Ινδιάνοι της Βραζιλίας​—Απειλούνται με Εξαφάνιση;

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΒΡΑΖΙΛΙΑ

ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ Πάρκο Σινγκού βρίσκεται στην πολιτεία Μάτο Γκρόσο της Βραζιλίας. Καλύπτει περίπου 27.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα​—έκταση σχεδόν όση το Βέλγιο. Αυτό το πάρκο, στο οποίο κατοικούν περίπου 3.600 Ινδιάνοι από 14 εθνικές ομάδες, είναι μια κατάφυτη όαση στη μέση ενός «γιγάντιου τραπεζιού μπιλιάρδου», όπως μοιάζει η περιοχή σε δορυφορικές φωτογραφίες. Τα γύρω δάση είτε έχουν καεί για να διαθέτουν οι ξυλοκόποι πρόσβαση σε δέντρα που μπορούν να αξιοποιηθούν εμπορικά είτε έχουν μετατραπεί σε βοσκοτόπια για τεράστια κοπάδια βοοειδών.

Τη δεκαετία του 1960, η κυβέρνηση της Βραζιλίας άρχισε να δημιουργεί ειδικές περιοχές διαβίωσης για τους Ινδιάνους. Σήμερα αυτές οι περιοχές, οι οποίες βρίσκονται κυρίως στην περιφέρεια του Αμαζονίου, καλύπτουν το 12 περίπου τοις εκατό της έκτασης της Βραζιλίας. Η δημιουργία τέτοιων περιοχών έχει συμβάλει σε μια εκπληκτική αντιστροφή της κατάστασης: Ο πληθυσμός των Ινδιάνων της Βραζιλίας αυξάνεται​—για πρώτη φορά τα τελευταία 500 χρόνια! Πιστεύεται ότι αριθμεί περίπου τριακόσιες χιλιάδες. Αυτός, όμως, ο αριθμός αντιπροσωπεύει ένα μικρό μόνο μέρος του πληθυσμού των Ινδιάνων το 1500, ο οποίος υπολογίζεται ότι κυμαινόταν από δύο μέχρι έξι εκατομμύρια.

Τα περασμένα 500 χρόνια, όπως ανέφερε ένας συγγραφέας, «έλαβε χώρα μια συγκλονιστική δημογραφική τραγωδία τεράστιας έκτασης». Τι οδήγησε σε αυτή τη δραστική μείωση του πληθυσμού των Ινδιάνων; Μήπως η αύξηση των τελευταίων χρόνων σημαίνει ότι οι Ινδιάνοι της Βραζιλίας έχουν διαφύγει οριστικά τον κίνδυνο της εξαφάνισης;

Πώς Άρχισε ο Αποικισμός

Τα πρώτα 30 χρόνια αφότου η Βραζιλία έγινε κτήση της Πορτογαλίας το 1500, τα ενδιαφέροντα των αποίκων επικεντρώθηκαν στο δέντρο περναμπούκο (μπραζίλγουντ)​—του οποίου η ξυλεία παράγει μια κόκκινη βαφή. Η Βραζιλία πήρε το όνομά της από αυτό το δέντρο. Το ξύλο του θεωρούνταν εκλεκτό στην Ευρώπη, και οι Ευρωπαίοι αντάλλασσαν φτηνά μικροαντικείμενα με αυτό.

Ωστόσο, δεν άργησαν να ανακαλύψουν ότι το ζαχαροκάλαμο ευδοκιμούσε στις κλιματικές συνθήκες της Βραζιλίας. Υπήρχε, όμως, ένα μειονέκτημα. Η καλλιέργειά του απαιτούσε πολλή εργασία. Η ζήτηση για καταναγκαστική εργασία άρχισε να αυξάνεται. Και οι άποικοι δεν χρειάστηκε να ψάξουν μακριά! Υπήρχαν διαθέσιμοι άφθονοι ντόπιοι εργάτες.

