Ճոխությունից՝ անհրաժեշտության. օճառի պատմությունը

Ճոխությունից՝ անհրաժեշտության. օճառի պատմությունը

ՔԻՉ ապրանքներ են այնքան տարածված և օգտակար, որքան օճառը։ Մեր մանկությունից ի վեր այն մեր առօրյա կյանքի անքակտելի մասն է կազմում։ Օճառը ստեղծվել է հեռավոր անցյալում և ժամանակի ընթացքում ճոխությունից վերածվել անհրաժեշտության։

Ինչպես նշել է 19–րդ դարի մի քիմիկոս, երկրի հարստության և զարգացման աստիճանը կարելի է որոշել այն բանից, թե որքան օճառ է սպառվում այդ երկրում։ Այսօր օճառը համարվում է հիգիենայի և առողջության նախապայման։ Իսկ ինչպե՞ս այն դարձավ մեր կենցաղի անբաժանելի մասը։

Օճառը հնագույն ժամանակներում

Գրեթե ոչ մի տեղեկություն չկա այն մասին, որ մեր թվարկությունից առաջ օճառը օգտագործվել է անձնական հիգիենայի պահպանման համար։ Ու թեպետ Աստվածաշնչի «Արարատ» թարգմանության մեջ Երեմիա 2։22 համարում կարդում ենք «եթէ բորակով լուացուիս, եւ շատ օճառ գործածես» խոսքերը, սակայն հիմքեր ունենք կասկածելու, որ դրանք վերաբերում են մերօրյա օճառին՝ լինի դա պինդ, փոշենման թե այլ տեսքով։ Ժամանակակից թարգմանություններից մեկում (անգլ.) այս խոսքերը հնչում են հետևյալ կերպ՝ «քեզ համար վերցրու մեծ քանակությամբ մոխրաջուր»՝ ալկալիական մաքրող նյութ, որը շատ է տարբերվում այսօրվա օճառից։

Հույները, իսկ հետագայում նաև հռոմեացիները իրենց մարմինները մաքրելու համար սովորաբար օգտագործում էին բուրավետ յուղեր։ Օճառի պատրաստման տեխնոլոգիան նրանց հավանաբար հայտնի դարձավ կելտերից։ Առաջին դարում հռոմեացի բնագետ Պլինիոս Ավագը իր աշխատություններից մեկում հիշատակում է գալլիական սաիպո բառը, որտեղից էլ, ըստ ամենայնի, առաջացել է հայերեն «սապոնը» («Historia Naturalis»)։

Օճառը գրեթե չի հիշատակվում նաև ավելի ուշ աղբյուրներում, չնայած որ միջին դարերում Իտալիան, Իսպանիան և Ֆրանսիան իրենց հռչակել էին օճառի արտադրության կենտրոններ։ Ու թեև ջանքեր էին գործադրվում այս նյութի մասսայական արտադրությունը սկսելու ուղղությամբ, սակայն փաստերը ցույց են տալիս, որ Եվրոպայում այն մեծ տարածում չէր գտել։ Երբ 1672 թ.–ին գերմանացի մի բարերար իտալական օճառի փաթեթ էր ուղարկել ազնվական կանանցից մեկին, հարկ էր համարել մանրամասն բացատրություններ գրել այն մասին, թե ինչպես էր պետք օգտագործել այդ «տարօրինակ» նյութը։

Առաջին օճառները

Օճառի պատրաստման առաջին մանրամասն նկարագրությունը գտնում ենք 12–րդ դարի մի աշխատության մեջ, որը արհեստավորների մասնագիտական գաղտնիքների մասին պատմող ժողովածու է։ Դարերի ընթացքում օճառի արտադրման եղանակը հիմնականում մնացել է անփոփոխ։ Տարբեր ծագում ունեցող ձեթերն ու ճարպերը տաքացվում են կաուստիկ սոդայի լուծույթի հետ։ Արդյունքում ստացվում է թերամշակ օճառ։ Այս պրոցեսը կոչվում է օճառացում։

Միանգամայն հասկանալի է, որ օճառի որակը կախված էր նրա բաղադրության մեջ մտնող նյութերից։ Սկզբնական շրջանում օճառեփման համար գործածում էին փայտի մոխիրն ու կենդանական ճարպերը։ Միացյալ Նահանգների առաջին բնակիչները այս նյութերի միջոցով պատրաստում էին շագանակագույն, դոնդողանման փափուկ օճառը՝ ամենօրյա օգտագործման համար։ Պինդ ճարպը, որը ստանում էին տավարի կամ ոչխարի ճարպից, այն ժամանակ արտադրվող օճառների և մոմերի հիմնական բաղադրիչն էր։ Օճառեփման պրոցեսի վերջում ստացված զանգվածի մեջ աղ էին լցնում, ինչի շնորհիվ օճառը պինդ կտորների տեսք էր ստանում, որոնք կարելի էր հեշտությամբ տեղափոխել։ Վերջիններիս մեջ ավելացնում էին բուրավետ նյութեր՝ նարդոս, չաման և կաքավհատիկ։

