Umiso Kadi ti Mangited iti Krismas?

MAARAMID ti kaaduan a panaggasto iti Krismas gapu ta ti panangited kadagiti sagut iti dayta a tiempo iti tawen isu ti mainanama nga aramiden. No saan a mangited ti maysa, linabsing ti maysa ti naigaeden nga ugali. Ngem ti ekonomista a ni James S. Henry, iti panagsuratna iti The New Republic, babalawenna ti kasta nga “inkapilitan a panangited” kas panangep-ep iti rag-o ken panagsayang.

“Ti panangited iti sagut a di maitutop iti umawat ipamatmatna daytoy a panangsayang,” kunana. “Sigun kadagiti department store iti Nueva York, tunggal tawen agarup 15 porsiento kadagiti amin a tingi a ginatang iti Krismas ket maisublida iti tiendaan. Uray no iti kinapudnona adu a di umiso a sagut ti saan nga isubli dagiti immawat . . . , agingga iti kakatlo kadagiti ginatang a banag ti saan a kasapulan dagiti immawat.”

Kinapudnona, umiso kadi ti agurnong ti kuarta iti intero a tawen tapno gumatang kadagiti sagut a saan a kasapulan wenno tarigagayan dagiti dadduma? Ken umiso kadi ti panangpadas a mangallukoy kadagiti dadduma babaen kadagiti nangingina a sagut?

“Maysa a nangnangruna a makadangran a paset iti panaggatang iti Krismas isu ti ‘nadnadlaw a panangited,’” kuna ni Henry. “Dagiti luho a sagut,” kunana, “ket nairanta nga ad-adda kadagidiay saan a makasapul iti sagut (‘ti tao nga addaanen kadagiti isuamin’). Kaaduan a nangina a sagsagut ti maited iti Krismas; ti maudi a tallo a bulan iti tawen, sigun iti pangarigan kadagiti department store iti Nueva York, mangipaay iti nasurok a kagudua iti paglakuan iti briliante, relo, ken fur iti tawen.”

Nupay kasta, uray pay dagiti nangina a sagut masansan a dina paragsaken ti umawat, nangnangruna no dagitoy ket maitedda a mangabbong laeng iti nariribuk a relasion. Sigun iti maysa a doktor a taga Canada a ni Richard Allon, “no di nasayaat ti panaglalangenyo, di mapasinged dayta babaen iti nangina a sagut. Dika mangaramid iti maysa a banag a mangipamatmat a pagbabawiam ti basolmo, ket nalabit pabasolenyo pay ti sabali a tao.”

Nakalkaldaang, minilion a tao kadagiti napanglaw a daga ti agkurang kadagiti kangrunaan a kasapulan iti biag, kaskasdi dagidiay adda kadagiti industrialisado a nasion adda aminen a kasapulanda ngem awan ti panangapresiarda iti nawadwad a sanikuada. Awan ti panangipategda kadagiti sagut iti Krismas—“ania koma ti aramidek iti dayta?”—wenno buyogen ti pannakarurod—“pudno a diak kayat daytoy”—wenno nalabit buyogen pay iti pungtot—“mamindua a daras a nangingngina ti intedko a sagut!” Awan duadua kinuna ti maysa a grupo dagiti manangsalaknib iti ubing nga Aleman nga iti Krismas adu unay ti maited ken masansan a maited a di pampanunoten no kasapulan.

Kasta met, itampok ti Krismas ti panangidumduma ti tao, a mamataud iti kasta unay a rigat ken kinaliday. Dadduma awan kuartada nga umdas nga igatangda kadagiti sagut, ket idiay Estados Unidos, nalawag a daytoy ti mangiturong iti ad-adu a panagtakaw bayat ti panawen ti Krismas ngem iti dadduma a tiempo iti tawen. Impadamag ti ekonomista a ni Henry: “Agsuspetsa ti polis nga amin daytoy a krimen iti sanikua ket maigapu iti pannakaiduron dagiti kriminal a masapul a punuenda dagiti medias ti pamiliada a naibitin kadagiti pagapuyan, kadagiti regalo.”