Πώς Άρχισε η Δουλεία;

Οι Ινδιάνοι καλλιεργούσαν τη γη απλώς και μόνο για να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Οι άντρες ήταν κυρίως κυνηγοί και ψαράδες. Αυτοί ανέλαβαν τη σκληρή εργασία της αποψίλωσης δασότοπων. Οι γυναίκες φύτευαν, θέριζαν και μαγείρευαν. Στους κύκλους των διανοουμένων της Ευρώπης, οι Ινδιάνοι εκθειάζονταν επειδή έδειχναν αδιαφορία για τον πλούτο και δεν ήταν άπληστοι. Από την άλλη πλευρά, πολλοί άποικοι πίστευαν απλώς ότι οι Ινδιάνοι είναι τεμπέληδες.

Οι φιλικοί Ινδιάνοι παρακινήθηκαν να μετακομίσουν κοντά σε οικισμούς Πορτογάλων προκειμένου να εργάζονται για τους αποίκους και να τους παρέχουν προστασία. Οι Ιησουίτες και άλλα θρησκευτικά τάγματα έπαιζαν συνήθως αποφασιστικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία. Ιδέα δεν είχαν για το πόσο επιζήμια θα αποδεικνυόταν αυτή η επαφή για τους Ινδιάνους. Μολονότι ο νόμος εξασφάλιζε τη γη και την ελευθερία των Ινδιάνων, στην πράξη εκείνοι ουσιαστικά αναγκάζονταν να εργαστούν ως δούλοι για τους αποίκους, οι οποίοι σπάνια τους πλήρωναν ή τους επέτρεπαν να καλλιεργήσουν δική τους γη.

Οι προσπάθειες που έκανε το Πορτογαλικό Στέμμα να απαγορεύσει τη δουλεία είχαν περιορισμένη επιτυχία. Οι άποικοι κατάφερναν συνήθως να παρακάμπτουν τους νόμους κατά της δουλείας. Μιλώντας γενικά, θεωρούνταν ηθικά αποδεκτό να υποδουλώνουν ή να πουλάνε για δούλους τους Ινδιάνους, ως υποτιθέμενους εχθρούς που αιχμαλωτίστηκαν σε «δίκαιους πολέμους». Οι Ινδιάνοι που αιχμαλωτίζονταν από άλλες φυλές μπορούσαν επίσης να εξαγοραστούν, ή να «απολυτρωθούν», και να κρατηθούν ως δούλοι.

Σε τελική ανάλυση, η βιομηχανία ζάχαρης ήταν αυτή που καθιστούσε βιώσιμη την αποικία. Εκείνη δε την εποχή, η βιομηχανία ζάχαρης εξαρτόταν από την καταναγκαστική εργασία. Ως εκ τούτου, το Πορτογαλικό Στέμμα αναγκαζόταν πολλές φορές να καθησυχάσει τη συνείδησή του με πολύτιμα ανταλλάγματα.

Αποικιακός Ανταγωνισμός​—Πορτογαλία Εναντίον Γαλλίας και Ολλανδίας

Οι Ινδιάνοι ήταν τα κύρια θύματα των διενέξεων ανάμεσα στις αποικιακές δυνάμεις. Οι Γάλλοι και οι Ολλανδοί επιδίωκαν να πάρουν τη Βραζιλία από την Πορτογαλία. Ανταγωνίζονταν τους Πορτογάλους για την υποστήριξη των Ινδιάνων. Οι Ινδιάνοι δεν αντιλήφθηκαν ότι πραγματική πρόθεση των ξένων δυνάμεων ήταν να καταλάβουν τη γη τους. Αντίθετα, θεώρησαν αυτές τις διενέξεις ευκαιρία να εκδικηθούν τους δικούς τους εχθρούς​—άλλες φυλές Ινδιάνων—​και έτσι αναμείχθηκαν ηθελημένα στις διαμάχες των ξένων δυνάμεων.

