Γιατί Υπάρχει Πρόβλημα Κόστους Ζωής;

ΑΠΟ το Βελιγράδι μέχρι το Μπουένος Άιρες, από το Λάγος μέχρι τη Λίμα, από τη Μανίλα μέχρι την Πόλη του Μεξικού, και από την Ουάσινγκτον, D.C., μέχρι το Γουέλινγκτον, οι κυβερνήσεις κάνουν αγώνα κατά του πληθωρισμού.

Μερικές φορές, οι ίδιες οι κυβερνήσεις βρίσκονται σε βασανιστικό οικονομικό αδιέξοδο. Μια έκθεση δηλώνει ότι «οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν δημιουργήσει τα τελευταία πέντε χρόνια μεγαλύτερο χρέος απ’ όσο είχαν δημιουργήσει σ’ ολόκληρη την ιστορία [τους]». Μια αφρικανική κυβέρνηση χρειάστηκε πρόσφατα να ανακαλέσει μια αύξηση στους μισθούς, την οποία περίμενε ο κόσμος εδώ και πολύ καιρό. Ανακάλυψε, προς απογοήτευσή της, ότι τα οικονομικά του κράτους δεν επέτρεπαν την πληρωμή των καινούριων μισθών. Παρόμοια, σε μια μεγάλη χώρα της Λατινικής Αμερικής, ο ρυθμός αύξησης του πληθωρισμού ήταν τέτοιος ώστε η κυβέρνηση φοβόταν πως, στο τέλος του 1988, δεν θα ήταν σε θέση να πληρώσει τους μισθούς ενός εκατομμυρίου και πλέον δημοσίων υπαλλήλων.

Γίνονται εξαγγελίες για πενταετή προγράμματα, για υποτιμήσεις, για παγώματα μισθών, για ελέγχους των τιμών και για άλλες οικονομικές θεραπείες. Ωστόσο, τα προβλήματα είναι περίπλοκα και οι λύσεις δυσεύρετες. Για να έχουμε μια εικόνα των δυσκολιών, το Ξύπνα! παρουσιάζει εδώ, σε γενικές γραμμές, απλώς μερικές από τις βασικές αιτίες του προβλήματος στον τομέα του κόστους ζωής.

Το Εύθραυστο Διεθνές Οικονομικό Σύστημα

Παγκόσμια αλληλεξάρτηση. Όπως εξήγησε κάποιος διεθνής χρηματοδότης: «Ο κόσμος είναι ένας. Η οικονομία μας είναι παγκόσμια. . . . Η ιδέα ότι κάποια λύση μπορεί να είναι μονόπλευρη σε μια παγκόσμια οικονομία είναι ανοησία». Για παράδειγμα, η ύφεση στις χώρες της Δύσης μεταδίδεται σύντομα σε φτωχότερες χώρες, που διαπιστώνουν ότι δεν υπάρχει πια ζήτηση για τα προϊόντα τους. Παρόμοια, μια άνοδος των επιτοκίων στις Ηνωμένες Πολιτείες σημαίνει ότι κράτη της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής θα έχουν περισσότερα προβλήματα με την πληρωμή των τόκων για τα χρέη τους. Μιλώντας γενικά, όσο πιο φτωχή είναι η χώρα τόσο λιγότερο επηρεάζει το γενικό οικονομικό κλίμα, αλλά και τόσο πιο τρωτή είναι στους δυσμενείς οικονομικούς ανέμους.

Οι διακυμάνσεις στις τιμές του χρηματιστηρίου τονίζουν την ασταθή φύση της παγκόσμιας οικονομίας, καθώς και την αλληλεξάρτηση που τη χαρακτηρίζει. Οι επενδυτές ήταν τόσο ανήσυχοι για τις προοπτικές της οικονομίας, ώστε λέγεται πως οι αποκαρδιωτικές τιμές στο εμπόριο των Η.Π.Α., για τον Αύγουστο του 1987, και πιθανώς κάποιο άτοπο σχόλιο ενός αξιωματούχου του υπουργείου οικονομικών, στάθηκαν ικανά να προξενήσουν παγκόσμιο κραχ στην αγορά, τον Οκτώβριο του 1987.

