Dagiti Tumayab a Bato

NAKAKITAKAY kadin iti layap a gumilap iti langit iti nasayaat panniempona a rabii? Nalabit makakitakayto manen. Sigun kadagiti sientista, dagitoy a paputok ti nakaparsuaan tuntonenda ti desdesda iti tangatang ti daga iti agarup 200,000,000 a daras iti kada aldaw!

Aniada? Dagitoy ti basta tikap a bato wenno metaliko a banag a pagaammo kas meteoroid a nakaranraniag ti lawagda bayat a sumrekda iti atmospera ti daga. Pagaammo kas meteor ti naraniag a raya ti lawag a nayugis manipud langit bayat a mabuya iti daga.

Naan-anay a mauram ti kaaduan a meteoroid sakbay a dumanonda ditoy daga, ngem malasatan ti dadduma ti nakaro a pudot ket makadanonda iti rabaw ti daga. Dagitoy ti pagaammo kas meteorite. Pattapattaen ti sumagmamano a sientista nga inaldaw agarup 1,000 a tonelada daytoy nga agtayab a bato ti maideposito ditoy daga.a

Manmano a mangdangran iti tattao dagitoy a pannakatnag, kangrunaan a maigapu iti kinabassiusit dagitoy nga agtayab a bato. Kinapudnona, pinataud ti kaaduan a meteorite a kas iti kadakkel ti darat ti kaaduan a meteor. (Kitaenyo ti kahon a “Dagiti Bato Manipud Makinruar a Law-ang.”) Ngem dagiti ngay rinibu a daddadakkel a bato nga agtaytayab iti law-ang? Alaentayo, kas pagarigan, daydiay naam-ammo kas Ceres, nga agarup 1,000 kilometro ti diametrona! Sa adda agarup 30 a dadduma a naammuan a batbato nga addaan diametro a nasursurok ngem 190 kilometro. Kinaagpaysuanna, babbabassit a planeta dagitoy a daddadakkel a bato. Awagan ida dagiti sientista kas asteroid.

Kasano ngayen no matnag ditoy daga ti maysa kadagitoy nga asteroid? Daytoy a nabatad a peggad ti maysa a napateg a rason nga adalen dagiti sientista ti asteroid. Nupay kaaduan nga asteroid ti agrikrikus iti nagbaetan ti Mars ken Jupiter, ti dadduma a natunton dagiti astronomo ti aktual gayam a bumallasiw iti pagrikrikusan ti daga. Dakdakkel ti posibilidad ti napeggad a panagdinnungpar gapu iti kaadda ti dadakkel nga abut a kas iti Meteor Crater (pagaammo met kas Barringer Crater) iti asideg ti Flagstaff, Arizona, E.U.A. Maysa kadagiti teoria iti pannakapukaw dagiti dinosaur isut’ napigsa a puersa a nangbalbaliw iti atmospera ket kellaat a napasaran ti daga ti napaut a tiempo ti lamiis a nakatayan dagiti dinosaur.

Mabalin a mangdadael iti sangatauan ti kasta a makadidigra a panagdinnungpar ita. Nupay kasta, ipamatmat ti Biblia a “ti sililinteg tawidennanto ti daga, ket agtaengto kenkuana nga agnanayon.”​—Salmo 37:29.

[Footnote]

[Kahon iti panid 23]

Maysa a Bola nga Apuy iti Videotape

Naisangsangayan ti kinaraniag ken kadakkel ti dadduma a meteor. Pagaammo ida kas bola nga apuy. Idi Oktubre 9, 1992, ti bola nga apuy a naipakita iti retrato iti ngato ti nagparang iti tangatang ti sumagmamano nga estado idiay Estados Unidos. Ti bola nga apuy ket damo a nakita idiay West Virginia ken nagparang iti ngatuen ti 700 kilometrot’ kalawana a disso. Maysa a tedda, nga agdagsen iti agarup 12 kilo, ti naglanding iti maysa a pagparadaan ti kotse idiay Peekskill, Nueva York.

Ti naisangsangayan maipapan iti daytoy a pasamak isut’ pannakapataud ti naraniag a bola nga apuy a nagpaut iti nasurok nga 40 a segundo maigapu iti anggulo a nagnaan ti meteoroid iti atmospera. Daytoy ti nangipalubos iti di napakpakadaan a gundaway a mairekord dayta iti video ket naaramid daytoy manipud iti agarup 14 a nadumaduma a puesto. Sigun iti magasin a Nature, “dagitoy ti damo a pelikula ti bola nga apuy a nakaalaan iti maysa a meteorite.”

