Makapagkaykaysanto Kadi ti Lubong?
‘Masansan, kasla ti replan iti 1992 isu ti guraem ti kaarrubam.’
DAYTAT’ panangipapan ti Newsweek. Kuna pay ti magasin: “Dagitoy a panagsisina—kaarruba bumusor iti kaarruba, rasa bumusor iti sabali a rasa, nasion bumusor iti sabali a nasion—ti kanayon a pagduyosantayo, ket dagiti paspasamak iti daytoy a tawen mangipaayda iti panagduadua no mabalin a maparmektayo dagitoy a di pagkikinnaawatan.”
Nabiit pay, dagiti panangraut, panangtalipupos, ken panangrames idiay dati a Yugoslavia ti nagbalin a paulo dagiti damdamag iti intero a lubong. Idiay Bosnia ken Herzegovina laeng, adda 150,000 a napapatay wenno mapukpukaw. Ket agarup 1,500,000 ti napapanaw kadagiti pagtaenganda. Kunaenyo kadi a dinto pulos mapasamak dagitoy a nakalkaldaang a pasamak iti sangakaarrubaanyo?
Namakdaar ti opisial ti NU a ni José-María Mendiluce: “Dagiti tattao ket nalakanto laeng nga agbalin nga automatiko a mananggura ken mammapatay. . . . Adda kababalin iti Lumaud a nalakada nga agraranget idiay Venice gapu laeng ta dagiti tattao a Balkan ket naisalsalumina unay kadagiti dadduma a taga Europa. Dayta ket napeggad unay a kamali.”
Idi nasinasina ti Union Soviet idi 1991, simmaruno ti kinaranggas dagiti tribo. Agarup 1,500 ti napapatay, ken agarup 80,000 ti pimmanaw idiay Georgia a dati a republika ti Soviet. Ginasut ti natay, ken rinibo ti pinapanaw ti panagdadangadang idiay Moldova. Napukaw met ti biag kadagiti panagdadangadang ti Armenia ken Azerbaijan, agraman dagiti dadduma a dati a republika ti Soviet.
Ti kadadakkelan kadagiti dati a republika ti Soviet isu ti Russia. Uray sadiay adu a tribo ti mangsapsapul iti bukodda nga agwaywayas nga estado. Gapuna, impadamag ti The European idi kalgaw: “Sangsanguen ti Russian Federation ti pannakasinasina.” Kinuna ti diario: “Kadagiti kallabes a sumagmamano a lawas, tallo a rehion ti nangideklara iti bagbagida a republika . . . Tallo pay ti nangipamatmat itoy napalabas a lawas a tumuladda met.”
No maporma dagiti nagduduma a pagilian, marigatankayto a manglagip kadagiti saan a nalatak a nagnagan, kas iti Kaliningrad, Tatarstan, Stavropolye, Chechnya, Vologda, Sverdlovsk, Bashkortostan, Yakutiya, ken Primorye. Saan kadi nga umarngi daytoy iti napasamaken iti dati a Yugoslavia—a sadiay naporma ti Serbia, Croatia, ken Slovenia ken mabalin a sadiay maporma pay dagiti dadduma a pagilian?
Nagsarita ti sekretario ti estado ti E.U. a ni Warren Christopher maipapan “ti itataud dagiti nabayagen a nalapdan a panagdadangadang dagiti tribo, relihion ken dagiti nagduduma a grupo” ket nagimtuod: “No ditay makasarak ti pamay-an a makapagnaed a sangsangkamaysa dagiti nadumaduma a tribo iti maysa a pagilian, manonto dagiti tumaud a pagiliantayo?” Kinunana nga addanto rinibo.
Adda Panagsisina iti Sadinoman
Mano a panagdadangadang dagiti tribo, relihion, ken dagiti grupo ti mapaspasamak idi karrugi daytoy a tawen? Kunaenyo kadi nga 4, 7, 9, 13, mabalin a 15 pay? Idi Pebrero, inlista ti The New York Times ti dagup nga 48! Saan a maipabuya iti telebision dagiti ladawan dagiti daradara a bangkay ken madandanagan nga ubbing kadagitoy amin nga 48, ngem pagbalinen kadi dayta ti didigra a kasla saan a pudno kadagiti biktima?
