Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Apay a Saanak Unay a Mannakigayyem?

“Makatubeng ti agbalin a managbabain. Daytat’ nakaam-amak a pakadanagan a masapul a tamingem. Nakaro unay dayta.”​—Richard.a

“Bayat a dumakdakkelak, ti kinamanagbabain ti kangrunaan a problemak. Kas man la addaak iti bukodko a bassit a lubong.”​—18 anyos a ni Elizabeth.

‘ADDA aya pakapilawak? Apay a saanak unay a mannakigayyem?’ Dagitoy kadi ti pasaray iyim-imtuodmo iti bagim? Kas ken Richard a nadakamat iti ngato, mabalin nga agnerbios wenno madanaganka no adda damdamo a maam-ammom. Mabalin nga agaripapaka kadagiti tattao nga addaan autoridad. Wenno nalabit madanaganka unay no ania ti makuna ti dadduma kenka isu a dika makatimek no maikkanka iti gundaway a mangyebkas iti rikrikna wenno opinionmo. “Talaga a marigatanak nga umasideg ken makisarita kadagiti diak unay am-ammo,” binigbig ti agtutubo a ni Tracey.

Ania ngamin aya ti makagapu kadagita a rikna? Ti panangtarus iti problema mabalin nga isu ti umuna a pamuspusan a pangparmek iti dayta. (Proverbio 1:5) Kastoy ti kinuna ti maysa a babai: “Pulos a diak ammo idi no apay nga alusiisenak no makipulapolak. Ngem ita ta ammokon no ania ti problemak, marisutko dayta.” Isu a kitaentayo ti sumagmamano a rason no apay a mabalin a marigatan ti dadduma nga agtutubo nga agbalin a mannakigayyem.

Ti Problema a Kinamanagbabain

Nalabit ti kangrunaan a rason isu ti kinamanagbabain. Nupay masansan a tagtagiragsaken ti mannakigayyem nga agtutubo ti nadumaduma a pannakipagayam, ti managbabain, nakayakay nga agtutubo mabalin a mariknana nga isut’ naliday ken naiputputong. “Bayat a dumakdakkelak, ti kinamanagbabain ti kangrunaan a problemak,” kuna ti 18 anyos a ni Elizabeth. “Kas man la addaak iti bukodko a bassit a lubong.” Malagip ni Diane dagiti pakasikoranna idi umuna a tawenna iti haiskul. “Diak kayat a madlawdak. Adda maestrak idi a nangdamag kadakami no kasano kapateg ti agbalin a popular. Iti eskala a sero agingga iti lima, ti sero kaipapananna ti saan a pulos a napateg ket ti lima kaipapananna ti napateg. Lima ti immarka dagiti amin a popular a babbalasitang idiay eskuelaan. Sero ti immarkak. Para kaniak, ti kinamanagbabain ket dandani buteng iti panagbalin a popular. Dimo kayat ti agpadlaw wenno agbalin a sentro ti atension agsipud ta kaamakmo a nalabit didaka magustuan dagiti sabsabali.”

Siempre, ti panagannayas a medio agbain ket saan nga interamente a dakes. Ti nainaig unay iti kinamanagbabain isu ti kinapakumbaba​—ti pannakaammotayo kadagiti limitasiontayo. Kinapudnona, balbalakadannatayo ti Biblia a ‘magnatayo a sipapakumbaba iti Diostayo.’ (Mikias 6:8) Mabalin a nalaklaka a pakibagayan ti napakumbaba wenno medio managbabain ngem iti natangsit, agresibo, wenno narigat a maay-ayo. Ket nupay agpayso nga adda “panawen ti panagsao,” adda met “panawen ti panagulimek.” (Eclesiastes 3:7) Mabalin a saan a marigatan dagiti managbabain nga agulimek. Agsipud ta agannayasda nga agbalin a ‘nasiglat maipapan iti panagdengngeg ken nainayad maipapan iti panagsao,’ masansan nga apresiaren ida dagiti dadduma kas nasayaat a managimdeng.​—Santiago 1:19.

Ngem masansan a nakaul-ulimek, managbabain, wenno naimaim ti maysa nga agtutubo nga uray la marigatan a makigayyem. Ket iti dadduma a nalabes a kasasaad, ti kinamanagbabain ket mabalin a mangpatanor iti awagan ti maysa a mannurat a “kita ti neurotiko a panangibalud iti bagi”​—sosial a panangiputputong.​—Proverbio 18:1.

