Αντιμετώπιση της Πρόκλησης που Θέτει το CFS

ΣΤΗ διάρκεια μιας τηλεοπτικής εκπομπής για τη θεραπεία του CFS (σύνδρομο χρόνιας κόπωσης) με γιατρούς που πήραν μέρος σε κάποιο επιστημονικό συνέδριο, ένας από αυτούς είπε: «Όλοι αυτοί οι ασθενείς φαίνονται τόσο υγιείς όσο και όλοι εμείς εδώ». Επειδή αυτοί οι ασθενείς δεν φαίνονται άρρωστοι, συχνά τους μεταχειρίζονται με τρόπο που επιτείνει τη δυστυχία τους.

Η Πατρίσια από το Τέξας, η οποία πάσχει από CFS, σημείωσε: «Μερικές φορές έχω νιώσει σαν τον Ιώβ, του οποίου οι σύντροφοι δεν ήταν και πολύ υποβοηθητικοί». Μια επισκέπτρια, για παράδειγμα, κάποτε της είπε το εξής: «Μου φαίνεσαι μια χαρά! Νόμιζα πως ήσουν πραγματικά άρρωστη. Εσύ και η πεθερά μου έχετε πολλά κοινά. Είναι και εκείνη υποχονδριακή».

Τέτοιου είδους σχόλια μπορεί να είναι καταστροφικά και αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που θέτει το CFS. «Ο συναισθηματικός πόνος που νιώθεις όταν σε αποπαίρνουν επειδή δεν ‘προσπαθείς’ δεν περιγράφεται», εξήγησε η Μπέτι, μια γυναίκα από τη Γιούτα που πάσχει από CFS, «και αυτή είναι η χειρότερη από τις ταλαιπωρίες που συνοδεύουν το CFS».

Χρειάζεται Κατανόηση και Αγάπη

Η Μπέτι ίσως εξέφρασε τα αισθήματα όλων εκείνων που πάσχουν από CFS λέγοντας τα εξής: «Δεν θέλουμε οίκτο. Δεν χρειαζόμαστε συμπόνια. Αλλά, τι καλά που θα ήταν αν μας έδειχναν λίγη κατανόηση! Ο Θεός ξέρει τις δυσκολίες και τη θλίψη μας, και αυτό είναι το πιο σημαντικό. Αλλά είναι επίσης ζωτικό να λαβαίνουμε συναισθηματική υποστήριξη από τους Χριστιανούς αδελφούς και αδελφές μας».

Ωστόσο, για πολλούς ανθρώπους το CFS παραμένει ένα θέμα που δύσκολα κατανοούν, όπως τόνισε πρόσφατα μια νεαρή από την Πολιτεία της Ουάσινγκτον, η οποία πάσχει από το σύνδρομο. «Το μόνο πράγμα που θα ήθελα να έκαναν σε μεγαλύτερο βαθμό οι άνθρωποι είναι να βάζουν τον εαυτό τους στη θέση μας», είπε, «όχι απλώς να μας συμπονούν, αλλά να βάζουν τον εαυτό τους στη θέση μας. Και αυτό είναι αδύνατο επειδή δεν είναι πολλοί οι άνθρωποι που έχουν αντιμετωπίσει μια αρρώστια σαν αυτή».

Όμως, δεν θα έπρεπε να είναι αδύνατο να κατανοήσουμε αυτούς που πάσχουν από CFS. Ομολογουμένως, μπορεί εμείς να μη φτάσαμε ποτέ στη σωματική κατάσταση στην οποία βρίσκονται αυτοί. Αλλά μπορούμε να μάθουμε για την αρρώστια τους μέχρι να αντιληφθούμε πλήρως πόσο άρρωστοι είναι πραγματικά. Ανόμοια με το AIDS, το οποίο σκοτώνει, όπως εξήγησε ένας ασθενής, το CFS «απλώς σε κάνει να θες να πεθάνεις». Η Ντέμπορα, που αρρώστησε το 1986, παραδέχτηκε: «Επί πολύ καιρό προσευχόμουν κάθε βράδυ στον Θεό να με αφήσει να πεθάνω».—Παράβαλε Ιώβ 14:13.