Mammano ti paset ti lubong a sadiay awan ti panagdadangadang. Idiay Nigeria, a sadiay adda agarup 200 a tribo, adda panagamak iti guerra sibil. “Dagita a panagdadangadang,” impadamag ti magasin a Time, “mabalin a pagrarangetenna dagiti tallo a kadadakkelan a tribo—ti Hausa, Ibo ken Yoruba.” Kinunana pay: “Masirsirmata dagiti mangan-anag iti dayta a nalabit mapasamak idiay Nigeria ti napasamak idiay Yugoslavia.”
Ti pagilian ti Liberia iti Makinlaud nga Africa ket rinebbek met ti kinaranggas ti tribo. Maysa a pangulo ti guerilia ket nanggun-od ti panangandingay dagiti tribo a Gio ken Mano tapno padisienda ti presidente, a nagtaud iti tribo a Krahn. Nasurok a 20,000 ti napapatay iti timmaud a guerra sibil, ket ginasut a ribo ti napapanaw.
Idiay Sud Africa, dagiti puraw ken nangisit nagrarangetda gapu iti napolitikaan a panangituray. Ngem saan laeng a dagiti nangisit ken puraw ti agdadangadang. Idi laeng napan a tawen, agarup 3,000 ti napapatay iti panagdadangadang dagiti agriribal a nangisit a grupo.
Idiay Somalia agarup 300,000 ti natay ken minilion ti napukawan ti pagtaengan idi rimsua ti panagdadangadang dagiti pamilia a nagbalin a guerra sibil. Idiay Burundi ken Rwanda, nagrurupak dagiti tribo a Hutu ken Tutsi a nakagapu kadagiti rinibo a natay idi kallabes a tawtawen.
Kasla di agsarday ti panagdadangadang dagiti Judio ken Arabo idiay Israel, iti nagbaetan dagiti Hindu ken Muslim idiay India, ken iti nagbabaetan dagiti Protestante ken Katoliko idiay Ireland. Rimsua met ti kinaranggas ti rasa idi napan a tawen idiay Los Angeles, California, a nangpukaw iti nasurok nga 40 a biag. Sadinoman ti yan dagiti tattao a nagduduma ti rasa, nasionalidad, wenno relihionda, masansan a mapasamak ti narungsot a panagdadangadang.
Masolbar kadi dagiti tao daytoy parikut a panagdadangadang dagiti tribo?
Napinget a Panangikagumaan Dagiti Tao
Usigenyo, kas pangarigan, ti napasamak iti panangikagumaan ti dati a Yugoslavia ken ti dati nga Union Soviet. Idi 1929, nabuangay ti Yugoslavia gapu iti panangikagumaan a pagkaykaysaen iti maymaysa a pagilian dagiti nadumaduma a tribo nga agnanaed idiay makin-abagatan a daya nga Europa. Kasta met, nabuangay ti Union Soviet babaen ti panangtipontipon kadagiti nadumaduma a tattao iti nadumaduma a rasa, relihion, ken nasion. Iti adu a dekada dagitoy dua a pagilian addaanda iti nabileg a sentro a gobierno a mangtengtengngel kadakuada, ket kasla nakasursuron dagiti umilida nga agbiag a sangsangkamaysa.
“Ti mapa dagiti tribo idiay Bosnia sakbay ti gubat, ken kinapudnona ti Yugoslavia sakbay ti gubat, ket kas iti kudil ti jaguar,” inlawlawag ti mabigbigbig a taga Serbia. “Aglalaok dagiti tattao.” Kinapudnona, agarup 15 porsiento kadagiti panagasawa idiay Yugoslavia ket naaramid iti nagbaetan dagiti nadumaduma a tribo. Kasta met laeng ti nabuangay a kasla panagkaykaysa iti panaglalaok dagiti tribo idiay Union Soviet.
Gapuna, adda dakkel a pannakakigtot idi, kalpasan ti adu a dekada iti nalawag a kappia, rimsua ti kinaranggas dagiti tribo. Itatta, kas insurat ti maysa a periodista, “mangar-aramiden [dagiti tattao] ti tsart a manglasinlasin iti dati a Yugoslavia babaen iti rasa, relihion ken nasionalidad.” Ta, idi narbek dagitoy a nabileg a gobierno, nasinasina aya dagitoy a pagilian?
