lac piʼʌlob miʼ loqʼuelob tiʼ lumal. Cheʼ jaʼel tsiʼ yʌlʌ chaʼan cʼʌlʌl ti septiembre 2023, ñumeñix ti 114 millón lac piʼʌlob an i cʌyʌyob i yotot.
Wocol chaʼan taqʼuin. Tiʼ caj jiñi guerra miʼ jilel taqʼuin come miʼ luʼ letsel i tojol chuqui an. Cheʼ jaʼel, jiñi yumʌlob miʼ ñumen cʼʌñob taqʼuin ti jiñi guerra i maʼañix bajcheʼ cʼamel miʼ cʌlel chaʼan jiñi escuela tac yicʼot jiñi hospital tac. Jin chaʼan, jiñix jiñi lac piʼʌlob miʼ ñusañob wocol. Cheʼ jaʼel, mach tsʼitaʼ jach taqʼuin yom chaʼan miʼ chaʼ tech i bʌ jumpʼejl tejclum cheʼ bʌ miʼ yujtel jumpʼejl guerra.
Miʼ yʌsiyel jiñi lum yicʼot chuqui tac an. Muʼ bʌ i ñusañob wocol tiʼ caj miʼ yʌsiyel chuqui tac an jiñʌch jiñi lac piʼʌlob. Jiñi lum, jiñi jaʼ yicʼot jiñi icʼ mach sʌquix miʼ cʌytʌl i jiñi miʼ pʼoleʼ cʼamʌjel tac. Cheʼ jaʼel, wersa bʌbʌqʼueñixto anquese ujtemix jiñi guerra come an bomba tac muʼ bʌ i cʌlel tiʼ yebal lum.
Cheʼ bajcheʼ mi laj qʼuel, jiñi guerra miʼ luʼ jisan chuqui tac an i mach tsʼitaʼ jach taqʼuin miʼ jilel jaʼel.