“Ti Siudad nga Aduan Idi iti Tao”

TI Tokyo, São Paulo, Lagos, Mexico City, ken Seoul ket maiyataday iti panangiladawan, nupay saan a dagitoy ti tinukoy ti mammadto ti Biblia a ni Jeremias. Tuktukoyenna idi ti Jerusalem sakbay unay ti pannakadadaelna babaen kadagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P.​—Un-unnoy 1:1.

Iti aglima ket kagudua a bilion a populasion ti lubong, nalaka la a masapulan dagiti siudad nga aduan iti tao. Ti kinadakkelda ti makalkalikaguman idi napalabas a kagudua a siglo. Nupay 7 laeng a siudad iti lubong ti aglima milion dagiti umilina idi 1950, napattapatta a sakbay nga agpatingga ti agdama a siglo, 21 a siudad ti addaanton iti nasurok a sangapulo milion nga umili, agraman dagiti 5 a siudad a nadakamat iti ngato.

Apay a Dimmakkelda Unay?

Nabuangay dagiti dadakkel a siudad idi dagiti taga away immakarda iti siudad tapno agsapul iti panggedanda, ken idi dagiti agindeg iti siudad immakarda manipud iti natao a paset ti siudad tapno agtaeng iti nalawlawa ken nasaysayaat nga aglawlaw, a sadiay mabalinda ti agpapan-agawid kadagiti panggedanda babaen iti kotse, bus, wenno tren. Di nagbayag, dagitoy a kabangibang ti siudad, agraman ti natao a siudad, ti nabuangay kas maysa a metropolitan.

Nagbalin ti dadduma a dadakkel a siudad kas “tin-edyer.” Idi agarup 1325, nabuangay ti Tenochtitlán​—maawagan itan a Mexico City. Idi dimteng dagiti Español idi 1519, ag-300,000 ti populasion daytoy a kabisera ti Imperio ti Aztec.

Nupay kasta, kas ti panaglukmeg dagiti nataengan, dimmakkel met ti dadduma a siudad bayat nga aglabas dagiti tawen. Nabuangay ti Seoul, ti nakaangayan ti Olimpiada idi 1988, sakbay pay ti panawen-Kristiano, ngem ag-50 a tawenen ti napalabas, kakasangapulo laeng iti populasionna ita ti populasionna idi. Ita, pagtaengan daytan ti gistay kakapat ti 43 milion nga agindeg iti pagilian.

Kas ti Seoul, ti nagan a Tokyo kaipapananna met ti “kabisera.” Kinapudnona, ti Tokyo kaipapananna ti “makindaya a kabisera.” Nagbalin a Tokyo ti dati a naganna nga Edo idi 1868, idi naiyakar ti kabisera manipud iti nalalaud a siudad ti Kyoto. Napagtaenganen ti aglawlaw ti Edo sakbay ti panawen-Kristiano, ngem sa la naisaad ti agdama a pundasion ti dakkel a siudad idi 1457, idi a binangon ti maysa a naturay a mannakigubat ti kastiliona sadiay. Kabayatan ti maika-17 a siglo, nabuangay ti siudad, ket idi ngalay ti maika-18 a siglo, nasuroken a sangamilion ti populasionna. Nupay naipadamag a dayta idi ti siudad iti lubong a kaaduan ti naraniag a silawna, di pay la paatiw ti Tokyo agingga ita.

Ti sabali pay a moderno a dakkel a siudad a mangisilsilnag iti kabaruanan a pangallukoyna isu ti São Paulo, Brazil. Gapu iti nalalawa a kalsada ken kabbaro nga agkakangato a patakderna, kasla ubing pay laeng no iti tawenna, nupay daytat’ binuangay dagiti Portugues a misionero a Jesuita idi 1554. Ita a bulan ti Enero, selselebraran dagiti umilina​—dagiti Paulistano​—ti maika-440 nga anibersariona. Bassit pay laeng ti São Paulo agingga idi 1880, idi a ti dakkel a masapulan iti kabbaro nga industria ti kape idiay Brazil ti nangallukoy kadagiti imigrante manipud Europa ket idi agangay manipud Asia.