Φυσικά, θέλουμε να είμαστε ενθαρρυντικοί, να βοηθήσουμε αυτούς που πάσχουν να αντιμετωπίσουν την πρόκληση που θέτει το CFS, αλλά δυστυχώς τα σχόλιά μας μπορεί να κάνουν το αντίθετο. Για παράδειγμα, κάποιο καλοπροαίρετο άτομο που επισκέφτηκε έναν ασθενή με CFS του πρότεινε: «Αυτό που χρειάζεσαι είναι να πίνεις λίγο ζεστό γάλα το βράδυ. Θα σε βοηθήσει να κοιμάσαι και σε λίγες μέρες θα είσαι περδίκι». Αυτό το σχόλιο αποκάλυπτε πλήρη παρεξήγηση του CFS. Και περισσότερο πλήγωσε τον άρρωστο παρά τον βοήθησε.

Συχνά, οι άρρωστοι μπορεί να νιώθουν ότι δεν μπορούν να κάνουν διάφορα πράγματα όπως, λόγου χάρη, να παρακολουθούν τις Χριστιανικές συναθροίσεις. Όταν τελικά έρχονται, το έχουν κάνει καταβάλλοντας προσπάθεια που εμείς δεν μπορούμε να συλλάβουμε. Έτσι, αντί να στρέφουμε την προσοχή στις προηγούμενες απουσίες τους, θα μπορούσαμε απλώς να πούμε: «Χαίρομαι τόσο πολύ που σε βλέπω. Ξέρω ότι δεν είναι πάντοτε εύκολο για εσένα να βρίσκεσαι εδώ, αλλά είμαστε χαρούμενοι που σε βλέπουμε απόψε».—Βλέπε συνοδευτικό πλαίσιο.

Συχνά προσβάλλεται το νευρικό σύστημα εκείνων που πάσχουν από CFS, πράγμα που καθιστά δύσκολες ακόμα και τις απλές διαπροσωπικές σχέσεις. «Είναι ανάγκη να είμαστε σαν προφυλακτήρας ανάμεσα σε αυτούς και τους άλλους ανθρώπους», εξήγησε η Τζένιφερ, της οποίας ο άντρας πάσχει από CFS. «Πρέπει να τους βοηθάμε με το να τους αφήνουμε να έχουν τις προσωπικές τους στιγμές, με το να μην αναστατωνόμαστε ποτέ μαζί τους και με το να τους βοηθάμε να αποφεύγουν κάθε είδους αντιπαραθέσεις».

Η Τζένιφερ παραδέχτηκε ότι η αρρώστια του ατόμου μπορεί να προσθέσει βάρη στα άλλα μέλη της οικογένειας, τα οποία μπορεί να κουράζονται κάνοντας τα πάντα για χάρη του αρρώστου. Αλλά, όπως είπε η ίδια, αν δεν αφήσουμε τους αρρώστους να αναπαυτούν, η ανάρρωσή τους μπορεί να καθυστερήσει και μακροπρόθεσμα θα υποφέρουμε όλοι. Ευτυχώς, φαίνεται πως η αρρώστια σπάνια είναι μολυσματική, αν όχι ποτέ, μολονότι όπως δείχνουν τα πράγματα υπάρχει κάποια κληρονομική προδιάθεση.

Η Τότι, που πάσχει από CFS και είναι σύζυγος ενός περιοδεύοντος επισκόπου των Μαρτύρων του Ιεχωβά, είπε ότι ο σύζυγός της τη βοηθάει επί χρόνια να αντιμετωπίζει την πρόκληση που θέτει αυτή η αρρώστια. Του εκφράζει την εκτίμησή της για όσα αυτός κάνει, αλλά επισήμανε το εξής: «Οι φίλοι μας ρωτούν συνήθως για εμένα και για την υγεία μου, αλλά και ο Κεν επίσης χρειάζεται ενθάρρυνση».