Adut’ umanamong iti kolumnista a ni Tom Harpur, a nagsurat iti Sunday Star ti Toronto, Canada: “Iti sidong dagiti amin a panagraragsak, ammok a kumarkaro a ti Krismas ket maysa a tiempo iti di pannakaidna, di pannakapnek, biddut ken basta pannakabannog dagiti minilion iti kagimongantayo.”

‘Ngem awan aniamanna dagiti rigat gapu kadagiti ubbing,’ mabalin nga irason ti maysa. Kaskasdi, pudno kadi a makagunggona ti panangited ti Krismas kadagiti ubbing?

No Ania ti Aramidenna kadagiti Ubbing

“Nupay maipagarup a daytoy ket ‘naragsak’ a tiempo iti tawen,” kinuna ti manangbalakad iti eskuelaan a ni Betty Poloway, “nagadu dagiti malidliday nga ubbing.” Apay? Kasano a makadangran ti panangited iti Krismas kadagiti ubbing?

Impadamag ni Susan James, ina dagiti tallo nga agtutubo nga ubbing: “Binuybuyak dagiti annakko nga agsasaruno a nanglukat kadagiti pakete a nanglaon kadagiti regaloda. Idi nalpasen, nakatakderda iti daytoy a wara a dumawdawat iti ad-adu pay! Saanda a naagum nga ubbing ngem amin dagiti immunan a pakaammo ken kari, ti nangringbaw kadakuada ta nagbalinda a naagum.”

Ni Karen Andersson, hepe iti pediatric psychology iti maysa nga ospital idiay Connecticut, E.U.A., inladawanna ti parikut: “Makaringbaw ti bumaba iti salas iti maysa nga agsapa ti Krismas ket makita amin dagitoy a sagut nga inkabil dagiti nagannak iti rabii sakbayna. Sigaganat a luktanda ti tunggal ay-ayam ket awan gundawayda a mangipamaysa iti maysa laeng a banag. Iti ubing nga alikuteg ken darasudos, wenno nalaka a matignay uray pay iti natalna a kasasaad, makadangran ti Krismas.”

“Dagiti sagut dida makaipaay iti kinaragsak a kas idi,” kinuna ti maysa a diario nga Aleman iti maysa nga artikulo maipapan iti Krismas. Nagsennaay ti maysa a babai: “Idi, mapneken dagiti ubbing a makagun-od iti nasayaat a libro, maysa a paris a guantes, wenno dadduma a babassit a banag. Ngem ibaga ti apokok ita: ‘Lola, ita a tawen kayatko ti maysa a kompiuter!’”

Wen, ti panangited iti Krismas sukayenna ti kinaagum ken kinamanagimbubukodan. “Ti maysa masapul a bumisita laeng iti aniaman a [tiendaan iti ay-ayam] iti daytoy a tiempo ti tawen,” intudo ti ekonomista a ni Henry, “tapno makitana ti kasta unay a pannakariribuk ti relasion ti anak-naganak iti daytoy a tiempo: dagiti madanagan nga inna a mangguyguyod kadagiti babassit nga ubbing a naadikton iti ay-ayam nga agkusaykusay ken agik-ikkis a mangpanaw iti nangina a kaudian a modelo, nakapuy a klase a bambanag a mailaklako.”

Ngem addada pay dagiti nakarkaro a parikut a nainaig iti panangited iti Krismas.

Dagiti Sagut iti Krismas ken ti Kinapudno

Imtuodenyo ti maysa nga agtutubo nga ubing no sadinot’ naggapuan dagiti sagutna, ket ania ti mabalin nga isungbatna? Sigun iti panagsaludsod ti New York Times, 87 porsiento kadagiti Americano nga ubbing nga adda iti baet ti edad a tallo ken sangapulo patienda ni Santa Claus. Adu a nagannak ti mangparang-ay itoy a pammati, nga imtuodenda: “Ania ti kayatyo nga iyeg ni Santa kadakayo itoy a tawen?” Kaskasdi, ania dagiti pagbanaganna?

