Η Άνοδος και Πτώση του Παγκόσμιου Εμπορίου

Μέρος 3ο: Το Άπληστο Εμπόριο Δείχνει το Αληθινό του Πρόσωπο

ΣΤΟ χάραμα του 16ου αιώνα, το ευρωπαϊκό εμπόριο στο βορρά βρισκόταν υπό την κυριαρχία της Χανσεατικής Ένωσης, ενός εμπορικού συνασπισμού των βόρειων γερμανικών πόλεων· στη δύση κυριαρχούσε η Αγγλία και η Ολλανδία· και στο νότο η Βενετία.

Επί αιώνες, η Βενετία είχε το μονοπώλιο στο εμπόριο μπαχαρικών. Οι συμφωνίες που έκανε με τους Άραβες, και αργότερα με τους Οθωμανούς Τούρκους, απέκλεισαν επιτυχώς τις εμπορικές οδούς της Ανατολής στους πιθανούς ανταγωνιστές. Αν επρόκειτο να διεκδικήσουν κι άλλοι αυτό το μονοπώλιο, θα έπρεπε να βρουν νέες οδούς για την Άπω Ανατολή. Άρχισε η αναζήτηση. Ένα αποτέλεσμα αυτής της αναζήτησης ήταν η ανακάλυψη και η καθυπόταξη της Αμερικής.

Στη δεκαετία του 1490 ο πάπας έδωσε στην Πορτογαλία και στην Ισπανία την παπική συγκατάθεση για την κατάκτηση του τότε άγνωστου κόσμου. Αλλά δεν ήταν μόνο θρησκευτικοί οι λόγοι που υποκινούσαν εκείνες τις δυο Καθολικές δυνάμεις. Ο καθηγητής Σέπαρντ Κλαφ σχολιάζει: «Αμέσως μόλις κατοχύρωσαν τα δικαιώματά τους στα μέρη του κόσμου που μόλις είχαν ανακαλύψει, οι διεκδικητές έσπευσαν μετά μανίας να επωφεληθούν οικονομικά από τα ευρήματά τους όσο ήταν δυνατόν». Ο ίδιος προσθέτει: «Υπήρχε ένας σχεδόν αφύσικος πόθος στη βιασύνη με την οποία εκείνοι οι πρωτοπόροι ήθελαν να πλουτίσουν. Αυτό έλεγε πολλά, τόσο για τα κίνητρα που ώθησαν στην εξερεύνηση όσο και για τις ιδεολογίες οι οποίες κυριαρχούσαν στο Δυτικό κόσμο». Η ακόρεστη δίψα για χρυσό και προσηλύτους οδήγησε τους Ισπανούς κονκισταδόρους στη λεηλασία του Νέου Κόσμου.

Στο μεταξύ, η Ολλανδία εξελισσόταν σε κυρίαρχη εμπορική δύναμη, ακολουθώντας μια πορεία που κανείς από τους άλλους εμπορικούς γίγαντες δεν μπορούσε να ανακόψει. Στην πραγματικότητα, στη διάρκεια του 17ου αιώνα, έγινε φανερό ότι μόνο η Αγγλία ήταν αρκετά ισχυρή για να συναγωνιστεί τους Ολλανδούς. Ο οικονομικός ανταγωνισμός εντάθηκε. Μέσα σε 30 χρόνια, ως το 1618, οι Άγγλοι διπλασίασαν το μέγεθος του στόλου τους· μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα, το ολλανδικό εμπορικό ναυτικό ήταν περίπου τέσσερις φορές μεγαλύτερο από τους συνδυασμένους στόλους της Ισπανίας, της Ιταλίας και της Πορτογαλίας.

Έτσι, το εμπορικό κέντρο της Ευρώπης μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό. Αποκαλώντας το γεγονός αυτό «εμπορική επανάσταση» και «μια από τις μεγάλες αλλαγές στο σκηνικό της ιστορίας», ο Κλαφ λέει πως αυτό έφερε «οικονομική ευημερία η οποία κατέστησε δυνατό να πάρει η Δυτική Ευρώπη τα ηνία στην πολιτική και πολιτιστική ζωή της Δύσης».