Εξαιτίας του σοβαρού προβλήματος χρέους που αντιμετωπίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, και της ανικανότητας ή της απροθυμίας των μεγάλων οικονομικών δυνάμεων να συντονίσουν την οικονομική πολιτική, είναι απίθανο να αποκατασταθεί σύντομα η εμπιστοσύνη. Ο οικονομολόγος Στίβεν Μάρις, αναφερόμενος σ’ αυτή την κατάσταση, προειδοποίησε: «Βρισκόμαστε σε χάος. Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος να ξεφύγουμε απ’ αυτό».

Διακυμάνσεις των τιμών. Τα πρόσφατα χρόνια, έχουν σημειωθεί δραματικές διακυμάνσεις στις τιμές του πετρελαίου, των μετάλλων, και άλλων αγαθών πρώτης ανάγκης. Η ξαφνική άνοδος των τιμών του πετρελαίου στη δεκαετία του 1970 προκάλεσε γενικό πληθωρισμό και προξένησε παγκόσμια οικονομική ύφεση. Το πλήγμα ήταν ιδιαίτερα σκληρό για τις χώρες του Τρίτου Κόσμου που δεν παρήγαν πετρέλαιο.

Στη δεκαετία του 1980, σημειώθηκε κάμψη στην τιμή των περισσοτέρων ειδών βασικής ανάγκης. Αυτό δυσχέρανε σοβαρά την οικονομία των φτωχότερων χωρών οι οποίες εξάγουν κυρίως τέτοια προϊόντα. Και σε χώρες, όπως το Μεξικό και η Νιγηρία, που στηρίζονται κατά μεγάλο μέρος στις εξαγωγές πετρελαίου, έχει πέσει το βιοτικό επίπεδο, εξαιτίας της πτώσης των τιμών του πετρελαίου. Αυτές οι διακυμάνσεις των τιμών μπορούν να βουλιάξουν και τον πιο σταθερό οικονομικό σχεδιασμό.

Κοντόφθαλμες Κυβερνητικές Δαπάνες

Στρατιωτικές δαπάνες. Υπολογίζεται ότι οι συνολικές παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες για το 1987 ανήλθαν περίπου σε ένα τρισεκατομμύριο δολάρια (περ. 140 τρισ. δρχ.). Το ποσό αυτό ισοδυναμεί με 1,8 περίπου εκατομμύρια δολάρια (περ. 252 εκατ. δρχ.) το λεπτό! Δεν είναι μόνο οι πλούσιες χώρες εκείνες που κατασπαταλούν χρήματα στους εξοπλισμούς· ο ετήσιος προϋπολογισμός ορισμένων από τις φτωχότερες χώρες του κόσμου προβλέπει ετήσια αύξηση των αμυντικών δαπανών της τάξης του 10 τοις εκατό.

Ο οικονομολόγος Τζον Κ. Γκάλμπρεϊθ, εξηγώντας τις κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες των στρατιωτικών δαπανών του Τρίτου Κόσμου, είπε: «Εκείνοι που πληρώνουν γι’ αυτούς τους εξοπλισμούς είναι οι φτωχότεροι των φτωχών. Οι εξοπλισμοί αγοράζονται σε βάρος των μη στρατιωτικών επενδύσεων που προορίζονται για τη βελτίωση του κόστους ζωής, σε βάρος του ίδιου του ψωμιού».