Για παράδειγμα, στις 10 Νοεμβρίου 1555, ο Νικολά ντε Βιλγκενιόν, Γάλλος ευγενής, έφτασε στον κόλπο Γκουαναμπάρα (σήμερα Ρίο ντε Τζανέιρο) και οικοδόμησε ένα φρούριο. Συμμάχησε με τους ντόπιους Ινδιάνους Ταμόιο. Οι Πορτογάλοι έφεραν τους Ινδιάνους Τουπινάμπα από την Μπαΐα και, το Μάρτιο του 1560, επιτέθηκαν τελικά στο φαινομενικά απόρθητο φρούριο. Οι Γάλλοι τράπηκαν σε φυγή αλλά συνέχισαν να συναλλάσσονται με τους Ταμόιο και να τους ξεσηκώνουν για να επιτεθούν στους Πορτογάλους. Έπειτα από αρκετές μάχες, οι Ταμόιο τελικά ηττήθηκαν. Αναφέρεται ότι σε μία μόλις μάχη 10.000 σκοτώθηκαν και 20.000 έγιναν δούλοι.

Απαίσιες Ασθένειες από την Ευρώπη

Οι ντόπιοι που ήρθαν αρχικά σε επαφή με τους Πορτογάλους φαίνονταν αξιοσημείωτα υγιείς. Οι πρώτοι εξερευνητές πίστευαν ότι πολλοί από τους γηραιότερους Ινδιάνους ήταν αιωνόβιοι. Αλλά οι Ινδιάνοι δεν είχαν ανοσία στις ευρωπαϊκές και στις αφρικανικές ασθένειες. Πιθανότατα, αυτός ο παράγοντας, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, τους οδήγησε στο χείλος της εξαφάνισης.

Τα πορτογαλικά αρχεία είναι γεμάτα με τρομερές αναφορές για επιδημίες οι οποίες μείωσαν δραστικά τον πληθυσμό των Ινδιάνων. Το 1561, η μάστιγα της ευλογιάς έπληξε την Πορτογαλία και εξαπλώθηκε στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Το αποτέλεσμα ήταν ολέθριο. Ο Ιησουίτης Λεονάρντο ντο Βάλε έγραψε μια επιστολή στις 12 Μαΐου 1563, η οποία περιέγραφε τη φρίκη της επιδημίας στη Βραζιλία: «Αυτή ήταν μια μορφή ευλογιάς τόσο απαίσια και δυσώδης ώστε κανένας δεν μπορούσε να αντέξει τη μεγάλη δυσοσμία που προερχόταν από [τα θύματα]. Γι’ αυτόν το λόγο, πολλοί πέθαιναν χωρίς φροντίδα, καθώς τους έτρωγαν τα σκουλήκια που αναπτύσσονταν στις πληγές της ευλογιάς και τα οποία παράγονταν στο σώμα τους σε τόσο μεγάλο αριθμό και μέγεθος ώστε προκαλούσαν φρίκη και συγκλόνιζαν οποιονδήποτε τα έβλεπε».

Διαφυλετικές Ενώσεις Συγκλονίζουν τους Ιησουίτες

Οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ατόμων από διαφορετικές φυλές οδήγησαν επίσης στην εξαφάνιση πολλών φυλών. «Ούτε οι Πορτογάλοι ούτε οι ντόπιοι Βραζιλιάνοι έδειξαν απέχθεια για τις διαφυλετικές ενώσεις», δηλώνει το βιβλίο Κόκκινος Χρυσός​—Η Κατάκτηση των Ινδιάνων της Βραζιλίας (Red Gold​—The Conquest of the Brazilian Indians). Οι Ινδιάνοι το θεωρούσαν πράξη φιλοξενίας να προσφέρουν γυναίκες, συνήθως τις ίδιες τους τις κόρες, σε αγνώστους. Όταν οι πρώτοι Ιησουίτες έφτασαν στη Βραζιλία το 1549, σκανδαλίστηκαν από αυτά που είδαν. «[Οι ιερείς] λένε δημοσίως στους άντρες ότι είναι νόμιμο να συζούν με τις έγχρωμες γυναίκες», παραπονέθηκε ο Ιησουίτης Μανουέλ ντα Νουμπρέγκα, προσθέτοντας: «Οι άποικοι χρησιμοποιούν όλες τις Ινδιάνες [δούλες] τους ως παλλακίδες». Ο βασιλιάς της Πορτογαλίας ενημερώθηκε ότι ένας Πορτογάλος άποικος “είχε τόσο πολλά παιδιά, εγγόνια, δισέγγονα και απογόνους ώστε [είπε ο ομιλών] δεν θα τολμούσα να αναφέρω στη Μεγαλειότητά Σας τον αριθμό”.

