Panangmatmat iti Lubong
BIOLOHIKAL A PLASTIK
Itatta ti plastik mabalinen a patauden dagiti nabiag a bambanag ket mabalinen a maimula kas maysa a mula iti talon, kuna ti International Herald Tribune iti Paris, Francia. Ti teknolohia maipaay iti daytoy a baro a plastik nangrugi 65 a tawenen a napalabas idi maysa a sientista nasarakanna a dadduma a bakteria mabalin a makapataudda iti kasla plastik a sustansia nga umarngi iti polypropylene. Ti sustansia agserbi a kas ti gubuayan ti naurnong a bileg ti bakteria, a maipadis iti paset iti naurnong a gawgaw kadagiti mulmula ken taba kadagiti mamalia. Babaen iti panangilasin kadagiti gene ti bakteria a mangpataud iti plastik ken ti panangiyakar kadakuada kadagiti dadduma a kita dagiti mulmula, dagiti sientista inanamaenda a dumtengto ti tiempo a mabalindan ti makaimula iti nakaad-adu iti awaganda a biopolymers. Makuna a daytoy a biolohikal a plastik ket naan-anay a mapabaro, nalaka a marupsa, ken saan a makasabidong.
MANAGANDA LAENG TI KATOLIKO
Ipalgak ti maysa a nabiit pay a panagadal a “ti relihiuso a panagdayaw kadagiti Pranses agtultuloy ti panagpababana,” sigun iti pagiwarnak ti Paris a Le Figaro. Impakita ti panagadal a nupay no 82 porsiento iti populasion a Pranses ti agkuna a Katoliko, 12 porsiento laeng iti daytoy a bilang, a kaaduanna dagiti babbaket, ti kankanayon nga agatender kadagiti serbisio iti simbaan. Mainayon pay, 44 porsiento kadagidiay agkunkuna a Katoliko kunaenda a “managanda laeng ti Katoliko,” ket 83 porsiento kadagitoy ti mangamin a “pulos a saanda pay bimmaddek iti simbaan.” Kuna ti Le Figaro a dagiti Pranses ket kasla maysa a nasion ti managan laeng ti Katoliko. Ti pannakainaigda iti relihion ket ad-adda a maigapu iti nagtalinaed nga ugali iti kagimongan, kas iti bautismo, panagasawa, ken pompon, imbes a ti aktibo a pammati.
PARIKUT ITI MIKROBIO
“Ti burtong pinapatayna ti 2,000 a Romano iti inaldaw bayat iti sumagmamano a tawen bayat ti panagturay iti pilosopo-emperador a ni Marcus Aurelius Antoninus,” kuna ti magasin a Health. “Daytat’ nangpapatay iti dua milion nga Aztecs idi maika-16 a siglo, kalpasan a pinaglinea dagiti misionero nga Español dagiti Indian a mangagek iti Krusipiho—a din pinampanunot—siempre, ti kinadalusna.” Daytat’ nangpabassit met iti bilang dagiti tribo iti North American Indian, ket agingga iti kasapa iti maika-18 a siglo, daytat’ nangpapatay iti 600,000 iti tinawen idiay Europa. Nanipud idi nasarakan ni Edward Jenner ti bakuna maipaay iti burtong idi 1796, addan panangikagumaan a mangpukaw iti makapapatay a sakit, ket ti naudi a biktima natay idi 1978. “Daytat’ immuna, ken kakaisuna, a sakit a makuna ti siensia a naan-anay a napukawna,” kuna ti Health. Ngem sibibiag pay laeng ti mikrobio, iti sidong ti panangsuportar ti World Health Organization, kadagiti babassit a bote a naikabil kadagiti natalged a pakaidulinan idiay Atlanta ken Moscow, ket awan pay ti nagteng a pangngeddeng no ania ti aramiden kadakuada. Daddumat’ umanamong a dadaelen ida a naan-anay sakbay nga aksidente wenno gagaraen nga ibulos ida, ket dagiti dadduma mariknada a mabalin a ti siensia addanto ti pangusaranna iti mikrobio. Kabayatanna, agpadpada ti Union Soviet ken ti Estados Unidos intuloyna manen ti mangipaay iti bakuna maipaay iti burtong kadagiti puersa ti armadada.
