Nyalaland​—Maysa a Paraiso a Saan a Dinadael ti Tao

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Sud Africa

ANIAN a nagpaiduma a bang-ar kadakami a walo nga agtataeng iti siudad!

Addakami ditoy Nyalaland​—nalawa a kasamekan iti amianan ti Kruger National Park ti Sud Africa. Naadaw ti nagan manipud iti nagpintas nga antelope a makitayo iti daytoy a panid. Kalakian daytoy a nyala.

Rabii, ket addakam iti aglikmut ti pagapuyan a mangmangan iti lauya a nuang. Iti aglikmut a tanap, addada elepante, leon, leopardo, buffalo, ken dadduma a naisangsangayan nga ayup. Ngem natalgedkami iti sidong ti panangaywan ti dua a ranger. Kinapudnona, pinalagipanmi ti bagbagimi a nataltalged ditoy ngem ti agtaeng iti napnuan-krimen a siudad wenno agbiahe iti napnuan-lugan a kalsada.

“Nangngegyo kadin ti uni dayta a kullaaw?” inyimtuod ni Kobus Wentzel, ti hepe dagiti ranger. Sisisigo nga inulitna ti awag, prrrrup. “Dayta,” kunana pay, “ti kadawyan nga uni a mangngegan iti daytoy a lugar. Iti panagdakiwastayo inton bigat, itudokto ti sumagmamano a billit, isu a mangitugotkayo iti libro maipapan kadagiti billit.”

Paraiso met dagiti botaniko ti Nyalaland. Mammano a lugar ditoy daga ti maipadis iti kinanadumaduma ti mulmulana. Ti gapuna, sigun iti Illustrated Guide to the Game Parks and Nature Reserves of Southern Africa ti Reader’s Digest, isut’ panagsasabet ti “siam kadagiti kangrunaan nga ecosystem ti Africa” iti amianan ti Kruger Park. “Ditoy,” itultuloy ti libro, “agsabet ti nadam-eg a daga ken ti natikag a kakaykayuan, kabakiran ken ti tanap, batbato ken ti kadaratan.” Agarup 400 kilometro kuadrado iti daytoy a naisangsangayan a rehion ti naituding a kasamekan ti Nyalaland. Malaksid ti sumagmamano a kameng ti kampo, awanen tattao pay nga agtataeng ditoy, ket awan dalan dagiti turista.

Ikagkagumaan ni Kobus a kanen ti pangmalemna bayat a sungsungbatanna dagiti adu a saludsodmi. Nakaturpos iti Master of Science manipud University of Pretoria, a sadiay ti nagadalanna iti panangaywan kadagiti atap a biag, zoology, ken botany. Naammuanmi idi agangay a ti pannakaammona ket saan laeng a naibatay iti teoria.

“Addada kadin napeggad a kapadasam kadagiti atap nga ayup?”

“Namin-adun a kinaritdak,” insungbat ni Kobus, “ngem awan pay a pulos ti ayup a talaga a nanggandat a mangpapatay kaniak.”

“No rumaut ti leon, kasano nga ammom a karkaritennaka laeng?”

“No agsardeng iti agarup uppat wenno lima a metro manipud kenka,” kunana.

Nasanay dagiti ranger a kas ken Kobus nga agkalma no rumaut ti maysa nga ayup. Ilawlawagna: “Karkaritendaka, ket subokenyo ti ayup. Ti kadawyan a kasasaad isu ti maysa a kabáyan a leon a kaduana dagiti urbonna wenno maysa a kalakian nga agar-arem. No rumaut, kayat nga ibaga ti ayup a, ‘Dika agbasakbasak ditoy​—makaistorboka, isu a nasaysayaat no pumanawkan.’ Kabayatanna, ikasak ti paltogko saak paturongan. Kanayon nga ikkak ti pagbeddenganna. No lumbes iti dayta a beddeng, masapul a paltogakon. Ngem iti kapadasak, kanayon nga agsardengda sakbay dayta, isu nga awan pay napapatayko nga ayup iti kasamekan.”

Nabatad a ni Kobus ket saan nga aganup tapno ipagpannakkelna ida. Dayawenmi ti panangalikakana kadagiti atap a biag. Ngem rabii unayen, ket masapul a masapakami a mariing inton bigat. Kalpasan ti panagpinnakadami, naginanakami iti uppat a babassit a kalapaw a naaramid iti kayo ken pan-aw.