Ti kapadasan ni Cynthia Keeler, a naipadamag idiay Daily News ti Nueva York, ilawlawagna. “Nanang,” inimtuod ti pito ti tawenna a baritona, a ni Britton, “pudno kadi nga adda Santa Claus?”

Di makasungbat ni Cynthia, kas kadagiti adu a nagannak no maisaludsod dayta kadakuada. “Aniat’ pagarupmo?” kinunana.

Nasao ni Britton nga imbaga dagiti gagayyemna kenkuana nga awan dayta ngem saan a sigurado. Idin rinugiannan ti nagsangit. “Masapul a maammuak, Nanang,” kinunana nga agsangsangit.

“No saan a nagsangit, nalabit diak koma imbaga kenkuana,” kinuna ni Cynthia. “Ngem kaipapanan dayta ti biag ken patay kenkuana. Basta masapulna ti sungbat. Imbagak kenkuana nga awan ti pudno a Santa.”

Impadamag ti Daily News: “Agsangsangit pay laeng, pinabasol ni Britton Keeler ni nanangna, isu a pagamkan dagiti amin a nagannak, no matakkuatan ti panangallilaw ket maibutaktak ni Santa Claus: ‘Apay a nagulbodka maipapan iti dayta?’”

Masansan a makadadael ti panangallilaw dagiti nagannak, kas kinuna ni Bruce Roscoe, propesor ti panagadal ti pamilia idiay Central Michigan University, E.U.A.: “Naammuan ti ubing a nagulbod ni nanang ket umiso amin dagiti dadduma nga ubbing.” Kas banagna, inlawlawag ni Propesor Roscoe, masansan a pagduaduaanen ti ubing dagiti dadduma a banag nga ibaga dagiti nagannakna kenkuana.

Impaganetget ni Fred Koenig, propesor iti social psychology iti Tulane University idiay New Orleans, Louisiana, E.U.A.: “No maammuandanto, pudno a madadael ti panamatida kadagiti nagannak.” Innayonna pay: “Mangipaay dayta iti panagduadua kadagiti adu a banag.” Mabalin a panunoten ti ubing a “mabalin a ti amin a banag maipapan iti relihion ket basta awan mamaayna.”

Siempre, di umiso ti mangitultuloy iti ulbod babaen ti panangibaga kadagiti ubbing nga adda sarsarita a persona a mangipaay kadagiti sagut kadakuada. Ngem, saan kadi a nangited dagiti bisita kadagiti sagut iti ubing a Jesus idi kasangayna? Gapuna saanna kadi nga anamongan ti panangited kadagiti sagut iti Krismas itatta?

Ugali a Kristiano?

Talaga nga ibaga ti Biblia a dagiti mamasirib, wenno astrologo, nangiyegda kadagiti sagut ken Jesus. Nupay kasta, ti panangited iti Krismas ket saan a naibatay iti ulidanda agsipud ta saanda a nagsisinnukat kadagiti sagut. Ti napatpateg pay, saanda nga inted dagiti sagutda idi naipasngay ni Jesus no di ket iti tiempo a kalpasanna. Dagiti tignayda ket maitunos iti ugali idi ugma a panangidayaw kadagiti agtuturay. Paliiwenyo a kunaen ti rekord ti Biblia nga idi simmangpetda, awanen ni Jesus idiay kulloong no di ket agnanaeden iti balay. Daytat’ makagapu a ni Herodes, naibatay iti imbagada kenkuana, imbilinna nga amin nga ubbing a lallaki a dua ken kurang a dua ti tawenna ket mapapatay.—Mateo 2:1-18.

Usigenyo met: Saan kadi a nakaskasdaaw nga iti maipagarup a kasangay ni Jesus, isu a mismo ket awan ti maawatna? Mabalin pay ketdi nga isut’ di pay malaglagip! Pudno unay, sadino ti nagtaudan ti ugali a panangited iti Krismas?

Iti panagsuratna iti Independent ti Los Angeles, inlawlawag ni Diane Bailey: “Ti panagsisinnukat kadagiti sagut ket nangrugi pay laeng idi kadaanan a Roma, idi nagsisinnukat dagiti tao kadagiti simple laeng a sagut a pakalaglagipan bayat ti panangrambakda iti panagdayaw iti init ken ti baro a tawen.”