Kinamanagbabain​—Gagangay a Problema

No managbabainka, bigbigem a gagangay unay a problema dayta. Iti maysa a panagadal iti kabibiag dagiti estudiante iti haiskul ken kolehio, “82 a porsiento kadagiti estudiante ti nangibilang iti bagida kas managbabain iti sumagmamano a paset ti panagbiagda.” (Adolescence, ni Eastwood Atwater) Ti kinamanagbabain ket maysa a problema ti dadduma uray idi panawen ti Biblia. Dagiti nalalatak a lallaki a kas kada Moises ken Timoteo mabalin a nakidangadangda iti dayta.​—Exodo 3:11, 13; 4:1, 10, 13; 1 Timoteo 4:12; 2 Timoteo 1:6-8.

Usigem ni Saul, ti immuna nga ari iti kadaanan a nasion ti Israel. Gagangay a natured a lalaki ni Saul. Idi napukawan ni tatangna iti maysa a pangen dagiti animal, situtured a napan nagbirok ni Saul. (1 Samuel 9:3, 4) Ngem idi nadutokanen nga ari ti nasion, kellaat a nagbain. Imbes a sanguen ni Saul ti agdirdir-i a bunggoy, napan ketdi naglemmeng iti tengnga dagiti gargaret!​—1 Samuel 10:20-24.

Mabalin a kasla nakaskasdaaw ti kasla kurang a panagtalek ni Saul iti bagina. Ngamin, isut’ deskribiren ti Biblia kas nataer, guapo a baro. Ket no, “manipud iti abagana ken agpangato nataytayag idi ngem iti uray asinoman nga umili”! (1 Samuel 9:2) Kanayonanna, impasigurado ti mammadto ti Dios ken Saul a bendisionan ni Jehova ti panagturayna kas ari. (1 Samuel 9:17, 20) Nupay kasta, saan a natalged ti panagrikna ni Saul iti bagina. Idi naibaga kenkuana nga agbalinton nga ari, kastoy ti sipapakumbaba nga insungbatna: ‘Saan aya a siak ti maysa a Benjamita, ti kabassitan kadagiti kaputotan ti Israel? Ket ti pamiliak ti kabassitan kadagiti amin a pamilia ti kaputotan ni Benjamin? Apay-apay ngarud a sawem kaniak ti kastoy?’​—1 Samuel 9:21.

No ti maysa a kas ken Saul ket mabalin nga agkurang ti panagtalekna iti bagina, saan ngarud a pakasdaawan a nalabit pasaray agkurang met ti panagtalekmo iti bagim. Kas agtutubo, addaka iti tiempo ti biag a sidadaras nga agbalbaliw ti bagim. Mangrugrugika pay laeng nga agsursuro no kasano ti agtignay iti lubong dagiti adulto. Natural laeng ngarud a no dadduma, medio mabain wenno di natalged ti panagriknam. Kastoy ti insurat ni Dr. David Elkind iti magasin a Parents: “Kabayatan ti nasapa a paset ti kinaagtutubo, adda tiempo a managbabain ti kaaduan nga agtutubo, no mapatanorda ti ibilangko a madardarepdep a tallaong​—ti panamati a buybuyaen ida dagiti sabsabali ken makumikomda iti langa ken tigtignayda.”

Tangay dagiti agtutubo ket masansan nga ipato dagiti kapatadanda sigun iti langada, adu ti madukotan maipapan iti langada. (Idiligmo ti 2 Corinto 10:7.) Ngem saan a nasayaat ti napalalo a pannakaseknan iti langa. Malagip ti maysa nga agtutubo a babai idiay Francia nga agnagan Lilia ti mismo a kapadasanna iti daytoy a banag: “Adda idi problemak a kas iti problema ti adu nga agtutubo. Addaanak kadagiti acne​—kamuro! Dimo maitured nga asitgan dagiti sabsabali agsipud ta madukotanka iti itsuram.”