Στα μέσα του 17ου αιώνα, οι Ινδιάνοι των κάποτε πυκνοκατοικημένων παράκτιων πεδιάδων της Βραζιλίας είχαν είτε θανατωθεί είτε υποδουλωθεί είτε αφομοιωθεί από διαφυλετικές ενώσεις. Το ίδιο θα μπορούσε σύντομα να λεχθεί και για τις φυλές της περιοχής του Αμαζονίου.

Την άφιξη των Πορτογάλων στον Αμαζόνιο ακολούθησε μια σχεδόν ακατάσχετη «κυνηγετική περίοδος» με «θηράματα» τους κατοίκους των χαμηλότερων περιοχών του Αμαζονίου. Σύμφωνα με τον επισκοπικό επίτροπο της πολιτείας Μαρανιάουν, Μανουέλ Τεσέιρα, σε λίγες δεκαετίες οι Πορτογάλοι σκότωσαν περίπου δύο εκατομμύρια Ινδιάνους στη Μαρανιάουν και στην Παρά! Αυτός ο αριθμός ήταν πιθανόν υπερβολικός αλλά η καταστροφή και τα παθήματα ήταν πέρα για πέρα αληθινά. Στις άνω περιοχές του Αμαζονίου, οι Ινδιάνοι υπέστησαν αργότερα παρόμοιο αφανισμό. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, η περιοχή του Αμαζονίου, με εξαίρεση τα απομακρυσμένα σημεία, είχε χάσει σχεδόν όλο τον ντόπιο πληθυσμό Ινδιάνων.

Η ανάπτυξη πολλών απομακρυσμένων περιοχών του Αμαζονίου στα τέλη του 19ου αιώνα και στον 20ό αιώνα έφερε σταδιακά τους λευκούς σε επαφή με τις απομονωμένες φυλές των Ινδιάνων που επιβίωσαν. Η ανακάλυψη της μεθόδου βουλκανισμού του καουτσούκ από τον Τσαρλς Γκουντγίαρ το 1839 και η επακόλουθη εφεύρεση των τροχών με ελαστικά οδήγησαν στον «πυρετό του καουτσούκ». Έμποροι συνέρρεαν στην περιοχή του Αμαζονίου, η οποία ήταν ο αποκλειστικός προμηθευτής ακατέργαστου καουτσούκ. Η περίοδος εκείνη είναι γνωστή για τη βίαιη εκμετάλλευση του ιθαγενούς πληθυσμού, η οποία κατέληξε σε περαιτέρω σοβαρή μείωση του αριθμού των Ινδιάνων.

Πώς Έχει Επηρεάσει τους Ινδιάνους ο 20ός Αιώνας;

Το 1970 η κυβέρνηση της Βραζιλίας αποφάσισε να εφαρμόσει ένα σχέδιο ενοποίησης το οποίο περιλάμβανε την κατασκευή αυτοκινητόδρομων που θα συνέδεαν τα απομακρυσμένα μέρη του Αμαζονίου. Πολλοί από αυτούς τους δρόμους διέσχισαν γη των Ινδιάνων και εξέθεσαν τους Ινδιάνους, όχι μόνο σε επιδρομές επίδοξων εκμεταλλευτών κοιτασμάτων, αλλά και σε επιθέσεις θανατηφόρων ασθενειών.

Λόγου χάρη, σκεφτείτε τι συνέβη στο λαό Παναράς. Αυτή η φυλή αποδεκατίστηκε από τον πόλεμο και τη δουλεία κατά το 18ο και το 19ο αιώνα. Ένα μικρό υπόλοιπο διέφυγε προς τα βορειοδυτικά, στα βάθη του δάσους του βόρειου Μάτο Γκρόσο. Έπειτα κατασκευάστηκε ο αυτοκινητόδρομος Κουγιαμπά-Σανταρέμ περνώντας ακριβώς μέσα από τη γη τους.