AWAN KUARTA, PANGNGAASIYO!
Dagiti kustomer a sumrek kadagiti kukuarto a pagipabuyaan iti maysa a paktoria iti muebles idiay Johannesburg, Sud Africa, ket mapasabatanda iti pagilasinan: “Dikam umaw-awat iti kuarta. Dagiti tseke ken credit card laeng.” Sigun iti The Star, maysa a pagiwarnak idiay Johannesburg, patien ti makinkukua a ti panangtaming iti kuarta awisenna dagiti manangbugbog ken mannanakaw, ket inkeddengna nga awan ti kuarta iti kaha wenno kuarta a maibiahe a maipan iti banko. Gapuna, amin a negosio ket maaramid babaen iti tseke wenno credit card laeng. Dagiti empleado awatenda met ti linawas a sueldoda babaen iti tseke. “Dagitoy saanda a makaidna tunggal adda sumrek a ganggannaet,” kuna ti makinkukua maipapan kadagiti empleadona, “ngem saanda unay madanagan itan nanipud idi addan paglintegan nga awan ti kuarta a maawat.”
MINILION DAGITI MAIREGREG IDIAY BRAZIL
Maysa nga artikulo maipapan iti aborsion, nga insurat ni Propesor Carlos Alberto Di Franco idiay pagiwarnak iti Brazil nga O Estado de S.Paulo, kinunana a ti pattapatta ti World Health Organization “ikabilna ti Brazil a kas ti sangalubongan a kampeon iti panangiregreg, nga addaan iti nasurok a tallo a milion nga aborsion iti tinawen.” Kuna ti artikulo: “Buyogen iti panagusiuso, daytoy nga impormasion dina tignayen iti aniaman a partikular a movimiento a mangpabor iti biag.” Sigun ken Propesor Di Franco, iti maysa a dasig ikagkagumaan dagiti taga Brazil a salakniban dagiti kabakiranda ken kasta unay ti panagtrabahoda a mangpabassit iti ipapatay dagiti maladaga bayat nga iti kasumbangirna itultuloyda nga itandudo ti panagbalin ti aborsion a legal.
NAKAKITA GAPU ITI GINGGINED
Maysa a 84-tawen nga umili iti Newcastle, Australia, naisubli ti panagkitana a kellaat kas resulta iti makadidigra a ginggined iti sumagmamano a bulan a napalabas. Bayat iti tallo a tawen isut’ nakakita laeng iti nalidem a ladawan, ngem kalpasan iti ginggined isut’ makabasa pay iti pagiwarnak. Kinuna ti doktorna a mabalin a ti pannakakigtotna iti ginggined ti nangpataud iti dagus a panagturong ti adrenaline kadagiti matana, isu a nakatulong a nangisubli iti panagkitana. Inadaw ti pagiwarnak a The West Australian a kunkunana: “Basta nakakitaak a silalawag. Basta napasamak laeng a kasta iti sumagmamano a segundo. Para kaniak kasla nalukatan ti matak, a kasla nakalawlawa. Siempre dida nalukatan, ngem nakakitaak, ket nagtalinaedda a kasta nanipud pay idi.”
PANAGBIAG DAGITI UBBING
Sigun iti Demos, maysa a pagiwarnak nga impablaak iti Dutch Demographic Institute, adda promedio a 381,000 nga ubbing a maipasngay iti inaldaw iti sangalubongan. Ti namnamada iti panagbiag, nupay kasta, agpannuray iti kasta unay iti no sadino ti pakaipasngayanda. Ti Japan itangsitna ti kababaan a matmatay a maladaga iti lubong nga adda laeng 5 iti tunggal 1,000 nga ubbing a matmatay iti umuna a tawenda. Ti matmatay a maladaga talaga a nangatngato kadagiti dadduma a pagilian, kas idiay Brazil a sadiay 71 kadagiti 1,000 ti matay iti umuna a tawenda ken idiay Makindaya ken Makinlaud nga Africa a sadiay 110 iti tunggal 1,000 ti matay. Basbassit pay ti gundaway dagiti ubbing nga agbiag idiay Afghanistan, nga adda 194 nga ipapatay iti tunggal 1,000 nga ubbing. Iti sangalubongan, dandani 31,000 a maladaga ti matay iti inaldaw.