Αυτοκρατορίες που Δεν Χτίστηκαν Μόνο με Ζάχαρη και Μπαχαρικά

Το 1602 οι Ολλανδοί συγχώνευσαν αρκετές εμπορικές εταιρίες που διοικούνταν από δικούς τους εμπόρους και σχημάτισαν την Ολλανδική Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, εκτός του ότι σημείωσε κάποια εμπορική επιτυχία στην Ιαπωνία και στην Ιάβα, αυτή η εταιρία εκτόπισε επίσης τους Πορτογάλους από τη σημερινή Δυτική Μαλαισία, τη Σρι Λάνκα και από τα νησιά Μολούκας (Νησιά των Μπαχαρικών). «Όπως οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί», λέει ο Κλαφ, «[οι Ολλανδοί] ήθελαν να κρατήσουν τα οφέλη του εμπορίου στην Ανατολή αποκλειστικά για τον εαυτό τους». Δεν ήταν παράδοξο! Το εμπόριο ήταν τόσο επικερδές, ώστε μέχρι το 17ο αιώνα η Ολλανδία είχε το μεγαλύτερο κατά κεφαλήν εισόδημα στη Δυτική Ευρώπη. Το Άμστερνταμ έγινε το οικονομικό και εμπορικό κέντρο του Δυτικού κόσμου.—Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 23.

Η Δανία και η Γαλλία σχημάτισαν παρόμοιες εταιρίες. Αλλά η πρώτη, και αυτή που ακολούθως άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή, ιδρύθηκε το 1600 και ήταν η Αγγλική Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών. Αυτή πήρε τη θέση των Γάλλων και των Πορτογάλων στην Ινδία. Αργότερα οι Άγγλοι απέκτησαν την υπεροχή και στην Κίνα επίσης.

Στο μεταξύ, στο Δυτικό Ημισφαίριο, η Ολλανδική Εταιρία των Δυτικών Ινδιών εμπορευόταν ζάχαρη, καπνό και γουναρικά. Και οι Άγγλοι, αφού συνενώθηκαν με την Εταιρία του Κόλπου Χάντσον στον Καναδά το 1670, προσπαθούσαν να βρουν ένα βορειοδυτικό πέρασμα στον Ειρηνικό καθώς συναλλάσσονταν με χώρες παρακείμενες στον κόλπο Χάντσον.

Ο δημοσιογράφος Πίτερ Νιούμαν αναφέρει ότι ο αγώνας ανάμεσα στην Εταιρία του Κόλπου Χάντσον και σε μια από τις αντιπάλους της, τη Βορειοδυτική Εταιρία, «ήταν μια αναμέτρηση επιχειρήσεων για τη διεκδίκηση αγορών και γουναρικών, αλλά γρήγορα μετατράπηκε σε αναζήτηση αυξημένης δύναμης και σφαίρας επιρροής. . . . Και οι δυο πλευρές τακτοποίησαν τους λογαριασμούς τους με αίμα». Τα πραγματικά θύματα ήταν οι Ινδιάνοι με τους οποίους συναλλάσσονταν οι εταιρίες. «Το αλκοόλ έγινε το νόμισμα με το οποίο γινόταν το εμπόριο γουναρικών», αναφέρει ο ίδιος, προσθέτοντας ότι αυτές «οι συναλλαγές με αλκοόλ διέφθειραν τις οικογένειες των Ινδιάνων και κατέστρεψαν τον πολιτισμό τους».a

Μ’ αυτόν τον τρόπο ήρθαν σε ύπαρξη δυο ισχυρές αυτοκρατορίες με μεγάλη επιρροή, οι οποίες δεν χτίστηκαν μόνο με ζάχαρη και μπαχαρικά—αλλά και με αίμα! Το άπληστο εμπόριο έδειχνε το πραγματικό του πρόσωπο. Η Παγκόσμια Ιστορία της Κολούμπια (The Columbia History of the World) αναφέρει: «Οι Ολλανδοί και οι Άγγλοι περιέπλεαν τους ωκεανούς του κόσμου ως αντιπρόσωποι εμπορικών επιχειρήσεων . . . Γι’ αυτές τις εταιρίες το πρωταρχικό κίνητρο ήταν το κέρδος».—Τα πλάγια γράμματα δικά μας.