Τα κατασκευαστικά προγράμματα «Λευκός ελέφαντας». Λέγεται ότι κάποιος βασιλιάς του Σιάμ συνήθιζε να δίνει ένα λευκό ελέφαντα σε αυλικούς που δεν συμπαθούσε. Εφόσον το ζώο θεωρούνταν ιερό, δεν θα μπορούσαν να το βάλουν να δουλέψει. Έτσι η συντήρησή του θα οδηγούσε το δυστυχή αποδέκτη του δώρου σε οικονομική καταστροφή. Στα πρόσφατα χρόνια, τα κράτη της Δύσης έχουν παίξει, ακούσια, το ρόλο του βασιλιά του Σιάμ. Έχουν χρηματοδοτήσει, με τα προγράμματα βοηθείας τους, μεγαλεπήβολες τεχνολογικές κατασκευές που τα κράτη-αποδέκτες δεν είναι σε θέση να συντηρήσουν.

Αυτοί οι ακριβοί και καθόλου πρακτικοί «λευκοί ελέφαντες» αμαυρώνουν την εικόνα της οικονομίας των φτωχότερων χωρών: πολυτελή αεροδρόμια από τα οποία σπάνια αναχωρούν αεροπλάνα, αρτοπωλεία εξοπλισμένα με μηχανήματα τελευταίου τύπου που δεν μπορούν να φτιάξουν ψωμί επειδή δεν υπάρχει αλεύρι, γιγαντιαία εργοστάσια τσιμέντου που κάθε τόσο σταματάνε να λειτουργούν, επειδή δεν είναι δυνατό να διατηρηθούν σε καλή κατάσταση.

Μερικές φορές, ορισμένες κυβερνήσεις του Τρίτου Κόσμου επιβαρύνονται με υπέρογκα χρέη, εξαιτίας αφειδών δαπανών σε εξωφρενικά κατασκευαστικά προγράμματα, όπως υδροηλεκτρικά έργα, εργοστάσια πυρηνικής ενέργειας ή ακόμα και καινούριες πρωτεύουσες.

Αύξηση του Πληθυσμού

Σε πολλές χώρες του κόσμου, η γρήγορη αύξηση του πληθυσμού συντελεί στη δημιουργία χαμηλότερου βιοτικού επιπέδου. Η στέγαση, οι εργασίες, τα σχολεία, ακόμα και η παραγωγή τροφίμων, απλούστατα, δεν μπορούν να συμβαδίζουν με τη διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση. Λόγου χάρη το Μεξικό, λόγω του ότι ο πληθυσμός του αναπτύσσεται γρήγορα, χρειάζεται να δημιουργεί ένα εκατομμύριο εργασίες το χρόνο, απλώς και μόνο για να μην ανέβει περισσότερο το ποσοστό ανεργίας που έχει. Την τελευταία δεκαετία, σε πολλές αφρικανικές χώρες, η γρήγορη αύξηση του πληθυσμού—κατάσταση που χειροτέρεψε λόγω της μετανάστευσης στις πόλεις—έχει οδηγήσει σε τριπλασιασμό των εισαγωγών τροφίμων κι έχει συντελέσει στην πτώση του βιοτικού επιπέδου. Μερικοί απελπισμένοι πατέρες, που δεν μπορούν να βρουν δουλειά και να φροντίσουν τη μεγάλη τους οικογένεια, απλώς την εγκαταλείπουν ή φτάνουν στο σημείο να αυτοκτονήσουν.

Οι Εγγενείς Αδυναμίες του Συστήματος

Απρόβλεπτες δυνάμεις της αγοράς. Είναι πασίγνωστο ότι η επιστήμη των οικονομικών προβλέψεων είναι ανακριβής. Το πρόβλημα είναι ότι, ακόμα και στις προηγμένες οικονομίες, οι ειδικοί είναι δύσκολο να γνωρίζουν τι ακριβώς συμβαίνει, ενώ στις οικονομίες του Τρίτου Κόσμου—όπου δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία—είναι πρακτικά αδύνατο. Και αν ακόμα ήταν δυνατό να συμφωνήσουν οι οικονομολόγοι ως προς την ακριβή φύση των προβλημάτων, αναμφίβολα θα συνιστούσαν διαφορετικές λύσεις, ανάλογα με τις πολιτικές ή κοινωνικές τους απόψεις. Και σαν να μην ήταν αρκετά περίπλοκα τα ζητήματα, οι πολιτικοί, που παίρνουν τις τελικές αποφάσεις, έχουν την τάση να δίνουν προσοχή μόνο στις οικονομικές συμβουλές που αρέσουν στους ίδιους.