BUGOS A SINSILIO
Kas pananglaglagip iti maika-60 a tawen nga anibersario iti panagturay ni Emperador Hirohito, nangpataud ti Japan iti naisangsangayan a balitok a sinsilio uppat a tawenen ti napalabas. Sigun iti magasin nga Asiaweek, itan “patien dagiti imbestigador nga addada agarup 103,000 a bugos nga agrikrikos, a dadduma kadakuada ti adda kadagiti pagidulinan idiay Bank of Japan, ti kangatuan nga autoridad iti kuarta. Kuna dagiti opisiales iti pagilian a daytat’ kakaruan a kaso iti panangbugos iti daytoy a siglo.” Agpadpada a ti pudno ken ti bugos a sinsilio naglaonda iti 20 gramo a 24-karat a balitok, nga aggatad iti $270 iti agdama a presio iti balitok. Nupay kasta, no usigen ti pakalaglagipan a sinsilio a ti gatad ti sinsilio ket ¥100,000 ($690), dagiti manangbugos “nakakitada iti nalaka a pamay-an iti panangilako iti balitok iti mamindua iti presio iti pananggatangda” kuna ti Asiaweek.
AGPEGPEGGAD DAGITI KOALA
Ti dutdotan a koala, ti nakaay-ayat a simbolo iti Australia, pagam-amkan itan nga agbalin nga agpegpeggad a kita, kuna ti The New York Times. Bimmasiten dagiti kakikitada manipud iti sumagmamano a milion 50 a tawenen ti napalabas agingga iti agarup 400,000 itan ket agtultuloy nga agpababa. Nupay adda paset ti sakit, ti kadakkelan a rason iti ibabassitda agpannuray iti tao. Dandani 80 porsiento iti pagtaudan ti taraon ti koala ken ti gagangay a pagtaenganda ti napukawen babaen iti panagrang-ay ti tao. Ti 0.6 metros-kaatiddogna a koala agbiagda a naan-anay iti dandani bulbulong ken uggot ti kayo nga eucalyptus, ket rinibribo kadagitoy a kaykayo ti napukanen tapno mangipaay iti lugar kadagiti pagtaengan, taltalon, ken paglinglingayan iti makindaya nga igid ti baybay iti Australia. Mainayon iti dayta, maysa a panagadal ipakitana a kaaduan a koala ti matmatayen gapu iti pannakaatalda kadagiti kotse.
‘MANGRIRIBUK-PANUNOT A PANAGPAPADA’
Idi otonio iti 1989, nasdaaw dagiti astronomo iti pannakasarakda kadagiti nalalawa a galaksi a ninagananda iti Dakkel a Pader; dida namnamaen nga addaan ti uniberso iti kasta a nagdadakkel a bambanag. Ngem nanipud idin, dua a grupo dagiti astronomo ti nangiyanunsio iti konklusionda a ti Dakkel a Pader mabalin a maysa laeng kadagiti kaasitgan kadagiti nasurok a sangadosena a dadakkel a panagtitipon dagiti galaksi. Ti mangpasiddaaw kadakuada nga ad-adda pay a ta dagitoy a bambanag ket kasla agpapada ti kaaddayoda, a mangipakita, sigun iti The New York Times, “iti maysa a banag iti uniberso a kasta unay ti panagpapadana ken kadakkelna ta daytat’ manglais kadagiti agdama a teoria iti panamarsua kosmiko ken ti ebolusion.” Maysa nga astronomo awaganna ti panagpapada iti kaaddayo dagitoy a bambanag a makariribuk-panunot, ket kunaen ti sabali nga astronomo a no dagitoy a nasarakan ken mapatalgedan, “natalgeden ti panangibaga a maawatantayo ti nakurkurang ngem zero maipapan iti immuna nga uniberso.”