Panangmatmat iti Lubong
Ti Di Umiso a Pannakausar Dagiti Numero
Iti pinulpullo a tawen, dagiti gunglo a mangitantandudo iti kalintegan dagiti homoseksual idiay Estados Unidos ti nagkuna a dagiti homoseksual ti mangbukel iti 10 porsiento ti populasion. Ti nangato a porsiento ti nasayaat a bilang tapno ikagumaan ti napolitikaan a pannakapilit. Ngem ti 10-porsiento a numero, a naibasar kadagiti panagadal ni Alfred Kinsey iti seksualidad ti tao idi 1940’s ken 1950’s, ti nabiit pay a nababalaw unay. Ipadamag ti magasin a Newsweek: “Sigun kadagiti nabiit pay a panagadal dagiti binabai ken tomboy ti adda iti nagbaetan ti 1 ken 6 a porsiento iti populasion.” Apay a nakangatngato ti numero ni Kinsey? Agparang a dagiti surbeyna ti naala kangrunaan kadagiti institusion kas dagiti eskuelaan, pagbaludan, ken ospital, a mabalin a saan a mangibagi iti intero a populasion. Adawen ti Newsweek ti sosiologo ti University of Washington a ni Pepper Schwartz a nagkuna maipapan iti 10-porsiento a bilang, “Daytat’ saan a pudpudno a bilang.”
Sibibiag a Higante
Aniat’ kadakkelan a sibibiag a banag iti planetatayo? Idi 1992 impagarup ti dadduma a nakasarakdan iti kandidato iti titulo: ti higante a fungus a saklawenna ti aganay 12 ektaria iti kabakiran ti Michigan, E.U.A. Ngem, nabiit pay nga impadamag ti magasin a Nature ti mabalin a naing-inget a kasalisal: ti intar ti kaykayo nga aspen idiay Utah. Mestiso amin dagitoy a kayo, gistay agpapada ti nagtaudanda. Tunggal maysa kadagiti 47,000 a puon ket maymaysa ti sistema ti ramutda. Iladawan dayta ti sientista ti University of Colorado a ni Dr. Jeffry Mitton kas maysa nga organismo “a literal a makakalay-at iti bambantay ken makasaknap iti tantanap.” Napattapatta a masaklawna ti 43 nga ektaria ken agdagsen iti agarup 6 a milion a kilo. Nupay ti tunggal kayo iti grupoda ket agbiag iti promedio nga 65 a tawen, mabalin a ti organismo a mismo ket rinibon a tawen.
Saan Unay a Lakay
‘Uray no lakaykan makasursuroka pay.’ Tapno iyilustra daytoy a kadaanan a pannao, ni Bernabé Evangelista, nasaranta a 93-ti-tawenna, ti mangsegsegga a maturposnanton ti panagadalna iti unibersidad kalpasan ti dua a tawen. Agad-adal iti arts idiay University of Valencia, España, ket ti panangipamaysana iti panagadalna ti nakagun-odannan iti premio para iti kasayaatan a nagapuanan iti akademia. “Ti panagadal ti kasayaatan pay laeng,” ilawlawag ni Bernabé, a sumangpet idiay unibersidad iti alas otso iti kada agsapa ken masansan a dina iringpas dagiti klasena iti rabii agingga iti alas nuebe. Patien ni Bernabé a dagiti lallakay/babbaket ket addaan kasayaatan a gundaway nga agadal. “Daytat’ panawen ti biag nga adda panawenmo a mangaramid iti dayta,” kunana. Kuna pay ni baketna a ti panagbalin nga aktibo ti mangipaay kenkuana iti panggep iti biag.
