Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Pudno Aya a Nakadakdakes ti Agsigarilio?

TI PANAGSIGARILIO inawisnan ni Oren nanipud idi isut’ bassit pay. Iti kada agsindi ti ikitna ti sigariliona, isut’ palubosanna a mangiddep iti puspuro. Idi agedaden iti 16, inkeddengna a padasenna ti agsigarilio a mismo. Napan iti maysa a party ket dimmawat iti maysa nga ubing a babai iti sigarilio—ngem isut’ naulaw sakbay a maibusna dayta.

Nasair ti kinalalakina, inkeddeng ni Oren ti “agsigarilio” a bukbukodna. Maysa a rabii, kalpasan ti makabussog a pannangan, agnernerbios a nangsindi ti maysa a sigarilio ket sinusopna. Anian a pannakasdaaw! Di naulaw wenno nagbakuar iti daytoy a tiempo. Gaput’ naay-ayo iti bagina, simmusop manen a naulit-ulit. Idi naibusnan ti sigarilio, kayatna manen ti sabali. Ket kalpasanna, sabali manen. Iti uneg ti innem a tawen, agbalinen ni Oren a kankanayon nga agsigarilio (chain smoker).

Panagsigarilio—Nabaliktaden Aya?

Adu nga agtutubo itatta ti mabalin a manglais kadagiti tigtignay ni Oren. Sigun iti maysa a surbey iti Estados Unidos, 66 porsiento kadagiti tin-edyer a napagsaludsodan ti mamati a ti panagsigarilio iti maysa wenno ad-adu a pakete iti inaldaw ti mangikabil iti maysa a tao iti “dakkel a peggad.” Nakalkaldaang, dadduma kadagiti kabibilgan a panangkondenar ti aggapu kadagiti managsigarilio a mismo! “Daytat’ makarimon nga ugali,” kuna ti maysa a mannigarilio a 16-años. Iti maysa a panagadal, dandani 85 porsiento kadagiti tin-edyer a mannigarilio ti nangamin a pagarupda a daytat’ makadangran. Dandani kagudua ti nagkuna a pinanggepda nga isardeng—iti uneg ti lima a tawen.

Nalawag ngarud, a ti kasta unay a di pananganamong mabalin a pukawenna ti nabayagen a kinalatak ti tabako. Kuna ti report ti siruhano heneral iti E.U. idi 1989 a napauluan Reducing the Health Consequences of Smoking—25 Years of Progress: “Idi 1940s ken 1950s, uso ti panagsigarilio; itan, umad-adu ti panangliklik iti dayta. Dagiti bituen iti pelikula, dagiti banuar iti panagay-ayam, ken dagiti dadduma pay a mabigbigbig a tattao kankanayon nga agparangda idi iti adbertismen ti sigarilio. Itatta, dagiti aktor, dagiti atleta, dagiti tattao nga agserserbi iti publiko, ken dagiti kandidato iti politika mammano a makita ida nga agsigarilio. . . . Umad-adun ti panangidian ti populasion iti panagsigarilio.”

Idi 1965, kadagiti amin a nataengan idiay Estados Unidos 40 porsiento ti agsigarilio. Nasurok a 20 a tawen kalpasanna, adda laengen 29 porsiento nga agsigarilio. Ti report ti siruhano heneral kunaenna pay a “dandani kagudua kadagiti amin a sibibiag a nataengan nga agsigsigarilio ti simmardeng.” Idi 1976, agarup 29 porsiento kadagiti amin a senior iti high school ti nagsigarilio iti inaldaw. Nasurok a sangapulo a tawen kamaudiananna, adda laeng 19 porsiento nga agsigarilio.

Ngarud kasla kasapulan pay ti bassit a maibaga maipapan iti tema a panagsigarilio. Ngem nupay adda ti nabileg a kampania a maibusor iti panagsigarilio ken dagiti naganat a pakdaar manipud kadagiti mangngagas, ti intero a sangalubong a panagusar ti tabako immadu iti kasta unay! Agarup 50 milion a nataengan idiay Estados Unidos ti agtultuloy nga agsigarilio. Ket ti napasamak ken ni Oren mapaspasamak met iti adu a dadduma nga agtutubo. Inaldaw agarup 3,000 a tin-edyer idiay Estados Unidos laeng ti mangsindi iti sigarilio iti damdamo unay. Dayta nayonanna pay ti kasta unay a maysa a milion a baro a managsigarilio iti tinawen! Nakaskasdaaw, ti kaaduan nga adikto iti nikotina ket tin-edyer a babbai.