Θετική Εξέλιξη—Αλλά με Κινδύνους

Το CFS σπάνια, αν όχι ποτέ, είναι θανατηφόρο. Αν το γνωρίζετε αυτό μπορείτε να αντιμετωπίσετε την πρόκληση. Οι περισσότεροι καλυτερεύουν με τον καιρό και πολλοί αναρρώνουν. Ο Δρ Άντονι Κομαρόφ σημείωσε: «Από τους εκατοντάδες ασθενείς που έχουμε εξετάσει, δεν είδαμε ούτε έναν να παρουσιάζει χρόνια, προοδευτικά φθίνουσα πορεία πηγαίνοντας από το κακό στο χειρότερο με τον καιρό. Κανείς δεν το έπαθε αυτό. Έτσι, ανόμοια με μερικές άλλες αρρώστιες που εξελίσσονται αμείλικτα, αυτή η αρρώστια είναι πολύ διαφορετική».

Επιβεβαιώνοντάς το αυτό, ο Δρ Άντριου Λόιντ από την Αυστραλία, ένας από τους πρωτοπόρους στην έρευνα για το CFS, είπε: «Όταν ο ασθενής αναρρώνει, και πιστεύουμε ότι αυτό συνήθως συμβαίνει, η ανάρρωση είναι πλήρης. . . . Αυτό, επομένως, υποδηλώνει ότι η κατάσταση κόπωσης, ανεξάρτητα από το ποια διαδικασία την προκαλεί, είναι πλήρως αντιστρέψιμη». Από ό,τι φαίνεται, μετά την ανάρρωση οι ασθενείς δεν παρουσιάζουν κάποια βλάβη στα όργανα του σώματός τους.

Η κατάσταση της Ντέμπορα, η οποία συχνά προσευχόταν να πεθάνει επειδή ένιωθε τόσο άρρωστη, τελικά βελτιώθηκε. Ξαναβρήκε τον παλιό της εαυτό και πρόσφατα δήλωσε ότι σχεδιάζει να ενωθεί και πάλι με το σύζυγό της στην ολοχρόνια υπηρεσία. Και άλλοι έχουν αναρρώσει με αυτόν τον τρόπο. Όμως, υπάρχει ανάγκη για προσοχή. Γιατί;

Ο Κιθ, ο οποίος έπαθε υποτροπή, προειδοποίησε: «Είναι πολύ σημαντικό να μην υποτιμάς αυτό το πρόβλημα, να μη βιάζεσαι να πιστέψεις ότι το έχεις ξεπεράσει». Όταν ένιωσε και πάλι καλά, ο Κιθ άρχισε ξανά την ολοχρόνια υπηρεσία και τις αθλητικές του δραστηριότητες—το τακτικό τρέξιμο και τις ασκήσεις με βάρη. Αλλά, κατά τραγικό τρόπο, η αρρώστια επέστρεψε και αυτός έπεσε ξανά στο κρεβάτι!

Αυτή είναι η ύπουλη φύση της αρρώστιας· οι υποτροπές είναι συνηθισμένο φαινόμενο. Αλλά είναι δύσκολο να τις αποφύγει κανείς. Όπως εξήγησε η Ελίζαμπεθ: «Είναι τόσο δύσκολο να μην προσπαθείς να κερδίσεις το χρόνο που έχεις χάσει όταν αρχίζεις να νιώθεις καλύτερα. Επιθυμείς απεγνωσμένα να ξεχάσεις την ύπαρξη της αρρώστιας—θέλεις να κάνεις διάφορα πράγματα».

Για αυτόν το λόγο απαιτείται μεγάλη προσπάθεια και υπομονή για να αντιμετωπίσει κανείς την πρόκληση που θέτει το CFS.