Հարավային Եվրոպայում օճառը ավանդաբար պատրաստում էին ձիթենու յուղից։ Իսկ հյուսիսային երկրներում ապրող օճառագործները շարունակում էին օգտագործել պինդ ճարպը։ Ոմանք գործածում էին անգամ ձկան յուղը։ Թեև այդ օճառներով կարելի էր լվացք անել, սակայն ցանկալի չէր դրանք օգտագործել լողանալիս։ Պետք է նշել, սակայն, որ օճառի պատմությունը ձեթերով ու ճարպերով չի ավարտվում։

Սկսվում է մասսայական արտադրությունը

Օճառի եփման համար անհրաժեշտ մոխիրը դարեր շարունակ ստանում էին որոշակի բույսերի, այդ թվում նաև ջրիմուռի մոխրից։ Իսպանիայում այս նպատակով այրում էին «օշան» կոչվող բույսը։ Արդյունքում առաջացող ալկալիական մոխիրը կոչվում էր «բարիլա»։ Երբ այն խառնում էին ձիթենու յուղի հետ, առաջանում էր բարձրորակ սպիտակ օճառը (կաստիլիական օճառ)։

18–րդ դարում տարբեր երկրներում աճեց պահանջարկը պոտաշիa նկատմամբ, որն օգտագործվում էր օճառի, ապակու և վառոդի արտադրության մեջ։ Մոտավորապես 1790 թ.–ին ֆրանսիացի վիրաբույժ և դեղագործ Նիկոլա Լեբլանը մշակեց սովորական աղից սոդա ստանալու մեթոդը։ Հետագայում քիմիկոսներին հաջողվեց աղային լուծույթից ստանալ կաուստիկ սոդա։ Այս հայտնագործությունները ճանապարհ հարթեցին օճառի մասսայական արտադրության համար։

Օճառը լայն տարածում է գտնում

19–րդ դարի վերջում, երբ պարզ դարձավ, որ հիգիենան նպաստում է առողջության պահպանմանը, մեծ ջանքեր գործադրվեցին մարդկանց այդ հարցում լուսավորելու ուղղությամբ։ Սակայն օճառը, միևնույն է, անհրապույր, շագանակագույն մի զանգված էր՝ միախառնված անմշակ սոդայի մնացուկների հետ, որը գրգռում էր մաշկը։ Այն շարունակում էին պատրաստել ձեռքով՝ եռացնելով կաթսաների մեջ։ Օճառը վաճառքի էին հանում առանձին կտորներով, որոնց վրա որևէ պիտակ չկար։ Դրանք լայնությամբ կտրում էին ու վաճառում քաշով։

Որոշ օճառներ հեշտությամբ փրփրում էին, սակայն ճարպ էին արտազատում՝ յուղոտելով մարդկանց ձեռքերը։ Բացի այդ, դրանք արագորեն փչանում էին։ Արտադրողները, որոնք գնալով ավելի ուշադիր էին դառնում գնորդների պահանջների հանդեպ, սկսեցին օճառի բաղադրության մեջ ավելացնել բուրավետ նյութեր, ինչպես օրինակ՝ ցիտրոնելա, որպեսզի տհաճ հոտի փոխարեն՝ օճառից գա լիմոնի անուշ բուրմունքը։

Հետագայում օճառեփման եղանակն ավելի բարելավվեց։ Մեծ տարածում գտան բուսական յուղից պատրաստվող օճառները, որոնք ավելի հաճելի բույր ունեին։ Տրանսպորտային միջոցների զարգացումը հնարավորություն տվեց հեշտությամբ հասնել այն վայրերը, որոնք հարուստ էին օճառի բաղադրության մեջ մտնող բարձրորակ նյութերով։ Արևմըտյան Աֆրիկան յուղարմավենու հայրենիքն էր։ Այդ ծառի խոշոր պտուղներից ստացան վառ գույնի յուղալի մի նյութ, որը դարձավ օճառի և կոսմետիկական այլ միջոցների գլխավոր բաղադրիչներից մեկը։ Խաղաղօվկիանոսյան կղզիներից բերվեց կոկոսի չորացված միջուկը, որից կոկոսի յուղ էին ստանում։ Հեռավոր վայրերից բերված այս էկզոտիկ նյութերի շնորհիվ հասարակության վերաբերմունքը օճառի նկատմամբ փոխվեց դեպի լավը։

