Ti Kadi Siensia ti Mangagas iti Lubong?

TI KADI moderno a siensia ti mangagas iti lubong? Ipatuldo kadi dagiti padto ti Isaias ken Apocalipsis nga addanto tiempo a ti tao a mismo ti makayeg iti maysa a lubong nga awanan iti sakit? Dadduma ti mangibaga a saan nga imposible a mapasamak daytoy gapu ta adun ti nagapuanan maipapan iti pannakaaywan ti salun-at.

Dagiti gobierno ken pilantropo, makitintinnulongdan iti United Nations iti awan kaaspingna a kampania tapno maikkat ti sakit. Ti pannakabakuna dagiti ubbing kadagiti napanglaw a pagilian ti maysa kadagiti nagtitinnulonganda. Sigun iti United Nations Children’s Fund, no maragpat dagiti pagilian ti kalatda, “inton 2015, nasurok a 70 milion nga ubbing nga agnanaed kadagiti kapanglawan a pagilian ti mabakunaan iti kada tawen tapno masalaknibanda manipud kadagiti sumaganad a sakit: sarut, kamuras, tetano, uyek a kelkelen, polio, diphtheria, rubella, yellow fever, haemophilus influenzae type B, hepatitis B, rotavirus, pneumococcus, meningococcus, ken Japanese encephalitis.” Maipapaalagad met dagiti kangrunaan nga addang ti panangannad iti salun-at, kas iti pananggun-od iti nadalus a danum, nasustansia a taraon, ken ti pannakaisuro iti personal a kinadalus.

Ngem saan laeng a dagiti simple a pannakaaywan ti salun-at ti tartarigagayan dagiti sientista. Mangar-aramid ti moderno a teknolohia iti adu a panagbalbaliw iti pamay-an ti panangagas. Naipadamag nga iti kada agarup walo a tawen, agdoble ti medikal a pannakaammo dagiti sientista. Dagiti sumaganad ti sumagmamano laeng kadagiti kaudian a naaramidan ti teknolohia ken dagiti kalat a mangikkat iti sakit.

◼ X-ray imaging Iti nasuroken a 30 a tawen, us-usaren dagiti ospital ken doktor ti maawagan a CT scan wenno computed tomography. Mangaramid dagiti CT scanner iti ladawan ti uneg ti bagitayo a mangipakita iti kangato, kaakaba, kaatiddogna. Makatulong dagitoy a ladawan tapno makita no adda sakit wenno makadangran a banag a tumubtubo iti uneg ti bagitayo.

Nupay adda panagsusupiat maipapan kadagiti peggad ti pannakaisarang iti radiasion, optimistiko dagiti doktor maipapan iti pagimbagan daytoy a sumaysayaat a teknolohia. Kastoy ti kuna ni Michael Vannier, maysa a propesor iti radiology idiay University of Chicago Hospital: “Iti napalabas a sumagmamano laeng a tawen, talaga a nakaskasdaaw ti kapartak ti irarang-ay.”

Naparpartak itan dagiti CT scanner, nalawlawag ti maalada a ladawan, ken nalaklakan. Ti kinapartak ti kabaruan a pamay-an ti panangsukimat babaen ti scanner ti maysa a napateg a pagimbaganna. Nangnangruna a napateg daytoy no puso ti masuksukimat. Gapu ta kanayon nga agbitik ti puso, nalidem ti adu a ladawan ti X-ray, isu a saan a mabasa a naimbag. Ngem kas ilawlawag ti magasin a New Scientist, dagiti kabbaro nga scanner “rikusenda ti bagi iti kakatlo laeng ti maysa a segundo, naparpartak ngem iti bitik ti puso,” isu a nalawlawag dagiti ladawan.

Gapu iti tulong dagiti kabaruan nga scanner, saan laeng a makita dagiti doktor dagiti detalye iti uneg ti bagi no di ket masukimatda met dagiti mapaspasamak a kemikal a proseso iti maysa a paset ti bagi. Gapu iti daytoy, mabalin a matakuatan ti mangrugrugi pay laeng a kanser.