Naburak ti bola nga apuy iti agarup 70 a pedaso, a nagparang iti dadduma a videotape kas saggaysat’ pannakaipallatokna a banag a kasla beggang. Nupay maysa laeng a meteorite ti nasarakan manipud iti daytoy a pasamak, patien dagiti sientista a maysa wenno nasursurok a pedaso ti mabalin a simrek iti atmospera ti daga ken natnag iti daga. Dayta laeng ti mabalin a nabati manipud iti dakkel a meteoroid nga iti napalabas, agdagsen iti agarup 20 a tonelada.

[Kahon iti panid 24]

Dagiti Bato Manipud Makinruar a Law-ang

Asteroid: Pagaammo met kas planetoid wenno bassit a planeta. Dagitoy a nagbabattit a planeta ti agrikrikus iti aglikmut ti init. Iregular ti sukog ti kaaduan a mabalin a mangipamatmat a tedtedda ida ti sigud a daddadakkel a banag.

Meteoroid: Medio bassit a tikap ti banag a kasla metal wenno bato nga agkalkallautang iti law-ang wenno matmatnag iti atmospera. Patien ti sumagmamano a sientista a tedtedda manipud kadagiti asteroid ti kaaduan a meteoroid a pinataud ti panagdinnungpar wenno babaen kadagiti tedda ti bato manipud kadagiti nagpukawen a bandus.

Meteor: No sumarut ti meteoroid iti atmospera ti daga, ti pannakairadradna iti angin ti mangpataud iti napalalo a pudot ken naraniag a kolor. Apagbiit a makita daytoy a nagnaanna a nabara ken bumegbeggang a gas kas raya ti lawag iti tangatang. Ti raya ti lawag ti pagaammo kas meteor. Adu ti mangawag iti dayta a layap. Damo a nakita ti kaaduan a meteor iti agarup 100 a kilometroda iti ngatuen ti daga.

Meteorite: No dadduma, nagdakkelan ti meteoroid ta di naan-anay a mapuoran dayta apaman a sumrek iti atmosperatayo, sa matnag iti daga. Meteorite ti pangawag iti kasta a meteoroid. Mabalin a nakadakdakkel ken nadagsen ti dadduma. Agdagsen iti nasurok nga 60 a tonelada ti maysa a meteorite idiay Namibia, Africa. Nasarakan idiay Greenland, Mexico, ken ti Estados Unidos ti sumagmamano a dadakkel a meteorite nga agdagsen iti 15 tonelada wenno nasursurok pay.

[Kahon/Ladawan iti panid 24]

Ni Ida ken ti Bulan a Maladagana

Kabayatan ti pannakaretrato ti asteroid a naawagan iti Ida, adda di nainanama a natakuatan ti lugan a Galileo iti law-ang, iti biahena a nagpa-Jupiter​—ti damo a mapasingkedan a pagarigan ti bulan a mangrikrikus iti maysa nga asteroid. Kas naipadamag iti Sky and Telescope, pattapattaen dagiti sientista a daytoy sukog-itlog a bulan, a napanaganan iti Dactyl, ti addaan iti rukod a 1.6 kilometro por 1.2 kilometro. Agarup 100 kilometro ti panagrikusna manipud iti tengnga ti asteroid nga Ida, a 56 kilometro por 21 kilometro ti rukodna. Ipamatmat dagiti pakabuklan ti infrared a kolorna a ni Ida ken ti bassiusit a bulanna ti paset ti pamilia dagiti asteroid a Koronis, a naipagarup a tikap ti maymaysa, dakkel a bato a binurak ti maysa a dinnungparan idiay law-ang.

[Credit Line]

Retrato ti NASA/JPL

[Ladawan iti panid 25]

1,200 metro iti diametro ken 200 metro ti kauneg ti Meteor Crater iti asideg ti Flagstaff, Arizona, E.U.A.

[Credit Line]

Retrato ni D. J. Roddy ken K. Zeller, U.S. Geological Survey

[Picture Credit Line iti panid 23]

Sara Eichmiller Ruck