Idi alas 4:45 t.b., riniingnakam ni Wilson, ti kusinero ti kampo. Kalpasan ti naragsak a pannakipammigatmi, nagbiahekamin iti lugar a pangrugian ti pannagnami. Yaman pay ta nasayaat ti panniempona. No nasayaat ti tiempo iti kalgaw, ti temperatura madanonna ti nasurok nga 40 degrees Celsius.

Iti dadduma kadakami, talaga a kabbaro a kapadasan daytoy. Idi damo, agnernerbioskami di la ket ta makabaddekkami iti uleg wenno rauten ti maysa nga atap nga ayup. Ngem idi agangay dayta a danag ket nasuktan iti panagsiddaaw iti naglawaan a tanap a napno iti berde a kaykayo. Napno ti tanap iti kanta dagiti billit ken ti agkakanat nga uni dagiti insekto. Oh, anian a makabang-ar a lang-aben ti presko, di namulitan nga angin!

Masansan nga agsardeng da Kobus ken ti katulonganna, ni Ellion Nkuna, tapno ipakita kadakami ti makaallukoy a banag, kas ti panagsisinnurot dagiti koton wenno dagiti tugot ti maysa nga ayup. Inasitganmi ti maysa a kayo a ti bunton ti anay adda iti puonna. “Daytoy,” ilawlawag ni Kobus, “ket maysa a kayo a nyala berry. Masansan a makitayo ida nga agtubo iti tengnga dagiti bunton ti anay. Ti panaggian dagiti anay iti bunton padam-egenna ti daga, ket makagunggona dayta iti kayo.”

Kalpasan ti maysa nga oras a pannagna, nalabsanmi ti maysa a kayo nga intuang ti maysa nga elepante. “Nupay natibker a kayo daytoy,” ilawlawag ni Kobus, “awan gawgawayna iti elepante. Baddekenna la dayta. Masansan nga aramidenda daytoy. Mabalin a kasla dakes, ngem addada pagimbaganna. Iti sumagmamano a bulan, mabalin a natayton daytoy a kayo. No agrunoten, mangipaay iti taraon kadagiti babassit nga organismo ken mangiruar kadagiti mineral para iti daga.”

“Pagarupko,” kuna ti maysa a kaduami, “a no di matengngel ti panagadu dagiti elepante, ti maysa a lugar a kas iti daytoy agbalinto a karuruotan.”

“Husto dayta,” kuna ni Kobus. “Awan kayo a mabati. Idiay Kruger Park, pagtaltalinaedenmi ti kaadu dagiti elepante iti agarup 7,500, a, sigun iti agdama a pannakaammomi, isu ti kabaelan a taraonan ti Kruger.”

Idi agangay adda nakadlaw iti napatak a tugot ti ayup iti kadaratan. Diak nagawidan nga impukkaw: “Tugot la ketdi ti leopardo!”

“Saan,” kuna ni Kobus, “tugot ti hyena dayta. Mingminganyo ta naisalsalumina, wenno ti paarintiddogen ti tugotna. Kasta met a madlawyo dagiti kas lansa a marka gapu ta ti hyena ket kas ti maysa nga aso. Lumumlom dagiti kukona. Ita no idiligyo daytoy iti tugot ti pamilia dagiti pusa, kas ti leopardo wenno leon, nalaka laeng a mapaggidiat. Ti tugot ti pusa ket nagtimbukel, nga awanan marka ti kuko gapu ta dida ilumlom ti kukoda no magnada. Kasta pay met nga adda dua a nagbubukel iti dapan dagiti hyena, idinto ta dagiti pusa ket tallo ti nagbubukel iti daddadakkel a dapanda.”

Ita mabisinkamin. Isu a nagtugawkami iti dakkel a bunton ti anay sami kinnan ti merienda nga inyabadaymi. Kalpasanna, nagnakami a nagturong iti maysa a turod nga indagadag ni Kobus a sang-atenmi. Iti katengngaan, naginanakami iti sumagmamano a bato ken tinagiragsakmi ti nagpintas a buya ti napuskol a kakaykayuan a naintar iti nasaknap a tanap a dumanon iti kabambantayan iti pangadayuen a beddeng. Pinalagipannakami ni Kobus a ti buybuyaenmi ket maysa a lugar a di pay naas-asak, nangruna ti maika-20 siglo a tao. Ngem iti tapaw ti turod, nasdaawkam a nakakita iti kasla desdes ti tao.