Kampania a Maibusor iti Sigarilio—Saanen a Kabbaro!

Saan a gapu ta dagiti tattao dida ammo dagiti peggad. Ta, nabayagen sakbay ti pannakaammo dagiti managsirarak kadagiti sientipiko a rason a liklikan ti panagsigarilio, idiktar ti konsiensia kadagiti tattao a daytat’ narugit, di matarigagayan nga ugali. Nakurkurang a 90 a tawenen a napalabas, saan a legal dagiti sigarilio kadagiti adu a paspaset iti Estados Unidos. Ti basta panangikut kadakuada ket pakaibatayan iti pannakaaresto kadagiti dadduma a paset. Ket iti napalabas a panawen dagiti naing-inget pay nga addang ti naala a maibusor iti panagsigarilio.

Deskribiren ti Smithsonian a magasin dagiti dadduma nga addang a maibusor iti panagsigarilio a naala idi maika-17 a siglo: “Idiay China, maysa a linteg ti imperio a naipaulog idi 1638 ti namagbalin iti panangusar . . . iti tabako a maysa a krimen a madusa iti pannakapugot. . . . Idiay Russia, dagiti mannigarilio mababaotda; dagiti agong dagiti maulit nga agbasol maiwada nga agpababa; dagiti kankanayon nga aglabsing maidestierroda idiay Siberia. Idiay Persia, dagitoy matutuokda, mailansada ken/wenno mapugotan.”

Ipapantayon, dagita a linteg ket nadagsen ken narungsot. Ngem iti bukodda, dagiti mannigarilio naranggasda iti bagbagida met laeng.

Panagsigarilio—No Aniat’ Aramidenna iti Bagiyo

Ti nikotina ket maysa a ramen a mangipaay iti tabako iti dakes a pakaawisan. Nupay kasta, kuna ti The World Book Encyclopedia: “Ti maysa a dedal a nikotina—agarup 60 miligramo (1/500 onsa)—mabalin a patayenna ti maysa a nataengan no tomaren a maminpinsan. Maysa a gagangay a sigarilio aglaon iti agarup maysa a miligramo (1/30,000 onsa) a nikotina.”

Ti nikotina ket nakabilbileg ti panangadiktona. Kuna ti maysa a report iti siruhano heneral iti E.U.: “Kaaduan a mannigarilio mangrugida nga agsigarilio kas tin-edyer ket kalpasanna agbalinda nga adikto. . . . Itatta, 80 porsiento kadagiti mannigarilio kunaenda a kayatda ti agsardeng; dua a kakatlo kadagiti mannigarilio ti nangikagumaan nga agsardeng iti naminsan.” Dagita a panangikagumaan masansan a kimmapuyda gapu kadagiti narigat a sintomas iti panangisardeng: ti kasta unay a panagtarigagay iti tabako, di pannakaidna, pannakapungtot, panagdandanag, ken sakit ti ulo, pannakaturturog, pannakadadael ti tian, ken ti di pannakabael a mangipamaysa.

Ti sigarilio, nupay kasta, saanna laeng a mulitan ti maysa iti nikotina; ti nasindian a sigarilio ket pudno a paktoria iti sabidong, a mangipugso iti agarup 4,000 a nagduduma a naglalaok a kemikal. Uppat a pulo ket tallo kadagitoy a kemikal ti nailasin a makapataud iti kanser. Dadduma kadakuada ket porma iti napigket nga alkitran a dumket iti bara ken kadagiti pagangsan nga agturong iti bara. Daytoy kamaudiananna agbanag iti kanser iti bara. Maipagarup met ti panagsigarilio a “makapataud iti kanser iti basisaw, ballaibi, ken bato; ken mainaig iti kanser iti tian.”—Reducing the Health Consequences of Smoking.

Mabalin nga alaenna iti adu a tawtawen para iti maysa a mannigarilio a makapataud iti kanser. Ngem ti laeng maysa a sigarilio ket pudno a makadangran. Ti nikotina papartakenna ti panagbitik ti pusoyo, a paaduenna ti kasapulan ti bagiyo nga oksihena. Daksanggasat, ti asuk ti sigarilio naglaon met iti carbon monoxide—ti makasabidong a gas nga ipugso dagiti tambutso ti kotse. Daytoy a makasabidong a sustansia agturong iti dara ket pudno a lapdanna ti panagayus ti oksihena nga agturong iti puso ken kadagiti dadduma a napapateg nga organo iti bagi. Ti dakdakes pay, ti nikotina serraanna dagiti ur-urat ti dara, isu a mangpabannayat pay iti panagayus ti oksihena. Dagiti mannigarilio ngarud addaanda iti nakaam-amak a kaadu ti sakit ti puso.