Τι Μπορούν να Κάνουν Όσοι Πάσχουν

Αυτοί που πάσχουν είναι σημαντικό να προσαρμοστούν διανοητικά με την ιδέα μιας χρόνιας αρρώστιας με απρόσμενη εξέλιξη. Η Μπέβερλι, που υποφέρει επί πολύ μεγάλο διάστημα, εξήγησε: «Αν αρχίσω να πιστεύω ότι έχω όντως θεραπευτεί όταν διανύω την περίοδο εβδομάδων ή μηνών που αισθάνομαι καλά, συνήθως ‘ξανακυλάω’, και από σωματική άποψη είμαι χειρότερα από κάθε άλλη φορά. Γι’ αυτό κάνω συνεχείς προσπάθειες να αποδέχομαι τους περιορισμούς μου». Ο Κιθ είπε: «Η υπομονή είναι ίσως ο πιο σημαντικός παράγοντας».

Όσοι πάσχουν από CFS είναι ανάγκη να εξοικονομούν την ενέργειά τους και να δίνουν την ευκαιρία στο σώμα τους να γιατρευτεί. Έτσι, εκείνοι που αντιμετωπίζουν με επιτυχία το CFS τονίζουν την αξία που έχει η εντατική θεραπεία ανάπαυσης, όπως λέγεται. Αυτό υπονοεί την εντατική προετοιμασία για επικείμενα γεγονότα με το να αναπαύεται κανείς παραπάνω προκαταβολικά. Ως αποτέλεσμα, αυτοί που πάσχουν από CFS ίσως έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν Χριστιανικές συνελεύσεις ή άλλες ειδικές περιστάσεις, χωρίς έπειτα να υποφέρουν υπερβολικά εξαιτίας της υπερπροσπάθειας.

Είναι εξίσου ζωτικό να διατηρεί κανείς ήρεμο, ήπιο πνεύμα, δεδομένου ότι η διανοητική ή η συναισθηματική ένταση μπορεί να επισπεύσει μια υποτροπή, όπως ακριβώς συμβαίνει με την υπερβολική σωματική άσκηση. Γι’ αυτό, μια καλή συμβουλή είναι η εξής: «Μη σπαταλάτε την ενέργειά σας στην προσπάθεια να υπερασπίσετε τον εαυτό σας». Ναι, να αποφεύγετε να εξηγείτε την κατάστασή σας σε εκείνους που σας αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό και οι οποίοι δεν καταλαβαίνουν.

Αν πάσχετε από CFS, είναι ανάγκη να θυμάστε ότι αυτό που έχει σημασία δεν είναι το τι πιστεύουν οι άλλοι για εσάς, αλλά το τι πιστεύει ο Δημιουργός μας, ο Ιεχωβά Θεός. Και αυτός αναγνωρίζει την κατάστασή σας και σας αγαπά πραγματικά για οτιδήποτε κάνετε προκειμένου να τον υπηρετήσετε. Μπορείτε να είστε σίγουροι ότι ο Ιεχωβά και οι άγγελοι παρακολουθούν, όχι την παραγωγικότητά σας, αλλά, όπως συνέβη και στην περίπτωση του Ιώβ, τη στάση, την υπομονή και την πιστότητά σας.

Η Σούζαν, η οποία είναι στο κρεβάτι με CFS σχεδόν δυο χρόνια, τόνισε ότι ένα από τα πιο καταστροφικά χαρακτηριστικά του CFS είναι ότι το άτομο μπορεί να νιώθει σαν να μην έχει σκοπό στη ζωή. Γι’ αυτό η ίδια προτείνει το εξής: «Να βρείτε πράγματα που σας δίνουν χαρά και αίσθημα ικανοποίησης. Εγώ έχω τρεις αφρικανικές βιολέτες και τις κοιτάζω κάθε μέρα μήπως βρω καινούρια μπουμπούκια». Αλλά αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, όπως λέει, είναι το «να εμπιστεύεσαι στον Ιεχωβά μέσω προσευχής και να δίνεις προτεραιότητα στην πνευματικότητά σου».