“Deicing” ken Polusion
Ti deicing (panangrunaw iti yelo babaen ti kemikal) kadagiti eroplano ken eropuerto, a napateg tapno natalged ti panagpatayab, adda dakes nga ibungana: polusion. Ipadamag ti magasin ti Britania a New Scientist a nasurok a 50 milion a litro ti pangrunaw a kemikal ti maus-usar kadagiti eropuerto ti lubong iti kada tawen, ket ti naipakbo a kemikal ti masansan a mangmulit iti danum ken pagnaan ti danum, a mangituggod iti panagadu ti makapapatay nga algae ken mangpapatay kadagiti ikan. Namartuat ti sumagmamano nga eropuerto idiay Europa kadagiti nasayaat a pamay-an a pangparmek iti daytoy a polusion. Idiay eropuerto ti Stockholm, dagiti lugan a mausar kas vacuum cleaner ti mangsusop kadagiti nagtedted a pangrunaw a kemikal manipud kadagiti eroplano. Nangisaad ti eropuerto ti Munich iti nagdakkelan a makina a mangdalus iti eroplano kas ti maysa nga automatiko a mangdalus iti kotse, mangiruar iti kemikal sana susopen ti sobra, sa mausarto manen. Agkolekta ti runway ti Munich iti tedda a kemikal, sana ipasa dayta iti naikali a bisil ken darat a bangen, a sadiay ti pakaprosesuanda iti bakteria a mamagbalin iti dayta a di makadangran.
Sarming ti Law-ang
Pimmayso idi Pebrero ti maysa a ganuat a naipagarup a maysa laeng a science fiction idi a nangikabil dagiti cosmonaut ti Russia iti 20 metro a sarming iti Mir, agrikrikos nga estasion idiay law-ang. Kunaen ti dadduma a sientista a dagiti sarming idiay law-ang ket mausar a mangsilnag iti lawag manipud init a manglawag iti daga no rabii, a mangkissay iti babayadan iti koriente ken mangpawatiwat pay iti panagmula ken panagaapit. Ti sarming a naaramid iti naingpis a Mylar, mangiyanninag ti lawag ti init iti daga, nga impadamag dagiti nagpaliiw idiay Russia, Francia, ken Canada a nakitada dayta. Nasirpatan ken natunton dagiti cosmonaut ti Russia ti 4 kilometrot’ kasaknapna a silnag ti lawag nga inyanninag ti sarming iti nasipnget a daga iti babada. Kinuna ti maysa nga inheniero ti proyekto a naballigi ti eksperimento ket insingasingna a ti sumaganad a plano isut’ 200 a metro a sarming nga adda bukodna a sistema a mangiwanwan.
Pabor Kadagiti Griego a Saksi ti Pangngeddeng ti Korte ti Europa
Idi Mayo 25, 1993, nagun-odan dagiti Saksi ni Jehova ti dakkel a legal a panagballigi iti maysa a pangngeddeng nga impaay ti European Court of Human Rights (Korte ti Europa Para Kadagiti Kalintegan ti Tao), a mangang-angay iti panangbista idiay Strasbourg, Francia. Ti kaso inramanna ti maysa a 83-ti-tawenna a Saksi, ni Minos Kokkinakis, a naidarum iti ilegal a panagkumberte. Idi Marso 20, 1986, sinentensiaan ti distrito a korte ti Lasithi idiay Creta iti uppat a bulan a pannakaibalud. Nupay kasta, ti desision ti Korte ti Europa ti nangbaliktad iti pannakasentensiana babaen iti innem-kontra-tallo a desision. Iti pinulpullo a tawen, inaresto ti gobierno ti Grecia, a sibibileg nga im-impluensiaan ti Greek Orthodox Church, dagiti rinibo a Saksi ni Jehova iti pammabasol nga ilegal a panagkumberte. Iti daytoy a kaso, natakkuatan ti Korte ti Europa a linabsing ti gobierno ti Grecia dagiti kalintegan ni Mr. Kokkinakis iti sidong ti European Convention. Mangnamnama ti nasurok a 26,000 a Saksi idiay Grecia a daytoy a pangngeddeng ti mamagpatingga iti pannakaidadanesda ken mangipalubos iti natalna a panangitultuloyda iti nainkalintegan a ministerioda.
Kukutel Idiay Italia
Ti kadaanan a saplit ti kukutel, wenno sakit a Hansen, ti agtultuloy a mangketkettel ti biag idiay Europa ita. Ipamatmat dagiti bilang ti Health Ministry ti Italia nga idiay Italia laeng, adda aganay 410 a naipadamag a kaso ti sakit, nga uppat wenno lima a kabbaro a kaso ti rumsua iti kada tawen. Iti maysa a kumperensia ti panangaywan ti salun-at a naangay idiay Lecco, Italia, naipakaammo nga iti kallabes a bulbulan, nairehistro ti 20 a kaso dagiti imigrante manipud napanglaw a pagilian a nasaknap sadiay ti sakit a Hansen. Sigun ken Antonio Sebastiani, direktor ti Institute for Infectious and Tropical Diseases idiay La Sapienza University, Roma, nga “adda pay laeng luglugar idiay Sardinia, Tuscany, ken Liguria a nasaknap ti sakit.”