Rumikrikut a Kasasaad

Agsipud ta masansan a di umiso ti impresion ti sabsabali kadagiti managbabain a tattao, mabalin a nalakada a masiluan iti siklo ti panagputputong. Kastoy ti kunaen ti libro nga Adolescence: “Ad-adda a marigatan dagiti managbabain nga agtutubo a makigayyem agsipud ta masansan a negatibo ti panangmatmat ti sabsabali kadakuada. Masansan a dagiti managbabain ket maibilang a nakayakay, makauma, saan a makapainteres, nakababbaba, di mannakigayyem, ken suplado. No umiso ti pannakatratoda, mabalin nga ad-adda a mariknada a naiputputong, malidliday, ken malmaldaangda.” Sigurado a daytoy ti mamagbalin kadakuada a lalo a managbabain, ket siempre, daytoy ti lallalonto laeng a mangpasingked iti di umiso nga impresion nga isuda ket suplado wenno nakapangpangas.

Siempre, tangay maysaka a “bubuyaen iti teatro iti lubong” kas Kristiano, masapul a maseknanka maipapan iti impresion nga ipakpakitam kadagiti sabsabali. (1 Corinto 4:9) Liklikam kadi ti makipinnerreng no makisarsaritaka kadagiti sabsabali? Ipadlaw kadi ti posturam ken tigtignaymo a dimo kayat ti madisturbo? No kasta, panunotem a mabalin a di umiso ti panangipapan kenka dagiti sabsabali isu a likliklikandaka. Daytoy ti ad-adda laeng a mangparigat iti pannakigayyemmo.

Ti Dadduma Pay a Banag

Ngem ti panagbuteng a mapaay ti maysa pay a gagangay a parikut. Pudno, normal laeng ti medio agamak wenno bumdeng no adda ar-aramidem a kabarbaro, a dimo pay pulos napadasan. Ngem aglablabes ti dadduma nga agtutubo iti daytoy a benneg. Kas maysa nga agtutubo, awagan ni Gail ti bagina kas tao nga adda phobia-na a makipulapol. Kastoy ti kunana: “Diak sumungbat iti klase. Ket masansan a maibaga kadagiti nagannak kaniak dagiti komento a kas iti, ‘Dina itayag ti imana. Saan nga agsao.’ Para kaniak, alusiisennak ken madanaganak unay a mangaramid iti dayta. Ammoyo, uray ita, marigatanak pay laeng a mangaramid iti kasta.” Mabalin a makadangran ti panagbuteng a mapaay. “Madanaganak di la ket ta agkamaliak,” kuna ti maysa nga agtutubo nga agnagan iti Peter. “Talaga a diak masierto ti ar-aramidek.” Ti naulpit a panangsuron ken panangbabalaw dagiti kapatadan ti mabalin a mangpakaro kadagiti personal a panagamak ken pakaigapuan ti manayon a pannakadadael ti panagtalek ti maysa nga agtutubo iti bagina.

Ti maysa pay a gagangay a problema isut’ di kinalaing a makilangen. Nalabit bumdengka a makiam-ammo iti tao a damdamo a makitam, gapu la ngamin ta dimo ammo no ania ti ibagam. Mabalin a masdaawka a makaammo nga uray dagiti natataenganen ket pasaray maalumiimda a makipulapol. Kastoy ti kunaen ti maysa a negosiante nga agnagan Fred: “Iti negosio, kabesadok ti talaga a paglaingak. No bin-ig a negosio laeng ti pagsasaritaan, diak bumdeng a mangipakita iti nasayaat nga impresion. Ngem no makitungtongakon kadagiti isu met la a tattao, bumdengak, di la ket ta ibilangdak a makapauma wenno nakaporpormal wenno teknikal unay wenno saan unay a makapainteres.”

Managbabainka man, maam-amak, wenno maalumiimka laeng a makipulapol, pagimbagam no ammuem no kasano ti agbalin nga ad-adda a mannakigayyem. Parparegtaen ti Biblia dagiti Kristiano a ‘lumawada’ ket makiam-ammoda kadagiti sabsabali! (2 Corinto 6:13) Ngem kasano a maaramidam dayta? Daytoy ti maisalaysay iti masakbayan a ruar.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti managbabain ket masansan a maipagarup a nakayakay

[Ladawan iti panid 26]

Ti panagamak a mapaay ti makagapu a saan a mannakipulapol ti dadduma nga agtutubo