Πολλά άτομα που πάσχουν από CFS λένε ότι το βρίσκουν υποβοηθητικό να ακούνε τις ηχογραφήσεις της Αγίας Γραφής και των περιοδικών Σκοπιά και Ξύπνα! Είναι σημαντικό το σχόλιο της Πρισίλα, η οποία αναφέρθηκε στο δεύτερο άρθρο, ότι από τη στιγμή που παύεις να ζεις με αυτά που έχασες, «το CFS δεν σε συντρίβει τόσο πολύ πια». Η ίδια είπε: «Για να μην αφήνω τον εαυτό μου να σκέφτεται ότι αυτή η κατάσταση θα διαρκέσει για πάντα, έχω τοποθετήσει ενθαρρυντικά εδάφια σε εμφανή σημεία στο δωμάτιό μου».

Τι Γίνεται με τη Θεραπεία;

Προς το παρόν, από ιατρική άποψη δεν μπορεί να γίνει τίποτα πιο σημαντικό από τη θεραπεία των συμπτωμάτων. Υπήρχαν μεγάλες ελπίδες για το φάρμακο Αμπλιτζέν που βρισκόταν σε πειραματικό στάδιο. Πολλά άτομα τα οποία πήραν το φάρμακο έδειξαν βελτίωση, αλλά ορισμένοι παρουσίασαν παρενέργειες, πράγμα που οδήγησε την Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των Η.Π.Α. να το αποσύρει προσωρινά.

Οι διαταραχές του ύπνου, περιλαμβανομένης και της αϋπνίας, είναι κάτι το συνηθισμένο στο CFS. Είναι ενδιαφέρον ότι ένα αντικαταθλιπτικό φάρμακο—μερικές φορές στο ένα εκατοστό της δόσης που προορίζεται για την κατάθλιψη—βοηθάει μερικούς ασθενείς, αλλά όχι όλους, να κοιμούνται καλύτερα και έτσι βελτιώνεται η κατάστασή τους. Η Μπέβερλι επί χρόνια απέφευγε τέτοιου είδους φάρμακα μέχρι που δοκίμασε ένα. «Με βοήθησε τόσο πολύ», είπε, «που εύχομαι να το είχα αρχίσει νωρίτερα».

«Για τη θεραπεία του CFS έχουν δοκιμαστεί πολλές άλλες μέθοδοι [που περιλαμβάνουν και τις ‘εναλλακτικές’ θεραπείες τις οποίες ορισμένοι ασθενείς βρίσκουν ικανοποιητικές όταν τα συμβατικά μέτρα αποτυχαίνουν]», σημείωσε το περιοδικό Η Ασθενής (The Female Patient). «Αυτές, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνουν αρκετά φάρμακα, φυσικοθεραπεία, . . . βελονισμό, ομοιοπαθητική, φυσιοθεραπεία, αντιμυκητική θεραπεία, καθώς και το ινδικό θεραπευτικό σύστημα».

Αυτό το ιατρικό περιοδικό δήλωσε: «Ανεξάρτητα από τις προσωπικές πεποιθήσεις του, ο γιατρός πρέπει να γνωρίζει σε κάποιο βαθμό αυτές [τις θεραπείες] ώστε να καταλαβαίνει και να συμβουλεύει πιο σωστά τον ασθενή. Πολλοί ασθενείς είναι ευγνώμονες αν βρουν ένα γιατρό που, έστω, τους ακούει και παίρνει στα σοβαρά τα συμπτώματά τους. . . . Οι περισσότεροι ασθενείς του CFS μπορούν να βοηθηθούν να νιώσουν καλύτερα—ακόμα και αν τους δοθεί απλώς και μόνο η διαβεβαίωση ότι έχουν κάποιο γιατρό ως σύμμαχο—και πολλοί από αυτούς μπορούν να βελτιωθούν αισθητά».