◼ Robotic surgery Saan laeng a dagiti sarsarita maipapan iti siensia ti pakadakamatan dagiti sopistikado a robot no di ket maaramatda met iti panangagas. Rinibribun dagiti naopera babaen ti tulong dagiti robot. No dadduma, agusar dagiti siruhano iti remote control no agoperada tapno maiturongda dagiti takiag ti sumagmamano a robot. Addaan dagitoy a takiag kadagiti scalpel, kartib, kamera, paglanang, ken dadduma pay nga instrumento a pagopera. Babaen daytoy a teknolohia, nakaskasdaaw ti kinaeksakto ti panagopera dagiti siruhano kadagiti komplikado unay nga operasion. Impadamag ti magasin a Newsweek a “dagiti siruhano a nangusar iti kastoy a pamay-an, natakuatanda a saan unay a naut-ot ken nadara ti operasion, basbassit ti komplikasion, ken naparpartak ti panagimbag dagiti pasiente ngem kadagidiay limmasat iti kadawyan a panagopera.”

◼ Nanomedicine Ti nanomedicine ket panangagas babaen ti nanotechnology. Ti met nanotechnology ket siensia ti panangusar ken panangpataud kadagiti mikroskopiko a bambanag. Ti pangrukod a mausar iti daytoy a teknolohia ket maawagan iti nanometer, kakamaysa a bilion iti maysa a metro.a

Tapno ammom no kasano kabassit dayta a rukod, agarup 100,000 nanometer ti kapuskol ti panid a basbasaem, ti buok ti tao agarup 80,000. Agarup 2,500 nanometer ti diametro ti maysa a nalabaga a selula ti dara. Agarup 1,000 nanometer ti kaatiddog ti maysa a bakteria, ken agarup 100 nanometer ti kaatiddog ti maysa a virus. Ti diametro ti DNA iti bagim ket 2.5 nanometer.

Mamati dagiti mangitantandudo iti daytoy a teknolohia nga iti asidegen a masanguanan, makaaramid dagiti sientista kadagiti nagbabassit nga instrumento a pagopera iti uneg ti bagi ti tao. Masansan a matuktukoy dagitoy a nanomachine. Addaan dagitoy babassit a robot kadagiti mikroskopiko a computer a nadisenio a mangaramid kadagiti espesipiko a bilin. Nakaskasdaaw ta maaramid dagitoy a komplikado unay nga instrumento babaen kadagiti paset a saan a lumbes iti 100 nanometer. Daytoy ket 25 a daras a basbassit ngem iti diametro ti maysa a nalabaga a selula!

Gapu ta nagbabassit dagitoy, manamnama nga addanto aldaw a makalasatda kadagiti nagbabassit nga urat tapno mangted iti oksihena kadagiti selula nga agkurang iti dara. Ikkatenda dagiti nakasullat kadagiti urat ken dagiti kasla keggang kadagiti selula ti utek. Biroken ken dadaelenda pay dagiti virus, bakteria, ken dadduma a makaimpeksion. Mausar met dagitoy nagbabassit a makina nga agitulod iti agas kadagiti espesipiko selula.

Namnamaen dagiti sientista a nalaklaka a mailasin ti kanser babaen ti tulong ti nanomedicine. Kastoy ti kinuna ni Dr. Samuel Wickline, maysa a propesor iti medisina, pisika, ken biomedical engineering: “Dakkel ti namnama a nasapsapa a matakuatan dagiti mangrugrugi a kanser ken maagasanda iti nasamay nga agas iti nagtubuan ti tumor, ken basbassit dagiti makadangran nga epektona.”

Nupay kasla maysa laeng daytoy nga arapaap iti masanguanan, dakkel ti namnama ti sumagmamano a sientista a posible ti nanomedicine. Namnamaen dagiti nalalaing a managsukisok a mangilunglungalong iti daytoy a pamay-an ti panangagas nga iti sumaganad a dekada, mausarton ti nanotechnology a mangtarimaan ken mangurnos iti pakabuklan dagiti molekula kadagiti sibibiag a selula. Kastoy ti kuna ti maysa a mangitantandudo iti daytoy: “Gapu iti nanomedicine, awanton ti dandani amin a kadawyan a sakit a napasaran iti maika-20 a siglo, ti dandani amin nga ut-ot ken panagsagaba, ken maparang-ay pay dagiti abilidad ti tao.” Uray pay ita ipadpadamag dagiti sientista a naballigi ti panangusarda iti nanomedicine kadagiti animal iti laboratorio.