Η επαφή με τους λευκούς αποδείχτηκε ολέθρια για πολλούς. Το 1975, είχαν απομείνει μόνο 80 μέλη της άλλοτε πολυπληθούς φυλής. Οι Παναράς εγκαταστάθηκαν στο Εθνικό Πάρκο Σινγκού αυτή τη φορά. Προσπάθησαν ανεπιτυχώς να βρουν ένα περιβάλλον μέσα στο πάρκο το οποίο να μοιάζει με το αρχικό τους δάσος. Τότε οι Παναράς αποφάσισαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Την 1η Νοεμβρίου 1996 ο υπουργός δικαιοσύνης της Βραζιλίας ανακήρυξε μια περιοχή 4.950 τετραγωνικών χιλιομέτρων «μόνιμη ιδιοκτησία των ιθαγενών». Οι Παναράς έχουν προφανώς σωθεί από την εξαφάνιση.

Θα Είναι Καλύτερο το Μέλλον Τους;

Μπορούν οι ειδικές περιοχές διαβίωσης να σώσουν από την εξαφάνιση τις φυλές των Ινδιάνων που έχουν απομείνει; Προς το παρόν, η φυσική εξαφάνιση των Ινδιάνων της Βραζιλίας φαίνεται να είναι κάτι το μακρινό. Ωστόσο, η γη τους περιέχει συνήθως πολύτιμους φυσικούς πόρους. Υπολογίζεται ότι ορυκτά αξίας περίπου εφτακοσίων πενήντα δισεκατομμυρίων ευρώ​—όπως χρυσός, λευκόχρυσος, διαμάντια, σίδηρος και μόλυβδος—​βρίσκονται κρυμμένα στο υπέδαφος της γνωστής ως Νόμιμης Αμαζονίας, η οποία καλύπτει εννέα πολιτείες στις βόρειες καθώς και στις κεντρικές και στις δυτικές περιοχές της Βραζιλίας. Το 98 περίπου τοις εκατό της γης των Ινδιάνων βρίσκεται μέσα σε αυτή την περιοχή. Η παράνομη εκμετάλλευση κοιτασμάτων αποτελεί ήδη πραγματικότητα σε μερικά εδάφη των Ινδιάνων.

Η ιστορία δείχνει ότι οι Ινδιάνοι ζημιώνονταν συνεχώς από τις δοσοληψίες τους με τους λευκούς. Αντάλλαξαν χρυσό με καθρέφτες και ξυλεία του δέντρου περναμπούκο με φτηνά μικροαντικείμενα, ενώ αναγκάστηκαν να διαφύγουν σε απομακρυσμένες περιοχές στα δάση για να αποφύγουν τη δουλεία. Άραγε θα επαναληφθεί η ιστορία;

Πολλοί Ινδιάνοι έχουν μάθει να χρησιμοποιούν τα τεχνολογικά μέσα της εποχής μας​—αεροπλάνα, μηχανοκίνητα πλοιάρια και κινητά τηλέφωνα. Ωστόσο, μόνο ο χρόνος θα δείξει αν θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στις άλλες προκλήσεις του 21ου αιώνα.

[Χάρτης στη σελίδα 15]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

■ Εθνικό Πάρκο Σινγκού

□ Ειδικές περιοχές διαβίωσης Ινδιάνων

ΒΡΑΖΙΛΙΑ

ΜΠΡΑΖΙΛΙΑ

Ρίο ντε Τζανέιρο

ΓΑΛΛΙΚΗ ΓΟΥΙΑΝΑ

ΣΟΥΡΙΝΑΜ

ΓΟΥΙΑΝΑ

ΒΕΝΕΖΟΥΕΛΑ

ΚΟΛΟΜΒΙΑ

ΙΣΗΜΕΡΙΝΟΣ

ΠΕΡΟΥ

ΒΟΛΙΒΙΑ

ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ

ΟΥΡΟΥΓΟΥΑΗ

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Έμποροι εκμεταλλεύτηκαν τον πληθυσμό των Ινδιάνων για καταναγκαστική εργασία στις φυτείες καουτσούκ

[Ευχαριστίες]

© Jacques Jangoux/​Peter Arnold, Inc.

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 12]

Line drawing and design: From the book Brazil and the Brazilians, 1857