“Desdes daytoy ti elepante,” kuna ni Kobus.

Ngem, nasdaawak no kasano a masiertona a dagiti ayup ti makinggapuanan iti dayta, saan a tattao. Idi agay-ay-ayam dagitoy iti panunotko, nangted pammaneknek ti nasiput a ni Ellion. Nangpidut iti maysa a nagbirrin a saong ti elepante.

“Sigurado a pinulpullo a tawenen daytoy,” kuna ni Kobus.

“Bueno,” inaklonko, “kasla pammaneknek daytoy a nabayagen nga awan tao nga immay ditoy, yantangay sigurado nga iyawidna ti kasta a nagpateg a banag.” Insakupit ni Ellion ti saong sana inted kadagiti opisial ti Kruger Park.

Nagpartak ti oras, ket gistay agmatoonen idi nasirpatanmi ti maysa a Land-Rover. Narikosmin iti agarup 11 a kilometro. Idi nagsublikami iti kampo, nakaluton ni Wilson iti pangaldawmi, nga inim-imasmi a pinagraramanan. Kalpasan ti panagridepmi, nagmalmalemkami a nagpasiar iti igid ti Karayan Luvuvhu.

Naisalsalumina ti buya ditoy, addaan nalangto a mulmula ken dadakkel a kayo, kas ti igos a sycamore a nakaay-ayat ti natiritiritir a sukogna. Kalpasan a naammuanmi ti nagan ken naggigiddiatan ti nadumaduma a kayo, nalabsanmi ti maysa a pangen dagiti songgo nga adda kadagiti kakaykayuan a mangsipsiput kadakami. Idi agangay, nagtugawkami iti maysa a dakkel a bato a tuman-aw iti karayan.

Bayat a mangmangngegmi ti kinapegges ti danum, intudo ni Ellion ti uppat a nyala a baka a tumaptapog iti karayan iti likudanmi. Imbag ta ti pul-oy ti angin ket agturong iti yanmi, isu a dida nadlaw ti kaaddami. Binuybuyami dagiti nakaay-ayat nga antelope a masansan a kumita iti aglawlaw sa mangan ti bulong dagiti babassit a kayo. Kalpasan ti agarup sangapulo a minuto, maysa kadakuadat’ nakadlaw kadakami sa nagbang-es kas pakdaar. Dagus a nagtatarayda.

Kabayatanna, dadduma kadagiti usioso a songgo ti medio immasideg, ket nangngegmi ti kasla kaipapanan ti agreklamo nga ikkis ti maysa nga urbon. Nalabit binaot ti inana gapu ta umasi-asibay kadakami. Kaslattay kunana a: ‘Dikanton agintutured nga umasideg kadagita a tattao!’

Medio sumipngeten, isu a masapul nga agsublikamin idiay kampo. Apaman a nakasublikami, imbayakabaknan, isu a nangrabiikami iti napintas nga abong nga awan didingna. Nangngeganmi ti bayakabak ti tudo a sininga dagiti karasakas iti kakaykayuan. Adda dagiti atap nga ayup iti aglawlaw, ket maipapan iti leon manen ti linaon ti saritaanmi. Dinamagmi ni Kobus no namin-anon a nakasabet iti leon bayat ti pampannagnana.

“Ag-70 a daras,” insungbatna.

“No dumteng dayta, aniat’ masansan a reaksionmo?”

“Masansan,” kuna ni Kobus, “a maklaatkam nga agpada. Agdakdakiwaska iti maysa a lugar, kas ti inaramidtayo itay, a namnamaem nga awan dakes a mapasamak, ket giddato nga iti sumagmamano laeng a metro iti pagturturongam, addada pangen ti leon nga agin-inana iti linong ti maysa a kayo. Sipsiputandaka, ket makitam ti pannakakigtot dagiti matada a kaslattay nasdaawda iti makitkitada. Dagiti matak,” inkatawa ni Kobus, “ket nalabit nakamulagat metten. Saak ibaga kadagiti kakaduak nga agpagpagna: ‘Darasenyo! kitaenyo!’ Di agbayag, mangngegyon a ngumernger iti mamindua wenno mamitlo, sadan tumakkias. Ad-adda nga isudat’ agbuteng ngem dakami.

