Panangmatmat iti Lubong
Kinapanglaw ken ti Aglawlaw
Iti laksid ti irarang-ay ti ekonomia, pagbibiag pay laeng ti nasurok a 1.3 a bilion a tattao iti intero a lubong ti kurang ngem iti dua a doliar iti kada aldaw. Kuna ti report ti UN a saan laeng nga agtultuloy ti kinapanglaw no di ket kumarkaro. Basbassit ita ngem iti napalabas a 20, 30, wenno 40 pay ketdi a tawen ti mategged ti nasurok a maysa a bilion a tattao. Kas resultana, daytoy ti pakaigapuan ti pannakadadael ti aglawlaw, tangay “ti kinapanglaw kalikagumanna ti madagdagus a pannakararit dagiti gameng iti nakaparsuaan a mangupay iti aniaman a napaut-ti-epektona koma a panagregget a mangitalimeng,” kuna ti magasin nga UNESCO Sources. “Iti agdama a kapartak, kurang pay a 50 a tawen ket naan-anay a mapukawton dagiti kabakiran iti Caribe . . . Iti intero a nasion, kumarkaro pay ti kasasaad: Ag-30 a tawen laengen ti panagtalinaed dagiti kabakiran iti Pilipinas, ti Afghanistan ket 16, ken ti Lebanon ket 15 a tawen.”
Ti Kinapeggad ti Panagleddaang
“Dagiti sientista . . . kunada a ti panagleddaang nakaro ti panangdangranna iti puso a kas iti panagsigarilio iti 20 a sigarilio iti kada aldaw,” kuna ti The Times ti London. “Natakkuatan iti uppat a tawen a pannakaadal ti gistay 1,000 a nasurok nga 40 agingga iti 60 a lallaki a taga Finland a ti panagleddaang ket nagresulta iti nakaro a peggad a maaddaanka iti atherosclerosis, wenno panagpuskol dagiti urat.” Impakita ti panagadal a ti kasasaad ti panunot ti tao mabalin a dakkel ti epektona iti salun-at. “Masansan a matakkuatanmi a ti sikolohikal ken emosional a kasasaad adda maaramidanna iti salun-at,” kinuna ni Dr. Susan Everson, a nangidaulo iti panagsirarak. “Masapul a maamiris dagiti doktor a ti kinaawan namnama adda dakes nga epektona ken degdeganna ti sakit. Masapul a maamiris dagiti tattao a no mapukawanda iti namnama ken maldaangda, rumbeng nga agpatulongdan.”
Tawtawen iti Trapiko
Adu nga oras ti mabusbos dagiti agnanaed kadagiti kangrunaan a siudad iti Italia nga agbiahe manipud kadagiti pagtaenganda a mapan iti pagtrabahuan, wenno pageskuelaan sadanto manen agawid. Kasano kapaut? Sigun iti Legambiente, maysa nga asosasion dagiti taga Italia a maseknan iti aglawlaw, mangbusbos dagiti umili iti Naples iti 140 a minuto nga agbiahe iti kada aldaw. Ipapantayon a ti promedio a kawatiwat ti panagbiag ket 74 a tawen, ti taga Naples ket maluginto iti 7.2 a tawen iti panagbiagna gapu iti trapiko. Maluginto iti 6.9 a tawen ti taga Roma, a mangbusbos iti 135 a minuto a panagbiahe iti kada aldaw. Gistay kasta met laeng ti kinadakes ti kasasaad iti dadduma a siudad. Maluginto iti 5.9 a tawen dagiti umili iti Bologna, ken 5.3 a tawen kadagidiay taga Milan, kuna ti periodiko a La Repubblica.