◼ Genomics Naawagan iti genomics ti panangadal iti kasasaad ti gene. Tunggal selula iti bagi ket addaan iti adu a paset a napateg iti biag. Maysa kadagitoy ti gene. Tunggal maysa kadatayo ti addaan iti agarup 35,000 a gene a mangpataud iti kolor ken kapuskol ti buok, iti kolor ti kudil ken mata, katayag, ken dadduma pay a langatayo. Napateg met ti gene-tayo no maipapan iti pannakabukel dagiti makin-uneg nga organo ti bagitayo.

No nadangran dagiti gene, maapektaran met ti salun-attayo. Kinapudnona, ibaga ti dadduma a managsukisok a ti di umiso a panagandar dagiti gene isu ti pakaigapuan iti amin a sakit. Natawidtayo kadagiti dadakkeltayo ti dadduma nga addaan depekto a gene. Dadduma a gene ti nadadael gapu iti pannakaisarangda kadagiti makadangran a bambanag iti aglawlawtayo.

Namnamaen dagiti sientista nga iti mabiiten, mailasindan dagiti gene a mabalin a pagtaudan ti sakit. Iti kasta, mabalin a maammuan dagiti doktor no apay a dakdakkel ti posibilidad nga agkanser ti dadduma a tattao wenno apay a nakarkaro ti kanser ti sumagmamano ngem ti dadduma. Babaen ti genomics, maammuan met no apay nga epektibo ti maysa nga agas kadagiti sumagmamano a pasiente ngem saan met kadagiti dadduma.

Ti umiso nga impormasion a maammuan iti espesipiko a gene ti mabalin a pangibasaran iti maawagan a personal a panangagas. Ania ti magunggonam iti daytoy a teknolohia? Ti ideya a personal a panangagas ipamatmatna a dayta ket mabalin nga ibagay iti naisangsangayan a kasasaad ti gene ti maysa a tao. Kas pagarigan, no ipakita ti gene a sigurado nga agsagabaka iti maysa a kita ti sakit, makita dagiti doktor dayta sakbay pay nga agparang ti aniaman a sintoma. Kuna dagiti mangitantandudo iti dayta a mabalin pay ketdi a mamimpinsan a malapdan ti itataud ti sakit babaen ti umiso a pannakaagas, taraon, ken panangbalbaliw iti kababalin.

Dagiti gene ti bagim pakdaaranna met dagiti doktor no saan a maibagay kenka ti maysa nga agas. Daytoy nga impormasion ti mangisuro kadagiti doktor iti umiso a kita ken kaadu ti agas a kasapulam. Kastoy ti impadamag ti The Boston Globe: “Inton 2020, mabalin a nasaysayaatton ti epekto [ti personal a panangagas] ngem iti pagarupentayo ita. Mapataudto dagiti agas a naibatay iti gene a nairanta iti maysa a tao para iti diabetes, sakit ti puso, Alzheimer’s disease, nakaro a sakit ti isip (schizophrenia), ken dadduma pay nga an-anayen a pakatayan ti adu iti kagimongantayo.”

Dagiti nadakamat a teknolohia ket pagarigan laeng kadagiti kayat nga ibanag ti siensia iti masanguanan. Agtultuloy ti awan kaaspingna a panagrang-ay ti medikal a pannakaammo. Ngem bigbigen dagiti sientista a dida kabaelan nga ikkaten a naan-anay ti sakit iti agdama. Adu pay dagiti lapped a kasla di maparmek.

Dagiti Kasla Di Maparmek a Lapped

Mabalin a nabannayat ti panangikkat kadagiti sakit gapu iti aramid dagiti tattao. Kas pagarigan, kuna dagiti sientista a ti panangdadael ti tao iti narikut a panagnanaig dagiti organismo iti natural nga aglawlawda (ecosystem) ti nakaigapuan dagiti baro ken napeggad a sakit. Iti interbiu ti magasin a Newsweek, kastoy ti inlawlawag ti presidente iti Wildlife Trust a ni Mary Pearl: “Sipud idi ngalay ti dekada 1970, rimsua ti nasurok a 30 a baro a sakit, agraman ti AIDS, Ebola, Lyme disease ken SARS. Kaaduan kadagitoy ti mapapati a nayakar iti tao manipud kadagiti animal.”