“No dadduma, makasabetka kadagiti kabáyan a kaduada dagiti urbonda, isu a sabalin ti maimatangam. Imbes a ngumerngerda laeng, mangngegam ti makaunget a panagngernger, sa agbila-bilansot ti ipusna. Ikasak no kuan ti paltogko saak ibaga kadagiti kakaduak nga agtakderda laeng a sikakalma. Sakam in-inot nga agsanud, bayat a nakaperrengkami iti ayup.”

Kabigatanna, nagnakami idiay napintas a Mashikiripoort​—akikid a bakras nga addaan napadsok a batbato iti tunggal sikiganna. Idi agangay, nakagtengkam iti maysa a turod nga addaan kueba. Sakbay a simmang-atkami, impuruak ni Ellion ti maysa a bato, a namartuat iti napigsa nga uni. “Impuruakko ti bato,” inlawlawagna idi agangay, “ta no adda leon wenno dadduma pay a napeggad nga ayup, mangted dayta kadakuada iti gundaway nga agtalawen.”

“Malaksid,” innayon ni Kobus, “no makasabetka iti napeggad nga ayup, talaga a madanaganka.” Idi nakagtengkam iti kueba, iti maysa a bato a pader sadiay, adda ladawan nga impinta ti maysa a Bushman. Maysa a giraffe dayta a kunaen ni Kobus nga agarup dua gasut a tawenen a naipinta.

Bayat ti pannagnami, nakakitakam met iti pangen dagiti giraffe, wildebeest, ken zebra. Iti panaglugan[yo], masansan a maasitganyo dagitoy a parsua, ngem no dikay nakalugan, ket iti yanda ti turongen ti angin, madlawda ti kaaddayo isu a nakalibasdan sakbay a maasitganyo ida. Nangngegmi ti panagtataray ti pangen dagiti zebra, ket malagipko ti kinapudno dagiti sasao ti Biblia: “Ket ti panagbuteng ken panagames kadakayo addanto kadagiti amin nga animal iti daga.”​—Genesis 9:2.

Iti daytoy a tiempo, napaneknekanmin ti abilidad ni Ellion a mangsiput kadagiti ayup ken mangbigbig kadagiti tugotda. Isut’ taga Tsonga​—lugar ti tattao a nalatak iti laingda a mangammo iti tugot. Agimtuodtay kenkuana.

“Nangrugiak nga agsursuro idi baritoak pay laeng nga agpaspastor ti baka,” inlawlawagna.

Idi agangay, bayat ti maudi a panagdakiwasmi iti dayta a malem, inturong ni Ellion ti atensionmi iti uni dagiti hippo. Idi agangay, nakagtengkam iti maysa a lugar a sadiay matan-awan ti karayan. Sigurado nga adda pangen ti hippo idiay danum. Ibilang ti adu a ti hippo ti kapeggadan nga ayup idiay Africa. Ngem nasursuromi ti agtalek kadagiti naannad, nasanay-a-naimbag a rangermi. Siuulimek a nagtugawkami iti igid ti karayan sakam nagbuya. Masansan a lumned ti ulo ti hippo iti danum. Kas no impagarupmi nga awanen sadiay, kellaat a lumung-aw, agbang-es ken mangipusitsit iti danum manipud dadakkel ti abutda nga agongna. Sada sangsangkagiddan nga aguga iti nakabangbangag ken inganga ti nagdadakkel a ngiwatda.

Kalpasan ti pannakailansa ti matami kadagitoy a nakaay-ayat a pabuyada iti gistay tallopulo a minuto, pimmanawkami ta sumipngeten. Iti dayta a rabii, bayat a nagtugawkami iti aglawlaw ti pagapuyan ti kampo, nagsasaritaanmi dagiti makapabileg a kapadasanmi iti napalabas a dua nga aldaw. Naragsakankam a nakakita nga adda pay laeng paset ti daga a di pay nadadael, napipintas a lugar a kas iti daytoy. Maliwliwakami iti kari ti Biblia a, dinton agbayag iti masanguanan, makibiangen ti Dios ken ispalenna ti daga manipud pannakadadael. Iti dayta a tiempo, saan laeng a ti Nyalaland no di ket ti intero a daga ti magunggonaan iti sierto a kari ti Dios: “Adtoy! Pagbalbalinek dagiti amin a banag a baro.”​—Apocalipsis 11:18; 21:3-5; Isaias 35:5-7.