Oras Idiay Makintengnga a Daya
Mabalin a narikut ti panagbalbaliw ti oras idiay Makintengnga a Daya. Ti maysa a pagarigan ket ti Iran nga adu a tawenen a “nangyabante iti pagorasanna iti tallo ket kagudua nga oras ngem iti Greenwich Mean Time imbes nga iti eksakto nga oras, nga isu ti ar-aramiden ti kaaduan a pagilian,” kuna ti The New York Times. “Kas pagarigan, tapno mangngegan ti alas 5 A.M. a damag manipud iti BBC World Service, masapul a lukatam ti radiom no alas 8:30 ket ikagumaam a di ikankano dagidiay nga uni ti kampana iti pagorasan a torre ti Houses of Parliament idiay London a mangkontra iti oras nga agparang iti relom.” Ket nupay inyugalin ti rehion ti di panangusar iti daylight saving time iti napalabas a ngudo ti lawas iti Setiembre, daytoy napalabas a tawen pinagbalin ti Israel dayta a Setiembre 13. Narigat met nga ammuen no ania nga al-aldaw ti ngudo ti lawas. Huebes ken Biernes ti ibilang ti kaaduan a pagilian iti rehion ti Persian Gulf kas ngudo ti lawas. Nupay kasta, Biernes ken Sabado ti ngudo ti lawas idiay Egipto ken kaaduan iti kabangibang a nasion, idinto ta idiay Lebanon ket Sabado ken Domingo. “Ti biahero nga agplano a sumangpet idiay Abu Dhabi, kas pagarigan, iti agmatuon ti Mierkoles, sa ageroplano nga agpa-Beirut iti rabii ti Biernes ti siguradonto a mangtagiragsak iti uppat-aldaw a ngudo iti lawas. Kasapulan laeng a planuen a naimbag ti sobrat’ kinagagetna a trabahador ti panagbiahena,” kuna ti Times.
Danag Para iti Pranses
Nabiit pay a tinabunuan dagiti pannakabagi ti pagpagilian a Pranses ti pagsasaoda ti tallo nga aldaw a komperensia a naangay idiay Hanoi, Vietnam, tapno selebraran “ti kinasapasap ti Pranses,” kinuna ti periodiko ti Paris a Le Figaro. Pranses ti regular a pagsasao ti nasurok a 100 milion a tattao. Iti kangitingitanna idi maika-17 a siglo, Pranses ti lenguahe iti pannakinegosasion idi dagiti nasion iti lubong. “Iti nabingay a Europa, nagpatingga dagiti gubat ken panaglalaban babaen kadagiti tulagan iti talna a naisurat iti Pranses,” kuna ti periodiko. Ngem ita, ti Pranses a lenguahe “ikagkagumaanna nga isapulan ti paglugaranna iti lubong.” Ti saan unayen a pannakausar ti Pranses ti mabalin a gapu iti kinalatak ti Ingles, nangnangruna a kas lenguahe iti pannakinegosio. Iti panagreggetna a mangpabassit iti daytoy a nakaidumaan, pinaregta ti presidente ti Francia ti pannakaitandudo ti lenguahe a Pranses iti information superhighway. Nupay kasta, kinuna ti maysa a politiko, idi inyebkasna ti panagamakna iti masakbayan ti Pranses: “Ti panagusar iti lenguahe a Pranses iti intero a lubong saanna a rubroban ti panaginteres ti publiko, ti warnakan, wenno dagiti politiko. Nalabit nakadkadlaw daytoy a kinaawan interes idiay Francia ngem iti dadduma pay a pagilian.”