Kasta met, manmanon ti pannangan dagiti tattao iti nateng ken prutas ken ad-adun ti ipaunegda nga asukar, asin, ken taba dagiti karne. Daytoy ken ti manmanon a panagtrabaho ken dadduma pay a di makapasalun-at a bisio nangpataudda kadagiti sakit mainaig iti puso. Umad-adu met ti agsigarilio isu nga iti intero a lubong nagadu ti agsakit ken matay. Kada tawen agarup 20 milion ti nakaro a madangran wenno matay gapu iti aksidente iti lugan. Adu a sabsabali pay ti matay ken mabaldado gapu iti gubat ken dadduma a kinaranggas. Nagadu pay ti agsakit gapu iti arak wenno panagdroga.

Kinaagpaysona, aniaman ti makagapu, ken uray adda adelantado a medikal a teknolohia, agtultuloy latta ti panangparigat ti sumagmamano a sakit. Sigun iti World Health Organization (WHO), ‘nasurok a 150 milion ti agsagaba iti depression, agarup 25 milion iti nakaro a sakit ti isip (schizophrenia), ken 38 milion iti kissiw.’ Nagadu met ti agsagsagaba iti HIV/AIDS, panagtakki, malaria, kamuras, pulmonia, ken sarut, a pakatayan ti nagadu nga ubbing ken agtutubo.

Adda pay sumagmamano a kasla di maparmek a lapped iti pannakaikkat ti sakit. Ti dua a dadakkel a lapped isu ti kinapanglaw ken di umiso a panangituray. Sigun iti nabiit pay a report ti WHO, mabalin a naispal koma ti nagadu a natay iti makaakar a sakit no inasikaso koma ti gobierno ken umdas ti pundo.

Makatulong kadi ti pannakaammo iti siensia ken ti nakaskasdaaw nga irarang-ay ti medikal a teknolohia tapno maparmek dagitoy a lapped? Mabiit kadin a makitatayo ti maysa a lubong nga awanan iti sakit? Ipapantayon nga awan ti nalawag a pakakitaan kadagiti immuna a nadeskribir. Nupay kasta, sungbatan ti Biblia daytoy a saludsod. Isalaysay ti sumaganad nga artikulo no ania ti ibaga ti Biblia maipapan iti namnama iti masanguanan inton maawanen ti sakit.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 7]

X-ray imaging

Ti nalawlawag, umiso a ladawan ti bagi ti tao ket mabalin a makatulong iti nasapa a pannakailasin ti sakit

[Credit Lines]

© Philips

Siemens AG

Robotic surgery

Dagiti robot nga addaan kadagiti instrumento a pagopera tulonganda dagiti doktor a mangaramid kadagiti komplikado nga operasion a di nakappapati ti kinaeksaktona

[Credit Line]

© 2006 Intuitive Surgical, Inc.

Nanomedicine

Babaen kadagiti inaramid ti tao a mikroskopiko nga instrumento, kabaelan dagiti doktor nga agasan ti sakit a makita iti selula. Ipakita daytoy a ladawan ti ideya ti artist kadagiti babassit nga instrumento wenno nanomachines a mabalin a mangtulad iti trabaho dagiti nalabaga a selula ti dara

[Credit Lines]

Artist: Vik Olliver (vik@diamondage.co.nz)/ Nangdisenio: Robert Freitas

Genomics

Babaen ti panangadal iti kasasaad ti gene ti maysa a tao, namnamaen dagiti sientista a mailasin ken maagasan ti sakit uray sakbay pay a marikna ti pasiente dagiti sintoma

[Credit Line]

Dagiti chromosome: © Phanie/ Photo Researchers, Inc.

[Kahon iti panid 8, 9]

Innem a Di Naparmek a Kabusor

Agtultuloy ti awan kaaspingna nga irarang-ay iti medikal a pannakaammo ken kadagiti mainaig a teknolohia. Ngem agtultuloy latta ti panagsagaba dagiti tattao iti makaakar a sakit. Agingga ita, di pay naparmek dagiti makapapatay a sakit.

HIV/AIDS

Agarup 60 a milion ti naakaran iti HIV, ken agarup 20 a milion ti natay iti AIDS. Adda lima a milion a kabbaro a naakaran idi 2005 ken nasurok a tallo a milion ti natay iti sakit mainaig iti AIDS. Karaman kadagita ti nasurok a 500,000 nga ubbing. Saan a naipaayan iti umno a pannakaagas ti kaaduan kadagiti biktima ti HIV.