Iti sidong ti paulo a “Panangibutaktak kadagiti Tradision iti Yule,” nangisurat ni Anita Sama iti estoria iti Gannett News Service: “Nabayag pay sakbay dagiti rambak a Kristiano, ti panagsisinnukat kadagiti regalo ket paseten dagiti rambak iti kalam-ekna. Dagiti Romano nagsisinnukatda kadagiti sanga manipud iti nasantuan a kakaykayuan, ket kalpasanna kadagiti napatpateg pay a banag a mangisimbolo iti pananginanama iti balligi iti umay a tawen—pirak, balitok ken dagiti nasam-itan ti diro a bambanag.”

Ti kinapudno ket, ti Krismas ket pagano a rambak a tinulad ti Kakristianuan. Saan a Disiembre 25 ti petsa ti pannakaiyanak ni Jesu-Kristo no di ket maysa a petsa a nainaig iti kadaanan nga aglablabes a pagano a panagraragsak a liniklikan dagiti immuna a Kristiano.—Kitaenyo ti kahon, “Ania ti Pudno a Nagtaudan ti Krismas?” kadagiti sumaganad a panid.

No adda ni Jesu-Kristo ditoy daga itatta, kasano ngata ti panagriknana iti panangited iti Krismas?

No Kasano a Minatmatan ni Jesus ti Panangited

Pudno a saan a kondenaren ni Jesus ti panangited. Maisupadi ketdi, gapu ta kankanayon a situtulok a mangipaay nga awan agumna iti bagina nga agserbi kadagiti dadduma, insurona dagiti adalanna: “Mangtedkayo.” Ket iti panangipakitana a ti panangited ket agbanag iti pannakabendision a mismo dagiti manangited, kinunana pay: ‘Ket dagiti tao ikkandakayto.’—Lucas 6:38.

Nupay kasta, saan a tuktukoyen ditoy ni Jesus ti panagsisinnukat kadagiti sagut. Imbes ketdi, itudtudona ti sapasap a kinapudno a kaaduanna a masubadan ti awan agumna a panangited. Pudno daytoy nangnangruna no ti mangmangted ket umiso ti motibona ken ayatenna ti maysa “iti nasged, a buyogen ti nadalus a puso.”—1 Pedro 1:22.

Saan a sapulen ti ayat ti pannakabayad dagiti serbisiona, gapuna inrekomendar ni Jesus: “Ngem sika intono manglimoska, saan koma a maammuan ti makatigidmo ti aramiden ti makanawanmo; tapno ti limosmo nalimed.” Siuumiso a saan nga itantan-ok ti nangited ti bagina wenno ti sagutna, ngem isut’ masupapakanto. Impakita ni Jesus daytoy idi innayonna: “Ket ni Amam a makakita iti nalimed gungunaannakanto.” (Mateo 6:3, 4) Kasta met, ti nangited masapul a, kas kunaen ti Biblia, “itdenna koma ti pinanggep ti pusona, saan nga iti dakes a nakem wenno mapilpilit, ta ti Dios ayatenna ti mangted a siaayat.”—2 Corinto 9:7.

Gapuna ti panangited a makaay-ayo ken Kristo ket tignayen iti ayat, maaramid a di manginanama iti subad nga aniaman, ken maaramid a saan nga iti dakes a nakem wenno mapilpilit. Anian a nagpaiduma ti kasta a panangited iti nakaad-adu a panangited a naaramid iti Krismas!

Ngarud, ti panangited a gubuayan iti rag-o ket saan nga agpannuray iti kalendario wenno kadagiti ugali. Saanna met nga iparangarang ti kangina ti sagut ti nangited, ti laeng kinamanagparaburna. Kinapudnona, ti Krismas inallilawna dagiti minilion a mangited kadagiti di umiso a banag, masansan a di umiso dagiti panggep. Apay, ngarud, a di padasen ti nasaysayaat ngem ti panangited iti Krismas? Padasenyo ti panangited a mangyeg kadagiti nabaknang a bendision ken pudno a rag-o, nga isu ti tema ti sumaganad nga artikulo.