Panagregget a Mamagpatingga iti Panagpasuksok
Idiay China, daytat’ huilu; idiay Kenya, kitu kidogo. Us-usaren ti Mexico ti termino nga una mordida; idiay Russia, vzyatka; ket idiay Makintengnga a Daya, baksheesh. Iti adu a pagilian, ti panagpasuksok ket wagas ti panagbiag, ket no dadduma daytat’ kakaisuna a pamay-an ti pannakitransaksion iti negosio, panggun-od iti sumagmamano a masapsapul, wenno panggun-od pay ketdi ti hustisia. Itay nabiit, nupay kasta, 34 a nasion ti nangpirma iti tulagan a panggepna a pagpatinggaen ti panagpasuksok kadagiti transaksion ti negosio iti sangalubongan. Iraman dagitoy ti 29 a miembro ti Organization for Economic Cooperation and Development, agraman ti Argentina, Brazil, Bulgaria, Chile, ken Slovakia. Dagiti kangrunaan a pinansial nga organisasion iti lubong—ti World Bank ken ti International Monetary Fund—ket makipaspaset met kadagiti addang a bumusor iti panagkunniber dagiti opisial. Naipatungpal dagitoy nga addang kalpasan nga impakita ti surbey ti World Bank nga agpaspasuksok ti 40 a porsiento kadagiti negosio iti 69 a pagilian. Insardengen ti dua nga organisasion ti mangted iti pondo kadagiti pagilian a di mangikankano iti panagkunniber.
Uso ti Igges
Ti mopane nga igges ket nabayagen a karaman iti taraon dagiti napanglaw a tattao iti aw-away ti South Africa, a sadiay pagpampannurayanda ida kas gubuayan ti protina. Tangay annak ida ti emperor moth, nagun-odanda ti naganda manipud iti kayo a mopane nga isut’ kankanenda. Iti Abril ken Disiembre, agala dagiti babbai iti igges ket, kalpasan nga inikkatda ti kinarakaranda, ilingtada sada ibilag ida. Ti protina, taba, bitamina, ken calorie-da ket kaasping ti adda iti karne ken ikan. Nupay kasta, ti igges a mopane ket agus-uson a taraon kadagiti restawran idiay South Africa. Nagsaknap metten daytoy nga uso idiay Europa ken Estados Unidos, ket daytoy ti mangpadpadanag kadagiti taga aw-away ti Africa. Apay? Bayat nga umadu dagiti agkalikagum, adda pannakaseknan no makalasatto daytoy a kita ti igges,” kuna ti The Times ti London. “Mapukpukawen ti mopane kadagiti nalalawa a lugar ti Botswana ken Zimbabwe.”
Saanen a Maatur ti Panangdangran ti Panagsigarilio?
Mabalin a permanenten ti pannakadadael dagiti urat gapu iti panagsigarilio, kuna ti nabiit pay a panagadal. Iti The Journal of the American Medical Association, impadamag dagiti managsirarak nga agpadpada a ti panagsigarilio ken ti pannakalang-ab iti asuk ti sigarilio ket permanenten a mangdadael iti ur-urat. Inusig a naimbag ti panagadal iti 10,914 a lallaki ken babbai nga agtawen iti nagbaetan ti 45 ken 65. Dagiti mannigarilio, dati a mannigarilio, di mannigarilio a kanayon a makalang-ab iti asuk ti sigarilio, ken dagiti di mannigarilio a saan a kanayon a makalang-ab iti asuk ti sigarilio ti nairaman iti grupo. Rinukod dagiti managsirarak a nangusar iti ultrasound ti kinapuskol ti kangrunaan nga ur-urat iti tengnged. Naulit dagitoy a panangrukod tallo a tawen kalpasanna.
Kas ninamnama, dagiti kanayon a mannigarilio lallalo nga timmangken dagiti uratda—50 a porsiento iti kaso dagidiay nga, iti promedio, ket inaldaw a nagsigarilio iti sangakaha a sigarilio iti 33 a tawen. Immilet met ti ur-urat dagiti dati a mannigarilio, iti kapartak a 25 a porsiento a naparpartak ngem kadagidiay di mannigarilio—dadduma uray pay 20 a tawen kalpasan a nagsardengda. Dagiti di mannigarilio a makalang-ab iti asuk ti sigarilio ti kimmipet met dagiti uratda a 20 a porsiento nga ad-adu ngem kadagidiay saan a makalanglang-ab. Sigun iti panagadal, mapattapatta a 30,000 agingga iti 60,000 kadagiti matmatay iti kada tawen idiay Estados Unidos laeng ket gapu iti pannakalang-abda iti asuk ti sigarilio.