Dagiti peptic ulcer, pannakaalis, pannakadadael dagiti annak, istrok—dagitoy ket sumagmamano laeng kadagiti adu a dadduma a peggad a sanguen dagiti mannigarilio. Tinawen addada agarup 2.5 milion a mainaig iti tabako nga ipapatay iti sangalubongan. Nasurok a 400,000 kadagitoy nga ipapatay ti mapasamak idiay Estados Unidos laeng. Kuna ti siruhano heneral iti E.U.: “Ti panagsigarilio ti makimbiang iti maysa iti tunggal innem nga ipapatay idiay Estados Unidos. Ti panagsigarilio agtalinaed a maymaysa a kapapatgan a malapdan a makagapu iti ipapatay iti kagimongantayo.” Dadduma nga autoridad iti salun-at maamakda a ti panagsigarilio kamaudiananna papatayennanto ti agingga iti 200 a milion a tattao ita nga agedad iti nababbaba ngem 20.

Ngem dagiti mannigarilio saanda laeng a dangran dagiti bagbagida. Babaen ti panangpilitda kadagiti dadduma a manglang-ab kadagiti makasabidong nga asuk, isarangda met dagiti saan nga agsigarilio iti peggad iti kanser iti bara ken kadagiti dadduma a saksakit iti pagangsan.

Panangaramid iti Bukodyo a Pangngeddeng

Awan duadua, ngarud, a ti tunggal nasion nangaladan kadagiti addang a mangpakdaar kadagiti tattao maipapan iti peggad iti tabako wenno lapdan ti pannakausarna. Nupay kasta, ti panangipaganetget kadagiti peggad kasla bassit laeng ti epektona kadagiti agtutubo. “No mangsindiak iti sigarilio, mabang-aranak,” kuna ti 15-años a ni Holly. “Pulos a diak pinampanunot ti pannakaalak iti kanser.”

Namakdaar ti nainsiriban a proverbio: “Ti manakem a tao mabigbigna ti dakes, ket aglemmeng; ngem ti nanengneng aglayon laeng ket agsagaba.” (Proverbio 27:12) Pudno aya a kayatyo ti agsagaba gapu iti pannakaadikto iti tabako, kayatna a sawen, agsakit ti kanser, sakit ti puso, saksakit iti pagangsan? Ti kadi pannakabang-ar iti nikotina maitutop iti nabangsit a sang-aw, maysa a nakaro nga uyek, ken amarilio ti kolornan a ngipen?

Iti kasumbangirna, adda pay naun-uneg a rason iti panangliklik iti panagsigarilio: ti panagtarigagayyo a mangtaginayon iti pannakipagayam iti Dios. Di kadi masaktan ti nakemyo no nangtedkayo iti maysa a tao iti nangina a regalo ket imbellengna dayta? Bueno, innikkannatayo ti Dios iti “biag ken anges.” (Aramid 17:25) Panunotenyo laengen ti mariknana no di umiso ti panangusaryo iti dayta a sagut! Ngarud nagsurat ni apostol Pablo: “Yantangay adda kadatayo dagitoy a karkari [iti kaadda iti naanamongan a relasion iti Dios], ay-ayatek, agdalustayo koma iti isuamin a kinarugit ti lasag ken espiritu nga an-anayentayo ti kinasanto iti panagbuteng iti Dios.” (2 Corinto 7:1) Ti panagsigarilio saanna laeng a mulitan ti lasag, mulitanna pay ti bagi kadagiti makasabidong a kemikal; mulitanna met ti espiritu ti maysa, wenno ti kangrunaan a puersa ti panagpanunot. Dakes ti panagsigarilio, inaagum, di nadiosan.

Nupay kastoy, adu nga agtutubo ti masulisog pay laeng nga agsigarilio. No apay a kastoy ken kasano a makaibtur ti maysa nga agtutubo kadagita a panangpilit isunto ti tema iti masanguanan nga artikulo.

[Ladawan iti panid 16]

Sakbay a palubosanyo a masallamaankayo, panunotenyo dagiti pagbanaganna