Εφόσον δεν υπάρχει θεραπεία, μερικοί αμφισβητούν το κατά πόσο αξίζει τον κόπο να πάνε σε κάποιο γιατρό. Το ζωτικό όφελος τού να αναζητά κανείς τέτοιου είδους βοήθεια είναι το γεγονός ότι με τις εξετάσεις αποκλείονται άλλες ασθένειες που ίσως εμφανίζουν παρόμοια συμπτώματα, όπως είναι ο καρκίνος, η σκλήρυνση κατά πλάκας, ο λύκος και η νόσος Λάιμ. Αν αυτές οι ασθένειες διαγνωστούν νωρίς, μπορεί να δοθεί πολύτιμη θεραπεία. Το περιοδικό Η Ιατρική των Έκτακτων Περιστατικών (Emergency Medicine) συστήνει το εξής στους γιατρούς: «Από τη στιγμή που θα κάνετε τη διάγνωση, η καλύτερη πορεία ενέργειας είναι να παραπέμψετε τον ασθενή σε κάποιο κέντρο ερευνών για το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης».

Η ανάπαυση έχει αναγνωριστεί ως η καλύτερη θεραπεία, αλλά πρέπει να επιτευχθεί μια λεπτή ισορροπία. Γι’ αυτό η καλύτερη συμβουλή είναι η εξής: Βρείτε το ρυθμό του εαυτού σας. Γνωρίστε τους περιορισμούς σας και εργαστείτε σύμφωνα με αυτούς μέρα με τη μέρα, εβδομάδα με την εβδομάδα, μήνα με το μήνα. Ελαφριές ασκήσεις, όπως το περπάτημα ή το κολύμπι σε θερμαινόμενη πισίνα, μπορεί να σας ωφελήσουν, με την προϋπόθεση ότι δεν φτάνετε στο σημείο της σωματικής ή της διανοητικής κόπωσης. Η υγιεινή διατροφή, η οποία βοηθά στην ενίσχυση του ανοσολογικού συστήματος, είναι επίσης σημαντική.

Αυτή η ασθένεια μπορεί να συνοδεύεται από αισθήματα απελπισίας, όπως έγινε φανερό με τραγικό τρόπο στην περίπτωση μιας γυναίκας που έπασχε από CFS, της Τρέισι, η οποία έφτασε σε απόγνωση και αυτοκτόνησε. Αλλά ο θάνατος δεν αποτελεί τη λύση. Όπως είπε μια φίλη της: «Ξέρω τι ήθελε πραγματικά η Τρέισι. Δεν ήθελε να πεθάνει. Ήθελε να ζήσει—αλλά να ζήσει απαλλαγμένη από τα παθήματα. Και αυτός πρέπει να είναι ο στόχος μας». Ναι, αυτός είναι ένας θαυμάσιος στόχος. Γι’ αυτό επικεντρώστε τις ελπίδες σας όχι στο θάνατο αλλά στο να ζήσετε για να φτάσετε αυτόν το στόχο, όποτε και αν γίνει αυτό.

Το CFS είναι μια από τις πολλές παράξενες αρρώστιες που προστίθεται στον κατάλογο με τις μάστιγες οι οποίες πλήττουν τη σύγχρονη ανθρωπότητα. Οποιαδήποτε πρόοδο και αν κάνει η επιστήμη της ιατρικής, θα απαιτηθούν πολύ περισσότερα πράγματα από την ιατρική επιτηδειότητα για να γιατρευτούν όλες αυτές. Ο Μεγάλος Γιατρός, ο Ιεχωβά Θεός, έχει αυτό ακριβώς υπόψη του—θεραπεία όλων των ασθενειών σε παγκόσμια κλίμακα—μέσω της στοργικής διακυβέρνησης της Βασιλείας του. Τότε, «ουδείς των κατοικούντων εκεί θα λέγη ‘είμαι ασθενής’». Αυτή είναι η βέβαιη υπόσχεση του Θεού!—Ησαΐας 33:24, ΛΧ.