Σχετικά με τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο πρώην υπουργός εμπορίου των Η.Π.Α., Πίτερ Πίτερσον, είπε: «Κατά βάθος, τα προβλήματά μας δεν είναι οικονομικά. Μάλλον, αυτό που μας στέκεται εμπόδιο είναι το ότι δεν υπάρχει ομοφωνία σε θέματα πολιτικής. Δεν συμφωνούμε ούτε καν σχετικά με τη φύση των οικονομικών μας δυσκολιών».

Ιδιοτέλεια με παρωπίδες. Η κάθε χώρα έχει την τάση να επιζητάει τα δικά της κυριαρχικά συμφέροντα, ανεξάρτητα από το ποιες θα είναι οι συνέπειες για τις άλλες χώρες. Για παράδειγμα, η οικονομική βοήθεια μπορεί να είναι σε μορφή υπερσύγχρονου στρατιωτικού εξοπλισμού και να στέλνεται σε μια χώρα που δεν μπορεί καλά-καλά να θρέψει όλους τους πολίτες της. Προφανώς, τα κίνητρα της χώρας που προσφέρει τη βοήθεια είναι μάλλον οικονομικά ή πολιτικά και όχι ανθρωπιστικά. Οι δασμολογικοί φραγμοί, που θέτουν οι πλούσιες βιομηχανικές χώρες για να προστατέψουν τους δικούς τους παραγωγούς, δυσχεραίνουν τις προσπάθειες των φτωχότερων χωρών να πουλήσουν ακόμα και τα είδη πρώτης ανάγκης.

Οι υπανάπτυκτες χώρες επικρίνουν τα διεθνή τραπεζικά ιδρύματα, κατηγορώντας τα ότι ενδιαφέρονται μόνο για τη γρήγορη εξόφληση των τόκων. Ορισμένα κατασκευαστικά προγράμματα χρειάζεται να ακυρωθούν λόγω έλλειψης οικονομικής ενίσχυσης, απλώς και μόνο επειδή ο δανειστής δεν θα πάρει γρήγορα τα οφειλόμενα. Τα υψηλά επιτόκια που πρέπει να πληρώσουν τώρα αυτά τα χρεωμένα έθνη είναι κυρίως αποτέλεσμα σπάταλων δαπανών άλλων εθνών, τα οποία είναι πολύ πιο πλούσια απ’ αυτά. Ο πρόεδρος της Αργεντινής, Αλφονσίν, επισήμανε ότι σε διάστημα πέντε χρόνων, η Λατινική Αμερική έστειλε στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη το χρηματικό ισοδύναμο δυο Σχεδίων Μάρσαλ.a Εντούτοις, η περιοχή αυτή είναι βυθισμένη στο χρέος πιο βαθιά από κάθε άλλη φορά.

Διαφθορά και απληστία. Οι πρόεδροι ορισμένων αφρικανικών και ασιατικών χωρών έχουν κατηγορηθεί ότι καταχράστηκαν δισεκατομμύρια δολάρια. Επίσης, αρχηγοί της αστυνομίας, καθώς και εξέχοντες αξιωματούχοι του επιχειρηματικού κλάδου στη Λατινική Αμερική έχουν αναμειχθεί σε απάτες πολλών εκατομμυρίων δολαρίων. Αυτά τα τεράστια χρηματικά ποσά υποκλέπτονται συνήθως από προγράμματα που έχουν σκοπό τη βελτίωση του τρόπου ζωής του κοινού λαού. Η ενδημική διαφθορά σε όλα τα επίπεδα υπονομεύει σοβαρά τις οικονομίες αμέτρητων εθνών, βάζοντας ένα επιπρόσθετο οικονομικό φορτίο στη φτωχή πλειονότητα που θα πρέπει να το επωμιστεί.