Κέρδος σε Βάρος των Άλλων

Από το 16ο μέχρι το 18ο αιώνα, ένα οικονομικό σύστημα γνωστό ως μερκαντιλισμός επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ευρωπαϊκή σκέψη. Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica) εξηγεί: «[Ο μερκαντιλισμός] επέμενε ότι η απόκτηση πλούτου, και ιδιαίτερα χρυσού, ήταν ύψιστης σημασίας για την εθνική πολιτική. . . . Η τακτική των συναλλαγών που υπαγορευόταν από τη φιλοσοφία του μερκαντιλισμού ήταν επομένως απλή: ενθαρρύνετε τις εξαγωγές, αποθαρρύνετε τις εισαγωγές και μετατρέψτε το συνολικό πλεόνασμα των εξαγωγών σε χρυσό».

Η εφαρμογή αυτής της τακτικής κατέληγε συχνά σε κατάφωρες αδικίες. Οι αποικίες έπεφταν θύματα εκμετάλλευσης καθώς τόνοι χρυσού κατάσχονταν προς όφελος της κατακτήτριας χώρας. Για να το πούμε απλά, ο μερκαντιλισμός αντικατόπτριζε την εγωκεντρική, άπληστη στάση την οποία έχει υιοθετήσει ο κόσμος του εμπορίου από την αρχή του ακόμα, ένα πνεύμα που εξακολουθεί να υπάρχει.

Ο μερκαντιλισμός είχε τους επικριτές του, και από τους σημαντικότερους ήταν ένας Σκοτσέζος που ονομαζόταν Άνταμ Σμιθ. Ως διακεκριμένος κοινωνικός φιλόσοφος και οικονομολόγος, ο Σμιθ δημοσίευσε το 1776 μια μελέτη με θέμα την οικονομική επιστήμη, που είχε τον τίτλο Έρευνα για τη Φύση και τα Αίτια του Πλούτου των Εθνών (An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations). Αν και ήταν πολέμιος του μερκαντιλισμού, ο Σμιθ δεν μιλούσε απροκάλυπτα εναντίον της επιδίωξης κέρδους με γνώμονα το ατομικό συμφέρον. Αντίθετα, έλεγε ότι οι άνθρωποι κατευθύνονται από ένα «αόρατο χέρι» που τους υποκινεί να εμπλέκονται στον οικονομικό ανταγωνισμό στην προσπάθειά τους να ικανοποιήσουν το ατομικό τους συμφέρον· αλλά αυτό το ίδιο ατομικό συμφέρον, ισχυρίστηκε, μπορεί να είναι ωφέλιμο για το κοινωνικό σύνολο.

Ο Σμιθ υποστήριξε τη θεωρία τού λαισέ-φαιρ (στη γαλλική: «επιτρέψτε να κάνω»), την άποψη ότι οι κυβερνήσεις θα έπρεπε να παρεμβαίνουν όσο το δυνατόν λιγότερο στις οικονομικές υποθέσεις των ατόμων. Έτσι, διατύπωσε σαφώς την ιδεολογία του κλασικού καπιταλισμού.

Ο καπιταλισμός, το επικρατέστερο και, όπως ισχυρίζονται μερικοί, το πιο επιτυχημένο οικονομικό σύστημα της εποχής μας, χαρακτηρίζεται από την ατομική ιδιοκτησία και παράλληλα από τις ελεύθερες συναλλαγές ανάμεσα σε άτομα ή εταιρίες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους με σκοπό το κέρδος. Η σύγχρονη ιστορία του καπιταλισμού ξεκίνησε το 16ο αιώνα στις πόλεις της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας, αλλά οι ρίζες του φτάνουν πολύ πιο πίσω. Ο ομότιμος καθηγητής ιστορίας Ελάιας Τζ. Μπίκερμαν εξηγεί ότι «η χρήση, στον τομέα της οικονομίας, της λέξης κάπιταλ (κεφάλαιο), η οποία είναι παράγωγο της λατινικής λέξης κάπουτ που σημαίνει ‘κεφάλι’, ανάγεται σ’ ένα βαβυλωνιακό όρο ο οποίος επίσης σήμαινε ‘κεφάλι’ και είχε την ίδια έννοια από οικονομική άποψη».

Το εμπόριο αποκαλύπτει το αληθινό του πρόσωπο μέσα από την επιδίωξη του ατομικού ή εθνικού συμφέροντος. Για παράδειγμα, δεν έχει διστάσει να αποκρύψει την αλήθεια. Το βιβλίο Ο Άτλας Κόλινς της Παγκόσμιας Ιστορίας (The Collins Atlas of World History) αναφέρει: «Ο χαρτογράφος έχει διατελέσει όργανο, και κατά καιρούς όμηρος, της εμπορικής στρατηγικής. Οι ανακαλύψεις αποκαλύπτουν πηγές αμύθητου πλούτου. Είναι δυνατόν να επιτραπεί στο χαρτογράφο να αποκαλύψει αυτές τις πληροφορίες στον κόσμο; Δεν θα έπρεπε να τις αποκρύψει μάλλον από τους πιθανούς ανταγωνιστές; . . . Το δέκατο έβδομο αιώνα, η Ολλανδική Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών δεν δημοσίευε έγγραφα τα οποία θα μπορούσαν να δώσουν πληροφορίες στους ανταγωνιστές της».