Adda met paset dagiti Portugues iti pannakabuangay ti dakkel a siudad ti Nigeria. Siempre, sakbay pay a simmangpet dagiti taga Europa idi arinunos ti maika-15 a siglo, ti Lagos ket pagnanaedan idin dagiti Yoruba​—ti maysa kadagiti kaaduan ken karang-ayan a tattao iti tropiko ti Africa sakbay ti tiempo dagiti manangkolonia. Nagdinamag idi ti siudad gapu iti pannakailako dagiti tagabo agingga idi ngalay ti maika-18 a siglo. Idi 1861, nagbalin a kolonia dayta ti Britania, ket idi 1914, daytat’ nagbalin a kabisera ti kolonia idi ti Britania.

“Ti Dakkel Ket Din Makaay-ayo”

Adut’ pagsayaatan ti dakkel. Iti pangkaaduan, no dakdakkel ti siudad, ad-adu ti gundaway dagiti umilina a mangtagiragsak iti narangrang-ay a sosial ken kultural a panagbiag. Narangrang-ay met ti ekonomia, yantangay ad-adu ti panguartaan ken panggedan no dakkel ti populasion. Kas ti nabileg a magneto, dagiti pagrang-ayan iti ekonomia kadagiti siudad allukoyenna dagiti tattao nga agsapsapul iti nanamnam-ay a biag. Ngem no mapaayda a mangsapul kadagiti panggedan ket agtungpalda nga agnaeden iti kaiskuateran, nalabit agpalimos pay ketdin tapno agbiagda, wenno maturogdan iti bangketa, gapu ta dida makasarak iti pagnaedanda, ania ketdin a pannakapaay ken kinadaksanggasat dayta!

Ikalintegan ti magasin a National Geographic a ti dakkel unay ket talaga a dakkel unay, a kunana: “Kadagiti napalabas a tawen, adut’ maallukoy dagiti siudad gapu iti irarang-ayda. Nasayaat idi ti dakkel, ket ipagpannakkel idi dagiti kadadakkelan a siudad ti kinadakkelda iti lubong. Ngem ti dakkel ket din makaay-ayo. Ita, ti panangikagumaan a pagtalinaeden ti pakabigbigan a ‘kadakkelan a siudad iti lubong’ ket naiyarig iti dati nga agkabanuag a graben ti sakitna. Mabalin a maagasan, ngem kasapulanna ti dagus a panangasikaso.”

Nagrigat a lapdan ti kasta unay nga iyaadu dagiti tattao kadagiti siudad. Isu nga iremremedio dagiti dadakkel a siudad ti kasasaadda iti nadumaduma a wagas, nalabit babaen ti panangbangonda iti naintar nga agpapadat’ langada nga apartment, agkakangato a patakder, wenno dadduma pay a kabbaro unay a disenio. Kas pangarigan, padpadasen dagiti agbangbangon a kompania idiay Hapon a bangonen dagiti dadakkel a patakder iti uneg ti daga, a sadiay ti mabalin a pagtrabahuan, paggatangan, ken pagtaengan pay ketdin dagiti riniwriw a tattao. “Saanen nga arapaap ti maysa a siudad iti uneg ti daga,” kuna ti maysa nga opisial iti panagbangon, “namnamaenmi a daytat’ mairingpaston inton apagtapog ti sumaganad a siglo.”

Uray iti pisikal a panangmatmat, ti dakkel ket di kanayon a makaay-ayo. Dumteng​—ken talaga nga umapay​—dagiti didigra iti sadinoman. Ngem no dumtengda kadagiti siudad, ad-adu a biag ken sanikua ti mapukaw. Tapno iyilustrar: Namin-anon a napadasan ti Tokyo dagiti nakaro a didigra, natural man wenno gapuanan-tao. Idi 1657, ag-100,000 ti natay gapu iti uram, idi 1923, kasta met la ti kaadu ti natay gapu iti nagpigsa a ginggined ken uram, ken kakapat ti maysa a milion kabayatan dagiti panangbomba idi arinunos ti Gubat Sangalubongan II.

Makita kadagiti siudad dagiti parikut ti lubong​—ti polusion ken kinabannayat ti trapiko. Dagita a parikut ket nabatad a masarakan idiay Mexico City, a naminsan a nadakamat kas “maysa a pakaibasaran ti pannakadidigra iti siudad.” Aglilinnetlet kadagiti kalsada dagiti nasurok a tallo a milion a kotse. Dagitoy, agraman dagiti paktoria ti nasurok kagudua iti amin nga industria idiay Mexico, ti mangparnuay iti kasta unay a polusion iti kada aldaw, a sigun iti 1984 a report, “ti la panagangesen ket napattapatta a naiyarig iti panagsigarilio iti dua a pakete iti kada aldaw.”