Misa Kadagiti Ayup
Agparang nga ipapaayan ti naisangsangayan nga atension dagiti klero ti Italia dagiti ayup itay nabiit. Ti relihiuso nga orden dagiti Franciscan ti nabiit pay a nangakusar kadagiti Jesuita kas “heretiko” ken “kabusor ti sangaparsuaan” gapu iti panagkuna a dagiti ayup ket “dida mabalin ti mangdungngo.” Kastoy ti panangilawlawag ti Katoliko a klero a ni Mario Canciani maipapan ti panangmatmat ti simbaan: “Ti Iglesia [Katolika] ket agpaay iti amin a sibibiag a parsua.” Isu a sigun iti diario ti Italia a La Repubblica, nabayagen a makagunggun-od dagiti mannakimisa idiay Roma kadagiti pammendision kadagiti “tarakenda nga ayup.” Iti panangipakaammona iti kasta nga okasion, ilawlawag ti diario a “mabalin met a makimisa a kadua dagidiay ad-adda a maawagan kas Kristiano, dagiti pusa, aso, loro, rabbit, ken amin nga ayup a matarigagayan a mabendisionan.”
Kurang a Turog
“Makapagna, makangngeg, ken makakita a kas iti asinoman dagiti kurang ti turogda. Nupay kasta, ipakita ti panagsirarak a kumapuy ti abilidad nga agrason, ti panagaramid kadagiti pangngeddeng ken ti panagtalinaed nga alerto,” kuna ti magasin a Veja. Adawen ti artikulo ti kinuna dagiti eksperto a namakdaar kadagiti peggad ti kurang a pannaturog. Ipakita ti surbey ni Dr. Denis Martinez, presidente ti Brazilian Society for Sleep a “2 iti kada 10 nga aksidente idiay pagtrabahuan ket gapu iti kurang a pannaturog iti rabii.” Mamakdaar ni Dr. Martinez a dagidiay kurang ti turogda, “kas pangarigan, dagidiay tallot’ trabahoda, . . . isaksakripisioda ti salun-atda idiay pagtrabahuan.”
Pagpeggaden Dagiti Pestisidio ti Pagilian ti Arak
Umad-adu kadagiti trabahador kadagiti kaubasan ti rehion a Moselle ti makintengnga nga Alemania, a mangpatpataud kadagiti kalatakan-iti-lubong nga arak, ti agsagsagaba iti nervous disorder. Mangipakpakita dagiti hardinero, mannalon, ken manangaywan kadagiti kabakiran kadagiti umasping a sintoma, sigun ken ni Peter Binz, maysa a neurologo a taga Trier. Nagraira met ti kanser iti karabukob kadagiti umili ti Moselle Valley. Iti ania a rason? “Iti opinion ni Binz, ti panangusar kadagiti pestisidio kadagiti pagmulaan ti kangrunaan a makagapu,” ipadamag ti diario ti Alemania a Süddeutsche Zeitung. Impalgak dagiti panangusig nga “agingga iti 90 porsiento kadagiti pestisidio a naiwaris babaen kadagiti pagpugsit wenno helicopter ti agalingasaw iti aglikmut iti las-ud ti sumagmamano nga oras ken malang-ab ti tattao iti dayta a lugar.”
“Panagbiag nga Agmaymaysa”
“Kaykayat dagiti taga-Canada ti agbiag nga agmaymaysa,” kuna ti The Toronto Star. “Adu ti agtarigagay nga agbiag nga agmaymaysa,” impadamag ti Statistics Canada iti reportda idi 1992. Nanipud 1981 inggat’ 1991, immadu iti 43 porsiento kadagiti di-naasawaan ti panagtarigagay nga agbiag nga agmaymaysa, 16 porsiento kadagiti nakidiborsio, ken 18 porsiento kadagiti balo. Iti dayta met laeng a panawen, “dagiti nagkabbalay . . . ket immadu iti 111 porsiento,” sigun iti Star. Ag-20 porsienton kadagiti pamilia idiay Canada ket buklen dagiti agsolsolo a nagannak. Agpapan pay iti panagtarigagay nga agmaymaysa, immadu ti naipasngay iti napalabas a 14 a tawen.