Το εμπόριο έχει κάνει και πολύ χειρότερα πράγματα. Από το 17ο έως το 19ο αιώνα, ανήγαγε σε επιχείρηση την πώληση σε δουλεία δέκα εκατομμυρίων Αφρικανών, σύμφωνα με υπολογισμούς, χιλιάδες από τους οποίους πέθαναν κατά τη μεταφορά τους στην αμερικανική ήπειρο. Το βιβλίο Ρίζες (Roots) του Άλεξ Χέιλι και η τηλεοπτική μεταφορά του, το 1977, έδωσαν ανάγλυφη την εικόνα αυτής της φοβερής τραγωδίας.

Δομικά Στοιχεία—Πώς θα Χρησιμοποιούνταν;

Από την αρχή ακόμα της ανθρώπινης ιστορίας, οι ατελείς άνθρωποι μάθαιναν μέσω πειραματισμού. Όχι μέσω θεϊκής αποκάλυψης, αλλά μέσω κοπιώδους έρευνας ή ίσως τυχαία, ανακάλυψαν βασικές επιστημονικές αλήθειες, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για τις νέες εφευρέσεις. Το 1750, καθώς η αγροτική οικονομία της Μεγάλης Βρετανίας άρχισε να υποσκελίζεται από τη βιομηχανία και από τη χρήση μηχανών, μερικές απ’ αυτές τις εφευρέσεις ήταν διαθέσιμες για να χρησιμοποιηθούν—ακριβώς όπως τα δομικά στοιχεία—στην οικοδόμηση ενός νέου κόσμου.

Ο ανεμόμυλος, γνωστός στο Ιράν και στο Αφγανιστάν ήδη από τον έκτο ή έβδομο αιώνα Κ.Χ., προετοίμασε το δρόμο για την ανακάλυψη και την ανάπτυξη άλλων πηγών ενέργειας. Αλλά θα ήταν το άπληστο εμπόριο πρόθυμο να απαρνηθεί τα υπέρογκα κέρδη προκειμένου να διασφαλιστεί το γεγονός ότι αυτές οι πηγές ενέργειας θα ήταν ασφαλείς, αξιόπιστες και δεν θα προκαλούσαν μόλυνση; Ή θα εκμεταλλευόταν τις ενεργειακές κρίσεις—ίσως να τις δημιουργούσε κιόλας—για χάρη προσωπικών απολαβών;

Το μπαρούτι, που εφευρέθηκε στην Κίνα το δέκατο αιώνα, αποτέλεσε ευεργέτημα για τα ορυχεία και τα οικοδομικά έργα. Αλλά θα είχε το άπληστο εμπόριο την ηθική δύναμη να μην το εκμεταλλευτεί για την κατασκευή όπλων τα οποία θα πλούτιζαν τους εμπόρους όπλων σε βάρος ανθρώπινων ζωών;

Ο χυτοσίδηρος, πιθανότατα διαθέσιμος στην Κίνα ήδη από τον έκτο αιώνα Κ.Χ., ήταν πρόδρομος του ατσαλιού πάνω στο οποίο θα χτιζόταν ο σύγχρονος κόσμος. Αλλά θα ήταν το άπληστο εμπόριο διατεθειμένο να μειώσει τα κέρδη του προκειμένου να αποτραπεί η μόλυνση, τα ατυχήματα και η συμφόρηση που θα έφερνε η βιομηχανική εποχή;

Ο χρόνος θα έδειχνε. Εν πάση περιπτώσει, αυτά και άλλα δομικά στοιχεία επρόκειτο να συντελέσουν στον ερχομό μιας παγκόσμιας επανάστασης η οποία, με τη σειρά της, θα οδηγούσε σε κάτι που ο κόσμος δεν είχε ποτέ δει μέχρι τότε. Διαβάστε στο επόμενο άρθρο μας: «Η Βιομηχανική Επανάσταση—Πού Οδήγησε;»

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 23]

Τραπεζικές Επιχειρήσεις

Π.Κ.Χ.: Τα νομίσματα των καταθετών φυλάσσονταν στους αρχαίους ναούς της Βαβυλώνας και της Ελλάδας· επειδή δεν ζητούσαν όλοι ταυτόχρονα τα νομίσματά τους, μερικά απ’ αυτά μπορούσαν να τα δανειστούν άλλοι.