Panagtakki

Gapu ta agarup uppat a bilion ti agsagsagaba iti kasta iti tinawen, natukoy dayta kas maysa a kangrunaan a mammapatay kadagiti napanglaw. Agtaud dayta iti nadumaduma a makaakar a sakit a mabalin a maisaknap babaen ti narugit a danum wenno taraon wenno saan a kinadalus. Dagitoy nga impeksion ti pakatayan ti nasurok a dua a milion.

Malaria

Agarup 300 a milion ti agsakit iti malaria iti tinawen. Kada tawen, agarup maysa a milion ti matay, ket adu kadakuada ti ubbing. Idiay Africa, maysa nga ubing ti matay iti malaria iti kada agarup 30 a segundo. Sigun iti World Health Organization (WHO), “awan pay ti natakuatan ti siensia a giddato ken naan-anay a makaagas iti malaria ket adu ti agduadua nga addanto matakuatan nga agas.”

Kamuras

Idi 2003, nasurok a 500,000 a tattao ti natay iti kamuras. Nalaka a makaakar ti kamuras, ket dayta ti kangrunaan a pakatayan dagiti ubbing. Agarup 30 a milion ti agkamuras iti kada tawen. Kasla di nakappapati, ta magun-odanen iti napalabas nga 40 a tawen ti nasamay ken nalaka a bakuna a manglapped iti kamuras.

Pulmonia

Ad-adu nga ubbing ti matay iti pulmonia ngem iti aniaman a sabali a makaakar a sakit, kuna ti WHO. Iti kada tawen, matay iti pulmonia ti agarup dua a milion kadagiti awan pay lima ti tawenna nga ubbing. Kaaduan kadagiti natay ket taga-Africa ken Makin-abagatan a daya nga Asia. Iti adu a paset ti lubong, saan a makapagpaagas dagiti biktima gapu ta saanda a maawat kadagiti pagpaagasan.

Sarut

Idi 2003, ti sarut (TB) ti nakatayan ti nasurok a 1,700,000 a tattao. Dagiti opisial iti salun-at maseknanda unay iti itataud dagiti mikrobio a naandur iti agas ti sarut. Dadduma a mikrobio ti makaandur iti amin a kasayaatan a pangagas iti sarut. Dagiti naandur a mikrobio ti sarut ket agtaud kadagiti pasiente a saan a naaywanan a naimbag ken di naturpos ti panagtomarda iti agas.

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

Umad-adu Dagiti Alternatibo a Pamay-an ti Panangagas

Adu a klase ti panangagas ti saan a bigbigen dagiti doktor. Dagitoy ti maawagan kas tradisional a panangagas ken alternatibo a panangagas. Kadagiti saan a narang-ay a pagilian, kaaduan a tattao ti agpannuray iti tradisional a panangagas para iti salun-atda. Kadagiti napanglaw a pagilian, adu ti saan a makabael nga agpaagas kadagiti doktor, ngem ti dadduma kaykayatda ti tradisional a panangagas.

Umad-adu met dagiti alternatibo a pamay-an ti panangagas kadagiti nabaknang a pagilian. Karaman kadagiti nalatak a kita ti alternatibo a panangagas ti acupuncture, chiropractic, homeopathy, naturopathy, ken agas a mulmula. Dadduma kadagitoy a panangagas ti inadal ti siensia ket nakitada a makaagasda met iti sumagmamano a sakit. Ngem saan a naan-anay a napaneknekan ti kinasamay ti dadduma a pamay-an. Gapu iti kinalatak dagiti alternatibo a pamay-an ti panangagas, rimsua ti sumagmamano a parikut maipapan iti kinatalged. Ngamin, iti adu a pagilian, awan ti linteg a mangiwanwan kadagita a pamay-an ti panangagas. Daytoy ti mangpataud iti makadangran a panagusar iti agas nga awan ti reseta ti doktor, peke a produkto, ken panangagas dagiti erbolario. Dagiti gagayyem ken kakabagian nga awan pannakaammoda iti panangagas, nupay naimbag met ti panggepda, ti masansan a mangipakat kadagita a pamay-an ti panangagas. Dagitoy ti nakaigapuan dagiti dakes nga epekto ken dadduma pay a peggad ti salun-at.

Iti sumagmamano a pagilian nga addaan iti linteg maipapan iti daytoy, bigbigen ken irekomenda pay ti gunglo dagiti doktor ti alternatibo a pamay-an ti panangagas. Kaskasdi, awan ti napigsa a rason a dagitoy a wagas ti panangagas ti makayeg iti lubong nga awanan iti sakit.