Κάτι ακόμα που συντελεί στο πρόβλημα του κόστους ζωής είναι η κυνική εμπορική απληστία. Λόγου χάρη, οι επιθετικές μέθοδοι κατάκτησης της αγοράς που χρησιμοποιούν οι πολυεθνικές εταιρίες καπνού έχουν πετύχει να πείσουν εκατομμύρια ανθρώπους, που μαστίζονται από τη φτώχεια, να ξοδεύουν τα λιγοστά χρήματα που έχουν στα τσιγάρα. Σε μερικές αναπτυσσόμενες χώρες, τα τσιγάρα με υψηλή αναλογία πίσσας, που αποτελούν απειλή για την υγεία, έχουν ευρεία κυκλοφορία, και οι περισσότεροι πελάτες έχουν άγνοια του κινδύνου που διατρέχει η υγεία τους. Πολύτιμη καλλιεργήσιμη γη χρησιμοποιείται για καπνοκαλλιέργεια, εξαιτίας του δελεαστικού και ζωτικού ξένου συναλλάγματος, το οποίο συχνά παραμένει όνειρο. Στο μεταξύ, οι ασθένειες που σχετίζονται με το κάπνισμα αυξάνονται με τον ίδιο ρυθμό που ανεβαίνει και το κόστος ζωής.

Αυτή η σύντομη εξέταση των αιτιών που κρύβονται πίσω από το πρόβλημα του κόστους ζωής είναι αρκετή για να δείξει την τρομακτική πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις που πασχίζουν να καλυτερέψουν την άσχημη οικονομική κατάσταση των πολιτών τους. Ο πρόεδρος της Γαλλίας, Μιτεράν, μιλώντας σε κάποια οικονομική συνεδρίαση, εξέφρασε το παράπονό του σχετικά μ’ έναν «κόσμο που διαρκώς κουνάει το χαλί κάτω από τα πόδια σου και το τραβάει, απειλώντας να σε κάνει να σκοντάψεις». Πολιτικές προσωπικότητες και οικονομολόγοι του Τρίτου Κόσμου γνωρίζουν από πικρή πείρα τι ακριβώς εννοεί ο πρόεδρος.

Μήπως αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει ελπίδα για οικονομική ανάκαμψη; Είναι η παγκόσμια οικονομία ανίκανη να προμηθεύσει τα απαραίτητα για έναν αξιοπρεπή τρόπο ζωής σ’ ολόκληρο το ανθρώπινο γένος; Το επόμενο άρθρο θα απαντήσει σ’ αυτά τα ερωτήματα.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 8]

Το Πρόβλημα του Χρέους

Εθνικό Χρέος

Σε πολλές χώρες, οι κυβερνητικές δαπάνες ξεπερνούν κατά πολύ τα εισοδήματα. Με την πάροδο των ετών, ο εκτεταμένος δανεισμός που απαιτεί αυτή η πολιτική οδηγεί στη δημιουργία ενός τεράστιου ελλείμματος στον προϋπολογισμό, το οποίο μερικές φορές ονομάζεται εθνικό χρέος. Η εξόφληση αυτού του χρέους, καθώς και οι τόκοι, εξαναγκάζουν την κυβέρνηση να εξακολουθήσει να δανείζεται, πράγμα που ανεβάζει τα επιτόκια και τροφοδοτεί τον πληθωρισμό. Επιπλέον, όπως εξηγούσε το περιοδικό Time, οι κυβερνήσεις δεν είναι πρόθυμες να μειώσουν τις δαπάνες, επειδή «οι ψηφοφόροι, σαν άνθρωποι που είναι, θέλουν περισσότερα οφέλη και λιγότερους φόρους, και οι πολιτικοί, σαν πολιτικοί που είναι, ανταποκρίνονται στις [επιθυμίες των ψηφοφόρων]». Έτσι, αναβάλλεται το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών και, στο μεταξύ, το κόστος ζωής ανεβαίνει.