Արտադրողները հասկանում էին, որ մարդիկ մաքուր լինելու բնական պահանջ ունեն։ Սակայն հարկավոր էր վստահեցնել գնորդներին, որ կենցաղում օճառը անհրաժեշտություն է։ Շուտով գովազդներում օճառի ներգործությունը սկսեցին համեմատել մեղրի, լույսի և ձյան հետ։ Երբեմն էլ վերարտադրում էին արվեստի հայտնի գործերը, որոնցում պատկերում էին օճառը՝ որպես բարեփոխման ու նրբագեղության խորհրդանիշ։ 19–րդ դարի վերջում օճառը դուրս եկավ համաշխարհային շուկա։ Այն նաև խթանեց գովազդի զարգացումը։ 1894 թ.–ին օճառը գովազդվում էր նորզելանդական դրոշմանիշների վրա։ Այսպիսով՝ օճառը լայն տարածում գտավ։

Օճառի ժամանակակից արտադրությունը

Առաջին արտադրողները եռացնում էին օճառի բաղադրիչները հսկայական բաց կաթսաների մեջ։ Այդ պրոցեսը հսկվում էր հմուտ մասնագետի կողմից, որը հատուկ գործիքով խառնում էր եփվող զանգվածը։ Այն բանից, թե ինչպես էր օճառը սահում գործիքի վրայից, մասնագետը որոշում էր, թե ինչ քայլեր պետք է ձեռնարկեր օճառեփման պրոցեսը կարգավորելու համար։

Այսօր օճառի արտադրությունը հիմնականում կատարվում է երեք փուլերով։ Առաջինը կոչվում է «օճառացում», որի ժամանակ ձեթերը կամ ճարպերը փոխազդեցության մեջ են մտնում ալկալիի հետ։ Արդյունքում ստացվում է մաքուր օճառ և գլիցերինի խառնուրդ, որը պարունակում է 30 տոկոս ջուր։ Որոշ դեպքերում այս պրոցեսը դեռևս իրականացնում են շոգեկաթսաներում, սակայն ամենաժամանակակից արտադրողները օճառացումը կատարում են համակարգիչների միջոցով։ Երկրորդ փուլում օճառը տարբեր եղանակներով չորացվում է, այնպես որ ջրի պարունակությունը նվազում է մինչև 12 տոկոս։ Երրորդ և վերջին փուլում ավելացնում են բուրավետ նյութերը, գունանյութերը և այլն, որոնք օճառին որոշակի գույն և բույր են հաղորդում։ Ապա հատուկ մամլիչի միջոցով օճառին որոշակի տեսք են տալիս։ Այսօր սպառողները նախընտրում են, որ լվացքի և ձեռքի օճառներն ունենան մրգերի ու բույսերի բուրմունք, որպեսզի դրանք ավելի թարմացուցիչ ու «բնական» թվան։

Թեև ներկայումս օճառի պատրաստման տեխնոլոգիան զգալիորեն կատարելագործվել է, սակայն հասարակ օճառը, միևնույն է, մեծ պահանջարկ է վայելում։ Այսօր քչերը կժխտեն այն միտքը, որ օճառը անհրաժեշտ միջոց է առողջության և հիգիենայի պահպանման համար։ Տարօրինակ է միայն, որ բարոյական և հոգևոր անմաքրության այս դարաշրջանում, ավելի հեշտ է ֆիզիկական մաքրություն պահպանել, քան երբևէ։ Արտաքին մաքրությունը, սակայն, շատ ավելի գնահատելի է, երբ այն արտացոլում է մարդու ներքին մաքրությունը։

[Ծանոթագրություն]

a Պոտաշը ալկալիական լուծույթի կամ մոխրաջրի գոլորշիացումից առաջացած նստվածքն է։ Եթե պոտաշը տաքացվում է այնքան, որ նրան միախառնված մյուս բոլոր նյութերը այրվում են, առաջ է գալիս «մարգարտե մոխիր» կոչվող սպիտակ փոշի։

[Նկարմ 21–րդ էջի վրա]

Օճառը ավանդաբար պատրաստվել է շոգեկաթսաներում

[Նկար 21–րդ էջի վրա]

Ջոն Միլլեսի «Պղպջակներ» նկարը՝ իբրև օճառի գովազդման միջոց

[Նկար 22–րդ էջի վրա]

Օճառի արտադրությունը Հյուսիսային Ամերիկայում

[Նկար. թույլտվությամբ 21–րդ էջի վրա]