[Kahon/Ladawan iti panid 8, 9]

Ania ti Pudno a Nagtaudan ti Krismas?

MABIGBIG dagiti de adal a tao a ti Disiembre 25 ket saan nga isu ti aldaw a pannakaipasngay ni Jesu-Kristo. Bigbigen ti New Catholic Encyclopedia: “Saan a naammuan ti petsa ti pannakaipasngay ni Kristo. Saan nga ipamatmat dagiti Ebanghelio ti aldaw wenno ti bulan.”

Kasta met, nagsayaatan ti pannakapaneknekna a ti Krismas ken dagiti kaugalianna ket natuladda kadagiti gubuayan a saan a Kristiano. Kinapudnona, kinuna ti U.S. Catholic: “Imposible nga ilasin ti Krismas kadagiti pagano a nagtaudanna.”

Inlawlawag ti The Encyclopedia Americana: “Kaaduan kadagiti ugali a nainaig iti Krismas ita ket saan a dati nga ugali iti Krismas no di ket dagita dagiti ugali sakbay ti Kinakristiano ken dagiti saan a Kristiano nga ug-ugali a tinulad ti relihion a Kristiano. Ti Saturnalia, maysa a piesta ti Roma a narambakan idi agtengnga ti Disiembre, ti nangipaay iti pagtuladan kadagiti adu nga ugali a panagraragsak no tiempo ti Krismas. Kas pangarigan, manipud itoy a rambak natulad ti kasta unay a panagragragsak, ti panangited kadagiti sagut, ken ti panangsindi kadagiti kandila.”

Maipapan ti ugali a panangited iti sagut, kinuna ti pagiwarnak a History Today: “Nangrugi ti panangited kadagiti regalo iti piesta iti agtengnga ti kalam-ekna saan laeng a kas maysa a pannakilangen iti kagimongan no di ket maysa a misterioso a kualidad a makaparagsak. Dagiti regalo iti Saturnalia iramanna dagiti munieka nga esperma, a maited kadagiti ubbing. Awan duadua a dayta ket naibilang a makaay-ayo idi tiempo a nairekord ti ugali, ngem nakaam-amak ti napalabasna: nalabit uray pay dagiti tao a nagbiag idi nangrugi daytoy nga ugali pagarupenda a daytoy ket sangkabassit a paset iti daton ti tao nga ubbing, a makaiyeg iti bendision iti panagmula.”

Nangiruar ti The New York Times a Disiembre 24, 1991, ti maysa nga artikulo maipapan kadagiti nagtaudan dagiti ugali iti Krismas, agraman ti panangited kadagiti sagut. Nagsurat ni Simon Schama, propesor iti historia iti Harvard University: “Naipangpangruna a mismo ti Krismas kadagiti piesta idi ugma a nangrambak iti winter solstice . . . Idi maikatlo a siglo, idi a nakagtengen idiay Roma ti panagdayaw iti init kas ti relihion iti Persia a panangdayaw ken Mithras, dagiti aldaw ti Disiembre naikeddengdan a mangrambak iti pannakaiyanak manen ti Sol Invictus: ti di maparmek nga init. . . .

Ti Simbaan ti Roma idi unana ti nangnangruna a nakidangadang kadagiti dua a sabali pay a dadakkel a piesta a pagano, ti makalawas a Saturnalia, a nangrugi iti Dis. 17, ken ti Kalends, isu a mangkablaaw iti Baro a Tawen. Ti umuna a piesta ket aglablabes a kinariribuk, a masansan nga idauluan ti apo iti ragragsak, a saan a ni Santa Claus, no di ket ti nalukmeg a ni Saturno a mismo, daydiay a mangtengtengngel iti aglablabes a pannangan, panaginum ken dadduma pay a kinapilio. Nupay kasta, bayat ti Kalends, inton agbaliwen ti tawen, a naipaugalin ti panagsisinnukat kadagiti sagut, a masansan a naigalot kadagiti sanga ti kayo a naiyarkos kadagiti balay bayat ti panagraragsak.