Διεθνές Χρέος

Για πολλούς και διάφορους λόγους, μερικές χώρες εισάγουν περισσότερα είδη και υπηρεσίες απ’ όσα εξάγουν, με αποτέλεσμα να δημιουργείται έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο. Το ποσό στο οποίο αντιστοιχεί το έλλειμμα πρέπει να πληρωθεί σε νόμισμα αποδεκτό από άλλα έθνη, συνήθως σε δολάρια ή άλλα ισχυρά νομίσματα. Τα χρήματα αυτά θα πρέπει είτε να τα βγάλουν από τα αποθεματικά κεφάλαια είτε να τα δανειστούν από άλλες χώρες. Αν τα αποθεματικά κεφάλαια της χώρας λιγοστεύουν επικίνδυνα και δεν υπάρχουν διαθέσιμα δάνεια, θα πρέπει να επιβληθούν περιορισμοί στις εισαγωγές ή να υποτιμηθεί το νόμισμα. Και τα δυο αυτά μέτρα προκαλούν απότομη άνοδο των τιμών στα εισαγόμενα αγαθά, πολλά από τα οποία μπορεί κάλλιστα να είναι είδη βασικής ανάγκης, τόσο για τη βιομηχανία όσο και για τον καταναλωτή.

Ιδιαίτερα, οι χώρες του Τρίτου Κόσμου έχουν προβλήματα με το εμπορικό ισοζύγιο, επειδή, σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις, η αξία των αγαθών που εξάγουν πέφτει δραματικά. Για παράδειγμα, ενώ το 1960 με έναν τόνο καφέ μπορούσαν να αγοράσουν 37 τόνους λίπασμα, το 1982 μπορούσαν να αγοράσουν μόνο 16 τόνους. Παρόμοιες τιμές θα μπορούσαν να δοθούν και για το κακάο, το τσάι, το βαμπάκι, το χαλκό, τον κασσίτερο και άλλα βασικά προϊόντα, που αποτελούν τα κύρια εξαγόμενα είδη των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών. Κυρίως σαν αποτέλεσμα αυτών των δυσμενών όρων εμπορίου, τους οποίους ελάχιστα μπορούν να ελέγξουν, το χρέος των αναπτυσσόμενων χωρών είχε φτάσει, το 1987, το συνταρακτικό ποσό των 1.000 δισεκατομμυρίων δολαρίων (περ. 140 τρισ. δρχ.). Η μυλόπετρα αυτή που είναι δεμένη γύρω από το λαιμό τους δυσχεραίνει σοβαρά την οικονομική ανάκαμψη και φτάνει μέχρι του σημείου να απειλεί τη σταθερότητα ορισμένων κυβερνήσεων.

Η εφημερίδα The New York Times σχολίασε πρόσφατα: «Το μοναδικό ζήτημα που ενώνει τη Λατινική Αμερική είναι το χρέος . . . Το πρόβλημα αυτό θεωρείται από τις κυβερνήσεις ως η αιτία για τη διαρκή μείωση της δημοτικότητάς τους και λογίζεται ως το βασικό μεταβλητό στοιχείο στην πολιτική, το οποίο επηρεάζει το άμεσο μέλλον τους».

[Χάρτης στη σελίδα 7]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Ο Ρυθμός Αύξησης του Παγκόσμιου Πληθωρισμού για τα έτη 1980-1985

(Βασίζεται στο βιβλίο El Mundo en Cifras, δημοσιεύτηκε από το περιοδικό The Economist)

■ 0 ως 15%

■ 15 ως 30%

■ 30 ως 100%

■ 100% και πλέον

■ δεν υπάρχουν διαθέσιμες τιμές