Dagiti Makagapu
Gagangay a saan a guraen dagiti tattao dagiti sabali a tribo. Kas kinuna ti maysa a nalatak a kanta, masapul a ‘maisuroka a naimbag sakbay a magabay, sakbay nga agtawenka ti innem wenno pito wenno walo, a manggura kadagiti amin a tattao a guraen dagiti kabagiam.’ Tuktukoyen daytoy a kanta ti agtutubo nga agasawa a nalawag a mangidumdumada iti rasa. Kaskasdi, sigun iti doktor iti salun-at ti isip a ni Zarka Kovac, dagiti tattao iti dati a Yugoslavia “mammano nga aggiginnurada.” Nupay kasta, pulos a di maawatan no apay a nakaro ti kinaranggas. “Rangrangkayem ti tao a pinataymo tapno dika mabigbig a kailiam dayta,” kinuna ni Kovac.
Nalawag ngarud a ti kasta a pananggura iti rasa ken tribo saan a naisigud a kababalin ti tao. Sinursuruan a naimbag dagiti propagandista ken kabagian, dagiti tattao a manglagip kadagiti napalabas a kinaranggas. Asino ti adda iti likudan amin daytoy? Iti panangawatna kadagiti pagam-amkan ti gubat, natignay ti maysa a negosiante manipud Sarajevo a nagkuna: “Kalpasan ti makatawen a gubat idiay Bosnia patiek a ni Satanas ti mangiturturong iti kasasaad. Minamauyong nga interamente daytoy.”
Nupay adut’ di mamati iti kaadda ni Satanas a Diablo, itudo ti Biblia ti kaadda ti di makita, nabilbileg ngem tao a persona a dakes unay ti epektona iti kababalin ti sangatauan. (Mateo 4:1-11; Juan 12:31) No panunotenyo—ti amin a di nainkalintegan a panangidumduma, gura, ken kinaranggas—nalabit umanamongkayo a talaga a pudno ti Biblia no kunaenna: “Ti managan ti Diablo ken Satanas . . . a mangallilaw iti isuamin a mapagnaedan a daga.”—Apocalipsis 12:9; 1 Juan 5:19.
Adda Pangnamnamaan
No usigentayo ti agdama a riribuk ti lubong, kasla ad-adayo ngem idi ti arapaap a panagkaykaysa ti sangatauan. Ad-adda a pagpeggadan ti kaadda ti tao ti panaglilinnaslas dagiti nasion ken tribo. Ngem, iti tengnga daytoy a sangalubongan a kinasipnget, adda nakaranraniag a namnama. Bayat ti kalgaw ti 1993, maysa a grupo dagiti tattao manipud kadagiti aggugubat a tribo ti nangipakita iti maymaysa a singgalut a nangipalubos kadakuada a mangparmek iti panagdadangadang dagiti tribo ken agtrabaho a sangsangkamaysa buyogen iti ayat ken panagkaykaysa.
Nakalkaldaang, ta daytoy a singgalut ti napaneknekan a masansan a nangsinasina ti sangatauan—ti relihion. Impadamag ti magasin a Time: “No anagem ti aniaman a kinauyong ti tribo, wenno nasionalismo, gagangay a maduktalam a naibugas ti relihion . . . Agbalin a di naasi ken nakarangranggas ti pananggura ti relihion.” Kasta met laeng, kinuna ti India Today: “Ti relihion ti wagayway a nakaparnuayan dagiti karurungsotan a krimen. . . . Parnuayenna ti kasta unay a kinaranggas ken mangdadael unay a puersa.”
Kinapudnona, masansan a ti relihion ti napaneknekan a parikut, saan a solusion. Ngem daytoy a relihiuso a grupo a nadakamat iti ngato—maysa a grupo nga adut’ bilangna—impakitanan a ti relihion mamagkaykaysa, saan a mamagsisina. Ngem asinoda dagiti mangbukel itoy a grupo? Ken apay a tinagiragsakda ti kasta unay a balligi iti di nagballigian dagiti dadduma? Kas sungbat awisendakayo a mangbasa kadagiti sumaganad nga artikulo. Ti panangbasayo mangipaay kadakayo iti baro a panangmatmat iti masakbayan ti sangatauan.
[Picture Credit Line iti panid 3]
Sementerio idiay Bosnia. Haley/Sipa Press