Siempre, saan laeng a ti Mexico City ti kasta. Adda kadi moderno ken nabaknang a siudad nga awanan parikut iti polusion ken kinabannayat ti trapiko? Idiay Lagos, no oras ti panagdardaras, maitutop la unay a maawagan ti trapiko a “go-slow.” Ti siudad saklawenna ti uppat a kadakkelan nga isla; din kabaelan dagiti rangtay manipud iti kabisera ti umad-adu a kotse nga aglilinnetlet kadagiti kalsada, a pakaigapuan iti nakabumbuntog a panagtaray dagiti lugan. Pagpanunotennatayo ti libro a 5000 Days to Save the Planet: “Dandani dumtengen ti tiempo a nasaysayaat payen ti magna.” Dandanin?

Dagiti Nakarkaro Pay a Parikut

Umad-adu dagiti nakaro a parikut a laklak-amen dagiti dadakkel a siudad. Malaksid kadagiti kurang a pagtaengan, sobrat’ estudiantena nga eskuelaan, kurang-doktorna nga ospital, nairaman met dagiti sikolohikal nga aspeto. Kuna ni Dr. Paul Leyhausen, agdindinamag nga Aleman nga ethologist, “nga umad-adu dagiti adda sakit ti isipda ken marigatan a makilangen iti kagimongan, direkta wenno saan a direkta, medio maigapu wenno kangrunaan a maigapu, iti panaglilinnetlet.”

Ipaidam dagiti dadakkel a siudad kadagiti umilida ti kinamannakipagayam, gapu iti iyaadu unay dagiti umilina. Iti tengnga ti ginasut a kaarruba, mabalin a naliday ti maysa nga agindeg-siudad, nga agtarigagay iti gagayyem ken kakadua a dina met masarakan. Napeggad ti pannakaisinsina a parnuayen daytoy a kasasaad aglalo no dagiti agkakailian wenno agkakatribuan ti agkakadua lattan. Dagiti panagduduma ti kasasaad ti biag wenno panangipakita ti panangidumduma​—mapaspasamak man wenno mapampanunot laeng​—makaituggodda iti didigra, kas ti napasamak idiay Los Angeles idi 1992 idi bimtak ti kinaranggas maigapu iti pulí a nakaigapuan ti pannakatay ti nasurok a 50 ken pannakadangran ti 2,000.

Ti kangrunaan a peggad a mainaig iti biag iti siudad isut’ mabalin a panangsingana iti espiritualidad. Nangina ti magatang iti siudad, isu a nalaka laeng a maigamer dagiti agindeg sadiay kadagiti panagagawa iti biag. Awanen ti lugar nga ad-adda a mangsinga kadagiti tattao agingga a maliwayandan dagiti kapatgan ken manayon pategda a bambanag [no di dagiti siudad]. Dita ti pakasarakan iti kaaduan a paglinglingayan​—nasayaat man, dakes, ken naalas. Dayta nga ikakapuy iti espiritualidad ti nakadadaelan ti Jerusalem, ti tinukoy ni Jeremias a siudad nga aduan iti tao.

Kas ti Panangtarimaan iti Eroplano a Madamat’ Panagtayabna

Gapu kadagita a parikut, kuna ti 5000 Days to Save the Planet a “nakaro unay a parikut ti panangipaay iti desente a panagbiag kadagiti agindeg ita kadagiti siudad, malaksid pay kadagiti agindegto iti masanguanan.” Ti laengen panangrisut kadagiti agdama a pakarigatan “ket pakadagsenan unay ti aglawlaw ken kagimongan.” Iti panangmatmatna iti masanguanan, kunana: “Ti panangnamnama a sibaballigi a marisutto dagiti parikut inton mamitlon ti dimmakkelan dagiti siudad ket namnama a dinto mapagteng.”

Talaga a napeggad ti kasasaad dagiti siudad. Ket nangnangruna pay dagiti dadakkel a siudad, gapu iti kadakkelda! Ti parikutda ti nangituggod iti sangatauan iti graben a kasasaadna. Adda pay ngata pangnamnamaan?

Dagiti dadakkel a siudad apektarandatayo. Uray dagiti babassit a siudad impluensiaandatayo, dadduma iti wagas a dakdakkel ngem iti kabaelanda. Kas pangarigan iti daytoy, usigenyo dagiti dadduma pay a siudad a maisalaysayto iti sumaganad a ruarmi.

[Ladawan iti panid 25]

Nagadut’ tao idiay Lagos