[Πλαίσιο στις σελίδες 12, 13]

Πώς Μπορούν να Βοηθήσουν οι Άλλοι

Τι να Μη Λέτε και Τι να Μην Κάνετε

◆ «Φαίνεσαι πράγματι μια χαρά» ή «Δεν φαίνεσαι άρρωστος». Το να λέτε τέτοια πράγματα κάνει το άτομο που πάσχει να νιώθει ότι δεν πιστεύετε πως τα συμπτώματά του είναι σοβαρά.

◆ «Και εγώ αισθάνομαι κουρασμένος». Αυτό το σχόλιο μικροποιεί τα όσα περνάει ο άρρωστος. Το CFS περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από το να είναι κάποιος απλώς κουρασμένος. Πρόκειται για μια επώδυνη, εξουθενωτική ασθένεια.

◆ «Είμαι κουρασμένος. Νομίζω πως και εγώ έχω CFS». Αυτό μπορεί να ειπωθεί ως αστείο, αλλά δεν υπάρχει τίποτα το αστείο στο CFS.

◆ «Μακάρι να έπαιρνα και εγώ μερικές μέρες άδεια για να ξεκουραστώ». Αυτοί που πάσχουν από CFS δεν βρίσκονται σε διακοπές.

◆ «Δούλευες πολύ σκληρά. Γι’ αυτό αρρώστησες». Με αυτό ίσως δίνεται η εντύπωση στο άτομο που πάσχει ότι φταίει εκείνο για ό,τι έχει συμβεί.

◆ «Τι κάνεις;» Μη ρωτάτε, εκτός και αν θέλετε πραγματικά να μάθετε. Για να λέμε την αλήθεια, το άτομο που πάσχει από CFS συνήθως αισθάνεται απαίσια, αλλά ίσως δεν θέλει να παραπονιέται.

◆ «Η τάδε είχε CFS και ήταν άρρωστη μόνο ένα χρόνο». Η κάθε περίπτωση CFS διαφέρει ως προς τη διάρκεια και τη σοβαρότητα και το να υποδεικνύετε κάποιον που ανέρρωσε γρήγορα μπορεί να αποβεί αποθαρρυντικό για ένα άτομο που υποφέρει περισσότερο καιρό.

◆ Μη δίνετε ιατρικές συμβουλές, εκτός αν σας το ζητήσουν και έχετε τα προσόντα για να το κάνετε αυτό.

◆ Μην αφήνετε να εννοηθεί ότι αν το άτομο που πάσχει από CFS πάθει υποτροπή θα οφείλεται σε κάτι που έκανε.

Τι να Λέτε και Τι να Κάνετε

◆ Να δείχνετε ότι πιστεύετε πως το άτομο είναι πραγματικά άρρωστο.

◆ Κάντε ένα τηλεφώνημα ή μια επίσκεψη. Συνήθως είναι καλή ιδέα να πάρετε προηγουμένως τηλέφωνο.

◆ Να σέβεστε οποιουσδήποτε περιορισμούς σχετικά με τις επισκέψεις και τα τηλεφωνήματα.

◆ Αν κάποιο άτομο δεν μπορεί να δεχτεί επισκέψεις, στείλτε μια κάρτα ή ένα γράμμα. Οι ασθενείς συχνά ανυπομονούν να ανοίξουν την καθημερινή αλληλογραφία.

◆ Να είστε συμπονετικοί. Μερικές φορές αυτό σημαίνει απλώς το να αναγνωρίζετε τι περνάει το άρρωστο άτομο.

◆ Να προσφερθείτε να κάνετε θελήματα, να τους βοηθήσετε στα ψώνια από το σούπερ μάρκετ, να τους πάτε στο γιατρό και ούτω καθεξής.

◆ Μπορείτε απλώς να πείτε: «Χαίρομαι πάρα πολύ που σε βλέπω. Ο Ιεχωβά πράγματι εκτιμάει την πιστή εγκαρτέρησή σου».