Μεσαίωνας: Ξεκινούν οι σύγχρονες τραπεζικές εργασίες από τους Ιταλούς εμπόρους οι οποίοι χρησιμοποιούσαν περιοδεύοντες κληρικούς ως αντιπροσώπους για να μεταβιβάζουν πιστωτικές επιστολές από τη μια χώρα στην άλλη· στην Αγγλία οι χρυσοχόοι άρχισαν τον έντοκο δανεισμό ποσών τα οποία είχαν κατατεθεί σ’ αυτούς για φύλαξη.

1408: Ιδρύθηκε στη Γένοβα της Ιταλίας ένας οργανισμός τον οποίο μερικοί αποκαλούν πρόδρομο των σύγχρονων τραπεζών, και ακολούθησαν κι άλλοι παρόμοιοι στη Βενετία (1587) και στο Άμστερνταμ (1609). Ένας ιστορικός λέει πως «οι αποτελεσματικές υπηρεσίες που παρείχε η Τράπεζα του Άμστερνταμ συνέβαλαν στο να γίνει το Άμστερνταμ το οικονομικό κέντρο του κόσμου».

1661: Η Τράπεζα της Στοκχόλμης, παρακλάδι της Τράπεζας του Άμστερνταμ, άρχισε να εκδίδει τραπεζογραμμάτια (υποσχέσεις της τράπεζας να πληρώσει τον κομιστή), μια τακτική που αργότερα τελειοποίησαν οι Άγγλοι.

1670: Άνοιξε στο Λονδίνο το πρώτο γραφείο συμψηφισμού, το οποίο ήταν ένας οργανισμός τραπεζών για το διακανονισμό αμοιβαίων δικαιωμάτων και λογαριασμών· η γέννηση των σύγχρονων επιταγών, που έγινε το ίδιο έτος, επέτρεπε στους πελάτες των τραπεζών να μεταβιβάζουν τις αποδείξεις κατάθεσης σε άλλες τράπεζες ή μέρος του πιστωτικού τους υπολοίπου σε άλλα άτομα.

1694: Ιδρύεται η Τράπεζα της Αγγλίας, η οποία έγινε πρωτοπόρος εκδοτική τράπεζα (η πρώτη που εξέδωσε χαρτονομίσματα).

1944: Δημιουργείται η Διεθνής Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, η οποία ονομάζεται επίσης Παγκόσμια Τράπεζα, μια ειδικευμένη αντιπροσωπεία που συνδέεται στενά με τα Ηνωμένα Έθνη και η οποία έχει σχεδιαστεί να προσφέρει οικονομική ενίσχυση στις χώρες-μέλη της για προγράμματα ανασυγκρότησης και ανάπτυξης.

1946: Ιδρύεται το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο «για την προώθηση της νομισματικής συνεργασίας, τη σταθεροποίηση του νομίσματος, την επέκταση των συναλλαγών· επίσης για την τακτοποίηση των δυσκολιών που παρουσιάζουν τα ισοζύγια πληρωμών».—Η Συνοπτική Εγκυκλοπαίδεια της Κολούμπια (The Concise Columbia Encyclopedia).

1989: Με το Σχέδιο Ντελόρ προτείνεται η υιοθέτηση ενός κοινού νομίσματος για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και η ίδρυση μιας Κεντρικής Ευρωπαϊκής Τράπεζας στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990.

1991: Ανοίγει η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, αντιπροσωπεία που σχηματίστηκε το 1990 με τη συμμετοχή 40 και πλέον εθνών με σκοπό την παροχή οικονομικής ενίσχυσης για να αποκατασταθεί η αποδυναμωμένη οικονομία της Ανατολικής Ευρώπης.

[Εικόνα στη σελίδα 21]

Οι Ινδιάνοι, που συχνά πληρώνονταν με αλκοόλ, έπεσαν θύματα του εμπορίου με τους λευκούς

[Ευχαριστίες]

Harper’s Encyclopædia of United States History