“Naipamatmat a di inkankano ti immuna a simbaan amin daytoy naalas a panagraragsak. Dagiti ammana, nangnangruna ti nangiyebkas iti panangbabalaw a ni St. John Chrysostom, ingunamgunamna ti saan a pannakinamin kadagiti makarimon nga aramid dagiti pagano. . . . Yantangay awan ti panagtutunos ti kaaduan maipapan iti eksakto a petsa ti pannakaiyanak ni Jesus . . . , kasla makatulong ti panangsukat iti Saturnalia iti dayta . . . Gapuna ti pannakaiyanak manen ti init nagbalin ketdi a pannakaipasngay iti Anak ti Dios . . .

“Kasta met, sinukatan ti Kalends ti Piesta ti Tallo nga Ari (Epiphany), ket dagiti sagut ken alahas nga inted dagiti Romano iti maysa ken maysa nagbalinda a sagsagut nga inted dagiti tallo nga ari iti baro nga Ari iti Lubong. Iti agtengnga ti maikapat a siglo, naipasdeken a naan-anay dagiti kangrunaan a petsa iti kalendario ti Krismas.”

Nupay mabigbig a dagus dagiti de adal a tao ti pagano a nagtaudan iti Krismas ken dagiti ugalina, adut’ mangikalintegan a dagita a nagtaudan ket pudno a saan a nasken. Iti panangsungbatna iti artikulo ni Propesor Schama, iti nasapa pay a paset daytoy a tawen kinuna ti maysa a retirado a rabbi iti surat a naiturong iti editor ti Times: “Dagiti nagtaudan dagiti naipasdek nga ugali awan pakaibianganna iti pategna itatta.” No maipapan iti Krismas ken dagiti dadduma a rambak, kinunana: “Dagiti managrambak mangipaayda iti baro a kaipapanan a mangipaay iti panggep iti biagda ken mangparagsak kadakuada.”

Kaskasdi, mangparagsak kadi ken mangpataud iti nasayaat a Nakristianuan a bungbunga dagiti rambak ti Krismas? Sipaprangkesa, kas sidadaan nga aminenda, gagangayen a dakes dagiti bungana, saan a naimbag. Kasta met, rebbeng kadi a bumulod dagiti Kristiano kadagiti pagano a relihiuso a rambak? Mamaregta ti Biblia: “Saankay a makikadua iti sangol kadagiti saan a mammati. Ta ania ti pakikaduaan ti kinalinteg iti kinakillo? Wenno ania ti pakikaduaan ti silaw ken ti sipnget? Kasta met, ania ti pakitunosan ni Kristo ken Belial? . . . ‘“Gapuna pumanawkayo iti nagtengngaanda, ket suminakayo,” kuna ni Jehova, “ket saanyo a sagiden ti aniaman a di nadalus.”’”—2 Corinto 6:14-17.

Laglagipenyo met, ti kinuna ni Jesus maipapan iti panagdayaw iti Mannakabalin-amin a Dios: “Dagiti agdayaw kenkuana masapul nga agdayawda iti espiritu ken kinapudno.” (Juan 4:24) Gapuna, tapno maawat ti panagdayawtayo iti Dios, masapul a naibatay dayta iti kinapudno. Kaskasdi, maitantandudo ti Krismas a kas ti pannakaipasngay ni Jesu-Kristo uray no saan nga agpayso dayta. Ket dagiti ngay naipagarup a datdatlag a mangiyeg kadagiti sagut iti Krismas, kas ken ni Santa Claus? No maipapati kadagiti ubbing a dagiti inawatda a sagut ket naggapu kadagita, saan kadi a pudno nga al-allilawen daytoy dagiti ubbing?

No pudno nga ipatpategyo ti Dios, tungpalenyonto ti bilinna a sumina iti aniaman a di nadalus. Ipatpategyo kadi ti kinapudno a mangliklik iti nasantuan nga aldaw a mangipaganetget kadagiti kinaulbod?

[Ladawan iti panid 7]

Umiso kadi nga allilawen dagiti ubbing babaen ti panangibaga kadakuada a ni Santa Claus ti mangiyeg ti regalo kadakuada?